Daşkənddə Hüseyn Cavidin “Topal Teymur” dramının 85 illiyi qeyd edildi

Aprelin ilk ongünlüyündə Daşkənddə görkəmli dramaturq, şair, ictimai xadim Hüseyn Cavidin (1882-1941) “Topal Teymur” dramının 85 illik yubileyi qeyd edildi. Yubileyə həsr olunmuş xatirə gecəsi Azərbaycan Respublikasının Özbəkistan Respublikasındakı Səfirliyi və Teymurilər Tarixi Dövlət Muzeyinin birgə səyləri nəticəsində təşkil olunmuşdu. Tədbirin məhz aprelin 9-u keçirilməsi heç də təsadüfi deyil, çünki həmin gün bəşəriyyətin böyük şəxsiyyətlərindən olan Əmir Teymurun 674 yaşı tamam oldu.

Onilliklərlə Əmir Teymur şəxsiyyəti həm elmi, həm də bədii ədəbiyyatda qərəzlə işıqlandırılıb. Çar hakimiyyəti dövründə Əmir Teymur zalım istilaçı kimi qələmə verilirdi. Elə bu illərdə alimlərin tədqiqatlarında böyük sərkərdə “Tamerlan”, “Topal Teymur” adı ilə qeyd olunurdu. Sonraki illərdə sovet tarixşünaslığında da onu qəddar işğalçı kimi xarakterizə edirdilər.

Azərbaycanda Əmir Teymura xüsusi münasibət yaranmışdı. Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənətində Əmir Teymur obrazına bütün türk dünyasının əzəmət simvolu kimi baxılırdı. XX əsrin əvvəllərində Əmir Teymur obrazına müraciət edənlərdən biri Hüseyn Cavid olmuşdu. “Topal Teymur” dramı Azərbaycan müəlliflərinin Əmir Teymura həsr etdikləri əsərlər sırasında ən qiymətlisidir desək, yanılmarıq. H.Cavid obraz üzərində işləyərkən böyük çətinliklərlə üz-üzə gəlir. Sovet İttifaqında böyük türk sərkərdəsinə bəlli münasibətə görə H.Cavid təzyiqlərlə qarşılaşır. Hüseyn Cavid “Topal Teymur” tarixi dramını 1925-ci ildə tamamlayır, elə həmin ildə əsər Bakı və Daşkənddə “Əmir Teymur” adı ilə səhnəyə qoyulur. Hüseyn Cavid Azərbaycanın mədəni həyatında böyük nüfüza malik bir şəxs olduğuna görə dramın səhnələşdirilməsinə icazə verilir. Dramdakı Əmir Teymur obrazı sovet ideologiyasına uyğun gəlmirdi – müəllif onu qəddar, zalım axsaq kimi yox, böyük sərkərdə, türk dünyasını birləşdirən, elmin, incəsənətin, ticarətin hamisi kimi təqdim etmişdi. 1926-cı ildə əsər Bakıda teatrın səhnəsində göstərilir. Baş rolu dramatik planlı aktyor Sidqi Ruhulla ifa edirdi. Tamaşa böyük maraqla qarşılansa da tezliklə əsərə qadağa qoyuldu: Cavidə və teatrın rəhbərliyinə təkidlə məsləhət görüldü ki, Əmir Teymur obrazı xoşagələn tərzdə verilməsin. 1937-ci ildə Hüseyn Cavid həbs olunarkən ona qarşı irəli sürülən ittihamlardan biri də Əmir Teymur şəxsiyyətini təbliğ etməyi idi. Dramaturq 8 illik həbs edilərək dustaq düşərgəsinə göndərildi.

1983-cü ildə Azərbaycan Televiziyası dramı ekranlaşdırır. Uzun illərdən sonra Azərbaycan tamaşaçısı görkəmli sərkərdənin siyasi sifarişlərdən uzaq bir obrazını görür.

Tanınmış özbək dilçisi Osman Kuçkarın tərcümə etdiyi əsər 1998-ci ildə özbək dilində “Cahon adabiyoti” jurnalında dərc olunur. Tədbir öncəsi səfirliyimizin əməkdaşları Özbəkistan Respublikasının rəsmiləri ilə birlikdə böyük sərkərdənin şəxsiyyətinə ehtiram əlaməti olaraq Əmir Teymurun heykəlinə gül çələnginin qoyulması mərasimində iştirak etdilər. Teymurilər Tarixi Dövlət Muzeyinin böyük zalında keçirilən tədbirə Özbəkistan dövlət qurumlarının və ictimai təşkilatlarının rəhbərləri, Daşkənddə akkreditə olunmuş səfirliklər və digər xarici təmsilçiliklərin başçıları, tanınmış ziyalılar, KİV nümayəndələri, Azərbaycan diasporunun fəalları dəvət olunmuşdular.

Tədbirə qonaq və iştirakçı qismində AMEA-nın müxbir üzvü, professor Teymur Kərimli, Hüseyn Cavid ev-muzeyinin direktoru, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Gülbəniz Babaxanlı, sənətşünaslıq namizədi Fəridə Quliyeva dəvət olunmuşdular. Tədbiri giriş sözü ilə Teymurilər Tarixi Dövlət Muzeyinin direktoru, tarix elmləri doktoru Nazim Həbibullayev açmışdır. Azərbaycan Respublikasının Özbəkistan Respublikasında müvəqqəti işlər vəkili, tarix elmləri namizədi Akif Əliyev çıxışında qeyd etmişdir ki, yalnız dövlətlərimiz müstəqillik əldə etdikdən sonra türk aləminin böyük oğlunun həyat və fəaliyyəti həqiqi tarixi mənbələr əsasında ciddi tədqiq olunmağa başlamışdır.

Əmir Teymur şəxsiyyəti Özbəkistandan kənarda da getdikcə daha çox tədqiqatçı, yazıçı və dramaturqları özünə cəlb edir. Azərbaycanda “Əmir Teymurun qanunlar külliyatı” tərcümə və çap edilib, onun yürüşlərini işıqlandıran mənbələr dərc olunub, Azərbaycan yazıçı və dramaturqları Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid və İsa Hüseynovun əsərlərində, “Nəsimi” bədii filmində, “Topal Teymur” televiziya tamaşasında Əmir Teymur böyük dövlət xadimi kimi xarakterizə olunmuşdur.

AMEA-nın müxbir üzvü, professor Teymur Kərimli çıxışında Hüseyn Cavid yaradıcılığının təkcə Azərbaycanın deyil, qonşu ölkələrin də dramaturgiyasının formalaşmasına təsir göstərməsindən danışmışdır. Dramaturqun Qafqaz və Orta Asiya səhnələrində göstərilən əsərləri dövrün mühüm ümumbəşəri problemlərinə həsr olunurdu. Bu əsərlər o qədər məşhur idi ki, müasirləri onu “Azərbaycan teatrının Şekspiri” adlandırırdılar.

Səfirliyin ikinci katibi, tarix elmləri namizədi Səbuhi Əhmədov Hüseyn Cavidin “Əmir Teymur” əsərinin səhnə taleyi barədə məlumat vermişdir. O qeyd etmişdir ki, ümummilli lider Heydər Əliyevin səyləri nəticəsində respublikada Hüseyn Cavidin həyat və fəaliyyəti tədqiq olunmağa başlamışdır.

Tədbirdə 1983-cü ildə Azərbaycan Televiziyası tərəfindən çəkilmiş “Topal Teymur” tamaşasından fraqmentlər nümayiş olunmuş, Ə.Nəvai adına Dövlət Akademik Böyük Teatrının aktyorları Abdulla Aripovun “Əmir Teymur” dramından parçalar ifa etmişlər.

Muzeyin foyesində dramaturqun həyat və fəaliyyətini, eləcə də əsərlərinin səhnə həyatını əks etdirən fotosərgi təşkil olunmuşdur.

Pərzad ABDİNOVA,

Daşkənddəki Heydər Əliyev adına

Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin

əməkdaşı

Xalq qəzeti.- 2010.- 16 aprel.- S. 7.