Orxon kitabələri sırf dilçilik baxımından çox nəhəng abidədir

Professor İsmayıl Məmmədov: "Dilimiz tariximizin bütün dönəmlərində baş vermiş hadisələrlə bağlı bizə zəngin faktlar verir"

Dilimizin dünyanın zəngin dillərindən biri olduğu barədə müxtəlif qənaətlər mövcuddur. Hərdən deyirlər ki, bu, pafosdan başqa bir şey deyil; ancaq doğrudan da Azərbaycan türkcəsinin zənginliyi barədə danışmağa tam haqqımız var.

Professor Elməddin Əlibəyzadənin bu barədə qənaətləri maraqlıdır. Türk xalqının mədəniyyətinin qədimliyinə diqqəti çəkən araşdırmaçı deyir: "Adətən 12-ci yüzili Azərbaycan xalqının mədəni inkişafı və mənəvi fikri tarixində intibah dövrü adlandırırlar. Bu fikirdə həqiqət var. "Orxon - Yenisey" kitabələrinin məşhur tədqiqatçısı P.Melioranski yazır ki, 8-ci yüzil türklərinin yüksək mədəniyyətini təqdim etmək üçün Orxon kitabələrinin özü də kifayətdir. Üç-dörd yüzillik bir dövrü əhatə edən yazılarda imla xətası tapmayan tədqiqatçı belə nəticəyə gəlir: "Yeri gəlmişkən deyək ki, tam səlis türk əlifbası ilə, imla qaydaları tam gözlənilməklə, tam səlis türk dilində yazılmış Orxon kitabələri sırf dilçilik baxımından çox nəhəng abidədir. Lakin söhbət onda deyil, sadəcə, onu göstərmək istəyirik ki, 7-ci yüzil türklərinin yüksək səviyyədə "savadlılığına" iki mühüm Orxon yazısı şahidlik edir". Bu fikirləri P.M.Melioranski hələ kitabələr yenicə oxunmağa başlarkən demişdi. Sonrakı tədqiqadlarda aşkar olundu ki, kitabələrin Yenisey qolu daha qədimdir, 5-ci yüzildən başlayır. Deməli, P.M.Melioranskinin bu fikri bütövlükdə 5-8-ci yüzilliklər türklərinə aid edilə bilər. Söz yox, bu "yüksək mədəniyyət", bu "yüksək səviyyədə savadlılıq" türklərin əsas qollarından biri olan Azərbaycan xalqına da aiddir. Bu "yüksək mədəniyyət", "yüksək səviyyədə savadlılıq" təkcə ümumtürk yazı mədəniyyəti nümunəsi olan "Orxan-Yenisey" kitabələri və ya Mahmud Kaşğarlının "Divan"ı ilə məhdudlaşmırdı, eyni zamanda dünya mədəniyyəti xəzinəsinə öz dilində "Dədə Qorqud", fars dilində Nizami "Xəmsə"sini bəxş etmişdi".

Yeri gəlmişkən, bu məqamda E.Əlibəyzadənin Nizami dünyabaxışının türk mədəniyyəti, düşüncəsi təməlində yetişməsi barədə qənaətləri maraqlıdır: "Nizamişünaslıqda hələ də belə bir səhv fikir yürüdülür ki, Nizamini, onun dünyagörüşünü bu xəlqi ənənə, bu milli zəmin yox, guya antik dünyanın ənənələri formalaşdırıb, bu isə ancaq iki yolla - Suriya - ərəb və Vizantiya - gürcü mədəniyyətlərinin vasitəçiliyi ilə mümkün olub. Nizaminin dünyagörüşünün formalaşması və "təşəkkül etməsində", əlbəttə, antik dünya nəzəriyyələrinin, Suriya-ərəb elmi -nəzəri fikirlərinin də rolu vardı, bunu inkar etmək olmaz. Lakin bu, əsas deyildi. 12-ci yüzildə Nizamini yetirən xalq, onun qədim tarixi və mövcud ictimai-siyasi mövqeyi, mədəni -elmi səviyyəsi, güclü əbədi zəmini, dünyəvi elmlərə maraq dairəsi geniş və əhatəli olmasaydı, dünya elmi və mədəniyyətini öyrənmək, əxz edə bilmək ənənələrinə və imkanına malik olmasaydı, Nizami kimi şəxsiyyət yetişə bilməzdi. "Xəmsə"nin məzmunundan, habelə Nizaminin özü barədə dediyi və verdiyi məlumatlardan anlaşılır ki, şair Gəncədən kənara çıxmayıb, oxumaq, təhsil almaq üçün başqa şəhərə, ölkəyə getməyib. Ciddi mütaliə yolu ilə dövrünün tarix, fəlsəfə, məntiq, poetika, astronomiya, həndəsə, coğrafiya, fiqh (şəriət) və başqa elmlərini mükəmməl öyrənə bilib; memarlıq, musiqişünaslıq, rəssamlıq kimi sənət növlərinə yaxşı bələd olub. Azərbaycan, fars, ərəb, pəhləvi, yunan dillərini dərindən bilməsi ona qədim dünya və orta yüzillərin əsas elmi və ədəbi məxəzlərilə tanış olmaq imkanı vermişdi. O zaman sual olunur: Gəncədən kənara çıxmayan şair bütün bu elmlərin əsaslarına necə yiyələnmiş, indi belə öz qiymətini, dəyərini saxlayan elmi bilikləri necə öyrənmiş, necə mənimsəmişdi? Bunun üçün ən azı iki mühüm amil zəruri idi: əvvəla, Nizaminin atadan qalma zəngin kitabxanası olmalı imiş ki, bu elmləri mənimsəmək, əxz etmək mümkün olsun; ikincisi, 12-ci yüzil Gəncəsi Şərqin qədim və zəngin elmi-mədəni mərkəzlərindən biri olmalı idi. Azərbaycan çoxdan qüdrətli dövlət idi. Müəyyən etik-əxlaqi normalar xalqın ruhuna, canına hopmuşdu. İndi dünyada məşhur olan memarlıq məktəbi yaranırdı, dilçilik lüğətləri tərtib edilirdi; musiqi, incəsənət, təbabət, muğam inkişaf etmişdi. Nizami əsərlərini fars dilində yazsa da, onun əsrlərindəki elmilik, tarixilik Azərbaycan ictimai mühitinin məhsuludur, o zamankı mənəvi təkamülün bəhrəsidir. Digər mədəniyyətlər də Nizamiyə müsbət təsir göstərə bilərdi. Əsas özül isə milli zəmin idi. Dühanın yetişməsində milli-xəlqi zəmin ilkin şərtdir: Nizami dühasının parlamasında Azərbaycan xalqının zəngin mənəvi aləmi, estetik fikir dünyası, zəkası məhz ilkin mənbə və daxili amillər kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Nizamini, Nizami dühasını məhz bu ilkin xəlqi zəmin, ana dilində zəngin mənəvi fikir, düşüncə aləmi, bir sözlə, Azərbaycan xalqının öz dühası, daxili məzmunu yetirmişdi". Professor E.Əlibəyzadənin bu qənaətləri Nizamini fars sayanlara, farsçılığa, türk ruhuna zərbə vurmaq üçün Nizamini fars şairi hesab edənlərə tutarlı cavabdır.

Professor İsmayıl Məmmədov deyir ki, dilimiz daha çox işləndikcə, tədqiq edildikcə onun sambalı, qiyməti daha artıq səviyyədə görünür, bilinir: "Dilimizi ardıcıl şəkildə tədqiq etdikcə onun zənginliyinin dönə-dönə şahidi oluram. Dilimizin qrammatik quruluşu sabitdir. Dədə Qorqud zamanındakı dilə varaq: "Əski pambıq bez olmaz", "Kül təpəcik olmaz", "Çıxan can geri dönməz" və s. Həmçinin dilimizin o zamandan bəri leksik tərkibinin də aydın, sabit olduğuna əminliyim daha da artır. İngilislər 4 əsr o yana - Şekspir dövründəki dillərini yaxşı başa düşmürlər. Amma Həsiminin, Qazi Bürhanəddinin və başqalarının dilinin aydınlığını görməmək olmur. Dilimiz tariximizin bütün dönəmlərində baş vermiş hadisələrlə bağlı bizə zəngin faktlar verir. Bəziləri belə deyirlər ki, XI yüzildə oğuzlar gəliblər, o vaxtadək burada guya başqa dildə danışanlar olub, türklər gələndən sonra buradakıları türkləşdiriblər. Ümumiyyətlə, həmişə hakim dövlətlər, xalqlar çalışıblar ki, işğal etdikləri xalqların tarixini müasirləşdirələr, "sübut edələr" ki, siz qədim deyilsiniz, buralara dünən gəlmisiniz. Bizdə məsəl var ki, ərəb öldü, qan düşdü. Bu, o deməkdir ki, ərəb bura islam dininə sahib olduqdan sonra gəlib. Tarixən dilimiz ən mübariz dillərdən olub. Şah İsmayıl Xətainin vaxtında dilimiz sarayda, orduda, ədəbiyyatda güclü mövqeyə malik idi. Xanlıqlar dövründə də dilimizin mövqeyi pis olmayıb. Azərbaycanın Rusiya və İran arasında parçalanmasından sonra dilimizə zərbə dəydi, amma, o, yenə də məhv olmadı, dəyanətlə varlığını qoruyub saxlaya bildi".

Dilimizin əlvanlığı gözəldir, amma müəyyən hallarda çoxmənalılıq dilə ziyan da verir. Çox zaman soydaşlarımız bu çoxmənalılıqdan qurtulmaq məqsədilə "türkün sözü" ifadəsindən istifadə edirlər. Amma bu da aydınlıq, müəyyənlik yaratmır, əksinə, çox hallarda dilimizə həqarət gətirir, hər ruhsuz anlamın birbaşa "türk" adı ilə "damğalanmasına" imkan yaradır. İ.Məmmədov deyir ki, çoxmənalılıq dilin təbii cəhətidir: "Elə dil var ki, orada bizdəki qədər çoxmənalılıq yoxdur. C.Cabbarlının "Sevil" pyesində Babakişi ilə Atakişi həmişə biri-biri ilə rastlaşanda "türkün sözü" ifadəsini işlədirlər. Bizdə sözü müxtəlif mənalarda yozmaq məsələsi var".

Bu gün qloballaşma dalğası Azərbaycan türkcəsinin üzərinə inadla yeriməkdədir. Çox dil bilmək, başqa xalqlar, dövlətlərlə ünsiyyət qurmaq yaxşı cəhətdir, amma bu, doğma dilimizin zəifləməsi, mövqeyini itirməsi bahasına olmamalıdır. Birdəfəlik bilməliyik ki, dilimiz ruhumuzdan ən kamil, qeyri-adi soraqdır. İ.Məmmədov bununla bağlı deyir: "Ötən əsrin əvvəllərində xalq dilinə yaxın məşhur "Molla Nəsrəddin"lə yanaşı dili əcnəbi kəlmələrlə dolu olan "Füyuzat"da çıxırdı. Dil məsələsilə bağlı ziyalılarımız arasında anlaşılmazlıq çox idi. Amma bu proses uzun sürmədi".

Bu gün balalarını ingilis dilini bilmək yönündə oxudanlara Azərbaycanın tanınmış ziyalılarının içərisində də rast gəlinir. Onlar dil öyrənməkdən söhbət düşəndə bunu balaları üçün "çörək ağacı" kimi xarakterizə edirlər. İ.Məmmədov deyir: "Belələrinə cavabımız o olmalıdır ki, ilk növbədə ana dilimizə daha çox sayğı göstərməliyik, balalarımıza dilimizi cani-dildən sevdirməliyik. Radio-televiziya kanalları ana dilimizdə daha çox millilikdən soraq verən verilişlər hazırlamalı, dilimizin hər mənada başqa dillərdən üstünlüyünü göstərməlidirlər".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi .-2009 .-10-12 yanvar.-S.14.