QLOBAL MALİYYƏ BÖHRANI:
iqtisadi tənzimləmə mexanizmlərindən səmərəli
istifadənin Azərbaycan təcrübəsi
(əvvəli qəzetin 7, 8 və 14
avqust 2010-cu il tarixli saylarında)
2010-cu il yanvarın 1-nə
olan məlumata görə, Azərbaycanın hökumət təminatı
verilən borcunun (cəlb edilən xarici kreditlərin) ÜDM-ə
görə nisbəti 7,95 faiz,
adambaşına borc 380 ABŞ dolları təşkil
etmişdir. Adambaşına düşən
xarici borcların xüsusi çəkisinə görə Azərbaycan
MDB ölkələri içərisində Özbəkistan
istisna olmaqla, digər ölkələrdən xeyli
aşağıdadır. 3421,8 milyon məbləğindəki
borcun əsas hissəsini (90,4 faizini) investisiya layihələri
üçün götürülən vəsaitlər, 9,6
faizini isə iqtisadi islahatların dəstəklənməsinə
yönəldilən vəsaitlər təşkil edir.
İnvestisiya layihələri üçün
götürülən 3094,9 milyon dollar məbləğində
kreditin 39,7 faizi elektroenergetikanın, 25,9 faizi yol tikintisi və
nəqliyyatın, 3,7 faizi kənd təsərrüfatının,
4,5 faizi sosial sahənin və 6,1 faizi neft-qaz sektorunun payına
düşür. Azərbaycan bankları yaxın iki ildə xarici
maliyyə qurumlarına təxminən 3,4
milyard dollar kredit borcu ödəyəcəkdir. Müqayisə
üçün qeyd edək ki, Qazaxıstanın bütün
özəl sektorunun ümumi xarici borcu 103 milyard dollardır.
Bu isə ÜDM-in 100 faizinə bərabərdir.
Rusiyada bu borc ÜDM-in 31 faizinə, Ukraynada 47
faizinə bərabərdir. Beləliklə,
əvvəlki illərdə olduğu kimi 2009-cu ilin
yekunlarına görə Azərbaycan iqtisadiyyatının vəziyyəti
inamlı sabitliyi ilə fərqlənir.
Azərbaycanın
xarici borcunun əksər hissəsini beynəlxalq maliyyə-kredit
təşkilatlarından güzəştli şərtlərlə
alınmış uzunmüddətli kreditlər təşkil
edir. Təhlillər göstərir ki, Azərbaycanda xarici
borcun ödənişi ildə ümumi xarici borcun maksimum
10%-ni təşkil edir. 1995-2009-cu illər ərzində
Milli Bankın valyuta ehtiyatları qısamüddətli xarici
borcun maksimal həddindən orta hesabla 6,5 dəfə,
strateji valyuta ehtiyatları isə 8 dəfə çox
olmuşdur.
Bütövlükdə,
Azərbaycanda xarici borcların idarə edilməsi prinsipləri
təkmilləşdirilməlidir. Qeyd edək ki,
artıq bir müddətdir ki, Azərbaycanda kreditlərin idarə
olunması üzrə xarici və yerli valyutada reytinqi
Böyük Britaniyanın FİTÇ Reytinq Agentliyi tərəfindən
"BB" səviyyəsində sabit qiymətləndirilir.
Digər beynəlxalq maliyyə qurumları da
ölkəmizin maliyyə siyasəti barədə belə
müsbət rəydədir. Ancaq buna
baxmayaraq, bir sıra problemlər mövcuddur ki, bunların
aradan qaldırılması zəruridir. Korporativ idarəetməyə
gedilməli və "Dövlət borcu haqqında" Qanunda
göstərildiyi kimi dövlət zəmanəti ilə
alınan borclar mümkün qədər az
olmalıdır. Azərbaycanın hazırda
problemli borcları olmasa da, açıq qalmış borclar
var ki, bu borcların bağlanması vacibdir. Maliyyə sahəsində hüquqi ekspertiza təkmilləşdirilməli
və cəlb edilmiş ekspertlər dünya arbitraj məhkəmələrində
mübahisəli borclar probleminə aydınlıq gətirməlidirlər
ki, borc məsuliyyəti hansı halda dövlətə,
hansı halda ayrı-ayrı şirkətlərə məxsusdur.
Həmçinin
Azərbaycan iqtisadiyyatının neftdən asılı
olması gələcəkdə problemlər yarada bilər. Neft
konyunkturdan asılıdır və 2008-ci ilin sonlarından
başlayaraq, neftin qiyməti düşməyə
başlayıb. Kifayət qədər ciddi
hesablamalar aparılmalıdır ki, Nigeriya kimi neft
ehtiyatları tükəndikdən sonra böyük məbləğdə
məcburi borclanmaya getməyə ehtiyac yaranmasın. Digər tərəfdən, borcların böyük
bir qismi dövlətə məxsus təbii
inhisarçılar tərəfindən idarə olunur. Məsələn, Dövlət Neft Şirkəti,
"Azəriqaz", "Azərenerji", "Azərsu",
nəqliyyat sektoru və s. tərəfindən gələcəkdə
dövlət zəmanəti ilə alınan kreditlər məhdudlaşdırılmalıdır.
Təcrübə
göstərir ki, inkişaf etmiş xarici ölkələrdə
adambaşına düşən xarici borc Azərbaycanda olan
göstəricidən qat-qat çoxdur. Məsələn,
ABŞ kimi dövlətin daxili və xarici borcu təqribən
ÜDM-in 60-70 faizinə qədər yüksəlib. Ancaq buna baxmayaraq, fikrimizcə, Azərbaycanda dövlətin
xarici və daxili borcu ümumi daxili məhsulun 15 faizindən
artıq olmasına yol verilməməlidir.
4. Azərbaycan
iqtisadiyyatının maliyyə-valyuta rəqabətliliyinin təmin
edilməsi və "
Ölkənin
qüdrəti təkcə onun ərazisinin
böyüklüyü, təbii sərvətlərlə zənginliyi,
ordusunun gücü ilə deyil, həmçinin ölkədə
istehsal edilən məhsul və xidmətlərin rəqabət
qabiliyyətliyi ilə ölçülür. Ölkədə
istehsal olunan məhsul və xidmətlərin rəqabət
qabiliyyəti nə qədər yüksək olarsa, ölkənin
beynəlxalq aləmdə rəqabət qabiliyyəti də bir
o qədər yüksəlir, ölkə daxilində iqtisadi
ehtiyatlardan istifadənin səmərəliliyi artır və əhalinin
həyat səviyyəsi də müvafiq surətdə
yaxşılaşır.
Kapitalın və
istehsalın qloballaşmasının daha geniş miqyas
aldığı müasir şəraitdə isə iqtisadi rəqabət
qabiliyyətliyin əldə edilməsində valyuta və
maliyyə amillərinin rolu daha da artmaqdadır. Təsadüfi deyil ki,
dünyada bir çox beynəlxalq təşkilatlar, onların
ən mötəbər tədbiri - Dünya İqtisadi Forumu hər
il ölkələrin beynəlxalq rəqabət
qabiliyyəti göstəricilərini müəyyən edir və
müxtəlif illərdəki hesabatlarında milli
iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin qiymətləndirilməsində
müxtəlif cür qruplaşdırılan valyuta və
maliyyə amillərinə xüsusi əhəmiyyət verir.
Valyuta və maliyyə rəqabət
qabiliyyətliliyini əks etdirən bütün hesabatların
təhlili göstərir ki, milli iqtisadiyyatın rəqabət
qabiliyyətlilyinin maliyyə-valyuta amili əsasən 3 istiqamət
üzrə araşdırılır:
* ölkə
daxilində valyuta məhdudiyyətlərinin tətbiq edilməsi
səviyyəsi;
* real
valyuta məzənnələrinin ölkə daxilində
istehsal edilmiş mal və xidmətlərin rəqabət
qabiliyyətliliyinə təsiri;
* ölkənin
maliyyə sisteminin rəqabət qabiliyyətliliyi.
Ölkənin maliyyə
sisteminin rəqabət qabiliyyətliliyi 5 əsas meyara görə
qiymətləndirilir:
1) hökumətin
həyata keçirdiyi pul-kredit siyasətinin xarakteri;
2) bank
sektorunun vəziyyəti;
3) fond
bazarının keyfiyyəti;
4) makroiqtisadi
göstəricilər;
5) maliyyə
və valyuta bazarının xarici şoklara
davamlılığı.
Azərbaycan
iqtisadiyyatında dayanıqlı inkişafın təmin edilməsi
və dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiya
olunmasında strateji valyuta-kredit siyasətinin düzgün
seçilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ölkənin
xarici ticarət şəraitinin
yaxşılaşdırılması və ümumilikdə səmərəli
xarici ticarət sisteminin formalaşmasında valyuta-kredit
münasibətləri həlledici rol oynayır. Valyuta siyasəti antiinfilyasiya tədbirlərinin əsas
aləti kimi çıxış etməklə yanaşı
valyuta məzənnəsinin sabitliyinin qorunmasına xidmət
edir. Dünya təcrübəsi və Azərbaycanın
valyuta-kredit əlaqələrinin təhlili göstərir ki,
Azərbaycanda həyata keçirilən valyuta-kredit siyasətinin
əsasən aşağıdakı məqsədlərə
xidmət etməsi məqbul sayıla bilər:
1) ölkənin
milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;
2) tədiyə
balansının kəsirinin aradan qaldırılması;
3) valyuta
məzənnəsinin makroiqtisadi vəziyyətə
uyğunluğunun təmin edilməsi;
4) valyuta
ehtiyatlarının artırılması;
5) dövlətin
xarici öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin təmin
edilməsi;
6) xarici
investisiyaların ölkə iqtisadiyyatına cəlb edilməsinə
şərait yaratması;
7) daxili
istehsalın inkişafı və ixrac olunan malların, əsasən
emaledici sənaye məhsullarının ixracının
genişləndirilməsinə xidmət etməsi.
Ölkənin valyuta siyasəti
əsasən 2 əsas prinsip: dövlət və cəmiyyətin
maraqlarının qorunması; milli iqtisadiyyatda və dünya əmtəə
və kapital bazarındakı mövcud vəziyyətin nəzərə
alınması əsasında formalaşmalıdır. Eyni
zamanda, valyuta-kredit siyasəti elə qurulmalıdır ki,
dünyada baş verən maliyyə böhranları və
ümumilikdə, dünyanın maliyyə bazarındakı dalğalanmalar
Azərbaycana az təsir göstərsin.
Azərbaycanın maliyyə
sistemi kapital, qiymətli kağızlar və fond aktivləri
ilə dünyaya digər ölkələrlə müqayisədə
az inteqrasiya olunduğundan, XX əsrin
sonlarında dünyanın bəzi regionlarında və 2008-ci
ilin ortalarından dünyanın əksər ölkələrində
baş vermiş maliyyə böhranları Azərbaycana o qədər
də əhəmiyyətli təsir etməmişdir. Buna baxmayaraq, dünya böhranı uzandıqca onun
Azərbaycan iqtisadiyyatına müxtəlif istiqamətdə təsirləri
hiss olunmaqdadır və hazırda həyata keçirilən
valyuta-kredit siyasətinin əsas məqsədi bu təsiri
minimuma endirməkdən ibarət olmalıdır.
Ölkəyə
xarici maliyyə axınlarının əhəmiyyətli
azalmasına, qonşu ölkələrdəki devalvasiya
dalğasının psixoloji təsirinə baxmayaraq, manatın
məzənnəsinin sabitliyi qorunmuşdur. Sabit manat isə
həm istehlak, həm də istehsal təyinatlı idxalın kəskin
bahalaşmasının qarşısını
almışdır. Bu, həmçinin əhalinin
əmanətlərinin kəskin şəkildə dəyərdən
düşməsi, valyutada olan xarici borc yükünün
artması, manata ictimai inamın aşağı düşməsi
kimi təhlükələri
neytrallaşdırmışdır.
Bütün bunları nəzərə
alan Azərbaycanın dövlət
başçısı, fikrimizcə, xaricdə saxlanılan
valyuta ehtiyatlarının müəyyən hissəsinin ən
etibarlı yerli banklarda yerləşdirilməsinin
mümkünlüyünü çox vaxtında bəyan
etmişdir. Lakin dövlət
başçısı həmin vəsaitin real sektora yönəldilməsinə
və onun üzərində ciddi nəzarətin həyata
keçirilməsinə də xüsusi diqqət
ayırmağı tövsiyə etmişdir. Valyuta ehtiyatlarının bir qisminin yerli banklarda yerləşdirilməsi
bir sıra parametrlər, o cümlədən dinamik iqtisadi
inkişaf, məşğulluğun təmin edilməsi
baxımından da mühüm əhəmiyyətə
malikdir. Digər tərəfdən bu
addım, ilk növbədə, ölkə
iqtisadiyyatının real sektorunun pula tələbatının
ödənilməsini də təmin edəcəkdir.
Təkcə ötən il ərzində yerli kommersiya bankları xaricdən
götürdüyü borcun 1 milyard dollarını geri
qaytarıb. Qalan 1,5 milyard dolların isə
2010-cu il ərzində qaytarılacağı gözlənilir.
Bu isə xarici maliyyə qurumlarından əvvəlki
kimi böyük miqdarda vəsait ala bilməyən yerli
bankların likvidlik problemini kəskinləşdirəcəkdir.
Məhz bunu nəzərə alaraq, indiki şəraitdə
valyuta ehtiyatlarının bir hissəsinin yerli banklarda yerləşdirilməsini
tam vaxtında atılan addım saymaq olar. Digər
tərəfdən bu, yerli bankların xarici kreditlərdən
asılılıq dərəcəsini də xeyli
azaltmış olacaqdır.
Ölkənin
strateji valyuta ehtiyatlarının bir hissəsinin yerli banklarda
yerləşdirilməsinin ən əsas nəticələrindən
biri də sahibkarların üzləşəcəyi maliyyə
ehtiyaclarının qarşılanmasıdır. Araşdırmalar
göstərir ki, hazırda kiçik və orta
sahibkarlığın əlavə maliyyə vəsaitlərinə
ehtiyacı var və onların ödənilməsində yerli
banklar vacib rol oynayır.
Aydındır
ki, dövlətin daim xüsusi diqqət yetirdiyi sahibkarlıq
fəaliyyəti ölkədə məşğulluğu təmin
edən ən başlıca sahələrdən biridir. Hazırkı
şəraitdə isə bu sahə yerli banklar vasitəsilə
zəif kapitallaşır və xarici maliyyə mənbələrinin
məhdudlaşdığı bir şəraitdə daxili
maliyyə mənbələri vasitəsilə bu sektorun əlavə
kapitallaşmasına ehtiyac yaranır. Belə
kapitallaşmanı təmin etmək üçün isə
bankların üzləşdiyi maliyyə çətinliklərini
valyuta ehtiyatları hesabına qarşılamağın bir
daha xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyi meydana
çıxır.
Əlbəttə
ki, yerli bankları gücləndirməklə kredit
bazarının canlandırılması, xüsusən də
bunun əmlak bazarına müsbət təsiri qeyd
olunmalıdır. Milli Bankla Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi
Nazirliyinin birgə qiymətləndirməsinə görə,
tikinti sektorunda 300 mindən çox adam
çalışır. Həmçinin 200 min nəfər də
bu sektorla əlaqədar sahələrdə iş
görür. Son beş ildə bu sektorun
işgüzar fəallığı ölkənin ümumi
iqtisadi inkişafında, o cümlədən işsizlik
probleminin həllində xüsusi rol oynayıb. Lakin qlobal
maliyyə böhranı, yerli bankların ipoteka kreditinin verilməsinin
dayandırması, eləcə də tikinti sektorunda
çalışan bir sıra özəl şirkətlərin
səriştəsizliyi, bazara uyğun olmayan baha qiymətlərlə
mənzil satışını həyata keçirməyə
çalışmaları nəticəsində, indi bu sektorda
elə vəziyyət yaranıb ki, əmlak bazarında əhəmiyyətli
dərəcədə təklif olsa da, o, lazımi tələblə
qarşılanmır. Ancaq yerli kommersiya
banklarına dövlət tərəfindən vəsait
ayrılandan sonra bu, ipoteka kreditlərinin verilməsini bərpa
edəcək ki, bu da son nəticədə tikinti sektorunu yenidən
fəal sahələrdən birinə çevirəcəkdir.
Valyuta-kredit
siyasətinin optimallaşdırılması üçün
zəruri məsələlərdən biri - respublikada bank
sektorunun inkişafıdır. Son illər Azərbaycanda
bank sektoru sürətlə inkişaf etməyə
başlayıb. Kommersiya banklarının xalis daxili aktivləri
2009-cu ilin sonuna 5281,2 milyon manat təşkil
edib ki, bu da 2000-ci illə müqayisədə 20,9 dəfə
çoxdur. Kommersiya banklarının daxili kredit
qoyuluşları da bu müddətdə təxminən eyni
miqyasda - 20,2 dəfə artıb. Buna baxmayaraq, Azərbaycanın bank sisteminin ümumi
iqtisadiyyatda payı və ya rolu çox da yüksək
deyildir. Belə ki, kommersiya banklarının aktivləri
Azərbaycanda 2009-cu ildə ÜDM-in 13,2%-ni təşkil
etdiyi halda, bu göstərici Qazaxıstanda 101,7%, Ukraynada 63,5%,
Rusiyada isə 52,8%-dir. Əhalinin hər nəfərinə
düşən bank aktivlərinin də məbləği MDB-nin
digər ölkələrlə müqayisədə çox
aşağıdır. 2009-cu ildə Azərbaycanda bu göstərici
630,2 ABŞ dolları olduğu halda, Qazaxıstanda 4567,3 dollar,
Rusiyada 4651,8 dollar, Ukraynada 1793,0 dollar, Gürcüstanda 657,5
dollar təşkil edir. Bu baxımdan, ölkədə
pul-kredit siyasətinin başlıca hədəfi bank sektorunun
daha da inkişaf etdirilməsidir.
Bank sektorunun
inkişafı milli valyutanın möhkəmlənməsinə,
ixracın artırılması, xarici pul köçürmələrinin
asanlaşdırılması və bank tariflərinin
aşağı düşməsinə gətirib
çıxaracaqdır. Əsas məsələlərdən biri
- banklar arasında bərabər inkişaf templərinin
yaradılması və rəqabət mühitinin
formalaşdırılmasından ibarətdir. Hazırda
Azərbaycanda kommersiya banklarının ümumi aktivlərinin
78%-i bir bankın (Azərbaycan Beynəlxalq Bankı) payına
düşür ki, bu da müəyyən qədər
inhisarçılıq amillərini diqtə edir. Ona görə də digər bankların aktivlərinin
artırılması, kapitalın genişləndirilməsi əsas
vəzifələrdən biridir. Bu işdə
əsas rol Mərkəzi Banka məxsusdur. Mərkəzi
Bank kommersiya banklarına aşağı faiz dərəcələri
ilə kredit vermək, məcburi ehtiyat normalarını
azaltmaq və digər güzəştlər etməklə
buna yardımçı ola bilər.
Hökumətin həyata
keçirdiyi pul-kredit siyasətinin xarakteri - iqtisadi subyektlərin
kredit resurslarını sərbəst əldə etmək imkanını,
kommersiya bankları və maliyyə təşkilatlarına
hökumətin effektiv nəzarətini və s. özündə
əks etdirir. Bu istiqamətdə atılan vacib
tədbir kimi Azərbaycan Mərkəzi Bankının müəyyən
etdiyi yenidən maliyyələşmə dərəcəsi də
əhəmiyyətlidir. Azərbaycan Mərkəzi
Bankı qlobal iqtisadi böhranın təsirlərini aradan
qaldırmaq üçün son iki ildə daha çox
"yumşaldıcı" pul-kredit siyasəti həyata
keçirir. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi
Bankının 2009 və 2010-cu illər üzrə pul siyasətinin
əsas istiqamətlərinə dair bəyanatlarında bu
geniş əks olunub. Burada həm də
qeyd olunur ki, qlobal iqtisadi böhranın kəskinləşməsi
neft ölkələri də daxil olmaqla bütün inkişaf
etməkdə olan ölkələr, o cümlədən Azərbaycan
üçün bir sıra risqlər yarada bilər. Belə ki, qlobal tələbatın azalması ilə
əlaqədar neftin qiymətinin aşağı düşməsi
və dünya maliyyə sistemində likvidlik
böhranının davam etməsi şəraitində
iqtisadiyyata xarici maliyyə axınları məhdudlaşa bilər.
Bu şəraitdə, qlobal tənəzzülə
qarşı mübarizədə beynəlxalq təşkilatlar
makroiqtisadi siyasətin, o cümlədən fiskal və pul
siyasətinin əhəmiyyətli yumşaldılmasını
tövsiyə edirlər.
2010-cu ildə
Mərkəzi Bankın pul siyasəti daha aktiv olaraq makroiqtisadi
tarazlığın və dayanıqlığın təmin
olunmasına və eyni zamanda bank sistemində maliyyə
sabitliyinin qorunmasına istiqamətlənəcəkdir. Bu siyasətə uyğun
olaraq Milli Bank yenidən maliyyələşmə dərəcəsini
2009-cu il ərzində mərhələlərlə 12%-dən
0,5%-ə qədər endirib. Ancaq burada əsas məsələ - Mərkəzi
Bankın həmin dərəcə ilə kommersiya banklarına
kredit vermə imkanının olmasıdır.
Valyuta-maliyyə
rəqabət qabiliyyətliliyində əsas məsələlərdən
biri - bütövlükdə bank sektorunun vəziyyətidir. Çünki
ölkədə bank sektoru inkişaf etməsə, nə
mikro, nə də makro səviyyədə rəqabət
qabiliyyətliliyə nail olmaq mümkün deyil. Burada əsas amil - kommersiya banklarının
likvidliyi, yeni bankların açılması və ya
satılmasına qoyulan məhdudiyyətlər, həmin
bankların xarici banklarla rəqabət aparmaq və biznesə
lazım olan həcmdə kredit vermək imkanlarıdır.
Kommersiya banklarının likvidliyi onların məcmu
kapitalının həcmindən bilavasitə
asılıdır. İnkişaf etmiş ölkələrdə,
məsələn, Fransada kommersiya banklarının məcmu
kapitalının həcmi ÜDM-in 15,4%-i, Almaniyada 14,5%-i və
Çexiyada 21,3%-i təşkil etdiyi halda, Azərbaycanda bu
göstərici 2009-cu ilin sonuna 5,8% təşkil edib. Bu isə onu göstərir ki, hazırkı dövrdə
Azərbaycanın bank sisteminin qarşısında duran
prioritet məsələlərdən biri - bankların məcmu
kapitalının artırılmasıdır.
2009-2011-ci illərdə
bankların mənfəətinin vergidən azad edilməsi
onların məcmu kapitalının artırılmasına
yönəldilən ilk addım olsa da, Azərbaycan Mərkəzi
Bankı kommersiya banklarının inkişaf planını
hazırlayaraq hərtərəfli dəstək göstərməlidir. Burada digər
problem isə bankların biznesin inkişafına verdiyi kreditlərin
həcmi ilə bağlıdır. Belə ki, real sektora
verilən kreditin ümumi bank aktivlərində xüsusi
çəkisi inkişaf etmiş ölkələrdə 60-70
% təşkil edirsə, Azərbaycanda kommersiya
banklarının malik olduqları aktivlər iqtisadiyyatın
real sektoruna yönəltdikləri kreditlərdən 15,4% azdır. Hazırda biznesin,
xüsusən istehsal biznesinin inkişafına yönəldilən
kreditlərin artırılması başlıca vəzifə
olmalıdır.
Məzənnə
siyasətinin bivalyuta mexanizmi vasitəsilə
reallaşdırılmasına keçid eyni zamanda Milli
Bankın valyuta bazarındakı davranışını dəyişmiş,
müdaxilələr yalnız "müdaxilə dəhlizi"
çərçivəsində həyata
keçirilmişdir. Nəticədə Milli Bankın tətbiq
etdiyi de-fakto məzənnə rejiminin yeni beynəlxalq statusu
formalaşmışdır. Belə ki, BVF Azərbaycanı
əvvəlki "sürüşkən
bağlılıq" rejiminə qarşı daha liberal olan
"sürünən dəhliz" məzənnə rejiminə
malik ölkələr qrupuna daxil etmişdir. BVF-nin
tətbiq etdiyi yeni təsnifata görə bu rejim üzən məzənnə
rejimlərindən sonra ən liberalıdır.
Ölkə
iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətliliyinə təsir
göstərən əsas göstəricilərdən biri -
nominal və real valyuta məzənnələri, eyni zamanda
valyuta məzənnəsi ilə alıcılıq qabiliyyəti
indeksi arasında olan əlaqədir. Hər iki münasibət
onu göstərir ki, hansı ölkədə əmtəələrin
istehsalı eyni bazarda satıldıqda daha sərfəlidir.
Alıcılıq qabiliyyəti indeksinin isə
yüksək olması ölkə iqtisadiyyatının daha rəqabət
qabiliyyətli olduğunu göstərir. Adətən,
orta inkişaf etmiş ölkələrdə valyuta məzənnəsi
alıcılıq qabiliyyəti indeksindən 2 dəfə,
aşağı gəlirli ölkələrdə isə ən
azı 4 dəfə az olur. Əhalinin
hər nəfərinə düşən gəlir nə qədər
çox olursa, valyuta məzənnəsinin alıcılıq
qabiliyyəti indeksinə nisbəti daha aşağı olur.
Qeyd etməliyik
ki, Azərbaycanın müasir iqtisadi inkişaf strategiyanın
qarşısında duran ən ciddi problemlərdən biri - məhz
real valyuta məzənnəsinin bahalaşması ilə
bağlıdır. Son illərdə neft gəlirlərinin
durmadan artması bu problemin gələcəkdə daha da ciddiləşəcəyinə
dəlalət edir. Ona görə də əsas
məsələ - antiinflyasiya tədbirlərinin gücləndirilməsidir
ki, bu da əsasən dövlət xərclərindən səmərəli
istifadə edilməsi, bank sektorunun səmərəli fəaliyyəti
və qeyri-neft sektorunun inkişafı halında
mümkündür. Dövriyyədəki
pulların inflyasiya yaratmaması üçün
cilovlayıcı tədbirlər təkcə not və ya
dövlət qısamüddətli istiqrazlarının
emissiyası ilə məhdudlaşmamalıdır. Mərkəzi Bank əhalinin artan gəlirlərinin
yığıma meyllənməsini təşviq etməli,
kommersiya banklarının məcburi ehtiyat normasını
artırmalı, qeyri-nağd əməliyyatların xüsusi
çəkisinin əhəmiyyətli artımına nail
olmalıdır. Valyuta liberallaşması
prosesi sonadək aparılmalı, ölkədən
valyutanın ixracına məhdudiyyətlər aradan tam
götürülməlidir ki, inflyasiya yaradan izafi pul kütləsinin
bir qismi ölkədən bu yolla çıxarıla bilsin.
Neft istehsalı
və ixracının artmasından əldə edilən
"neft dollarının" valyuta bazarına daxil olması nəticəsində
milli valyutanın möhkəmlənməsi neft ixrac edən
ölkələrə xas olan xüsusiyyətdir. Neft
pullarının artması ilə cəmiyyətin ölkənin
təbii sərvətlərindən gələn gəlirlər
hesabına həyat şəraitlərinin
yaxşılaşdırılması istiqamətində
gözləntiləri və ona müvafiq artan tələbləri
nəticəsində, dövlət sosial xərcləri
artırmağa məcbur olur ki, bu da öz növbəsində
inflyasiyanı yüksəldir. Milli
valyutanın möhkəmlənməsi nəticəsində, ənənəvi
ixrac məhsullarının rəqabət qabiliyyətinin
aşağı düşməsi və qeyri-neft sektorunda
ixracın azalması qaçılmaz olur. Digər
tərəfdən, valyutanın real dəyəri artdıqca,
formalaşan idxalyönümlü iqtisadiyyat əsasən əhalinin
fərdi istehlakını stimullaşdırır, eyni zamanda
sektorlar arası iqtisadi əlaqələr pozulur. Təklifin əhəmiyyətli hissəsi idxalın
hesabına ödənildiyi üçün ölkədə
yaranmış əlavə dəyər idxal olunan malların
alınmasına sərf olunur, istehlak zənbilində isə ərzağın
xüsusi çəkisi artır.
Onu da qeyd edək
ki, neft ixrac edən ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda
da ixracın əsas hissəsinin xam neft təşkil etməsi
və neftin dünya qiymətlərinin dəyişkən
olması, bu ölkələrdə valyuta məzənnəsinin
real dəyərinin kəskin dalğalanmalara gətirib
çıxarır. 2008-2009-cu illər ərzində dünya
bazarında neftin qiymətinin yüksəlməsi ölkəyə
valyuta axınını sürətləndirmiş və nəticədə
valyuta ehtiyatlarının artması nəticəsində
valyuta bazarında xarici valyuta təklifinin artması əlavə
pul emissiyasına səbəb olmaqla yanaşı milli
valyutanın real dəyərini yüksəltmişdir.
Neftin dünya
bazar qiymətlərinin artması ixrac olunan malların məbləğini
və ölkənin valyuta ehtiyatlarını artırır ki,
bu da son nəticədə nominal və real valyutaların
bahalaşmasına səbəb olur. Real effektiv valyuta məzənnələrinin
bahalaşması ölkədən ixrac olunan malların rəqabət
qabiliyyətliliyini aşağı salır və qeyri-neft
sektoruna aid edilən malların ixracı müvafiq olaraq
aşağı düşür.
Lakin valyuta məzənnəsinin
idxala və ixrac əməliyyatlarına təsiri ayrıca götürülmüş
əsas amil kimi qiymətləndirilə bilinməz. Burada bir
çox amillər, o cümlədən avro və dollar
arasında nisbət də əsas götürülməlidir.
Ancaq praktikada Azərbaycan manatının dollara
nisbəti əsas götürülür və digər xarici
valyutalara, o cümlədən avroya nisbətən məzənnə
isə dünya valyuta bazarındakı nisbətlərə
müvafiq olaraq müəyyən edilir. Əgər
beynəlxalq valyuta bazarında dolların avroya nisbətən
ucuzlaşması baş verirsə, milli valyutaların avroya
nisbətində də ucuzlaşma baş verir. Ona görə də, idxal və ixrac əməliyyatlarının
müəyyən hissəsinin avro ilə
aparılmasını nəzərə alsaq, belə qənaətə
gəlmək olar ki, valyuta-məzənnə siyasətinin
idxal-ixrac əməliyyatlarına təsirini təkcə milli
valyutanın real dəyərinin bahalaşması və ya
ucuzlaşmasını deyil, həmçinin beynəlxalq
valyuta bazarında dollar və avro arasındakı nisbətdə
baş verən dəyişiklikləri də nəzərə
almaq lazımdır. Məhz son iki ildə
Avronun bir qədər bahalaşması Azərbaycana Avropadan
idxalı bir qədər zəiflədib.
Azərbaycanda
rəqabət qabiliyyətliliyin valyuta-maliyyə tərəflərinin
təmin edilməsində əsas məsələlərdən
biri - ölkəyə daxil olacaq neft gəlirlərinin biznesin
və ölkənin rəqabət qabiliyyətliliyinin
artırılmasına yönəldilməsidir. Ən bədbin proqnozlar belə
göstərir ki, yaxın 15 il ərzində
Azərbaycana 10 milyard dollarla vəsait daxil olacaq. 1 barrel neftin
dünya bazar qiyməti 50 dollar səviyyəsində olarsa belə,
sonrakı 20 ildə Azərbaycan neft-qaz layihələrindən
ən azı 140 milyard dollar əldə edəcək. Digər
bir proqnoza görə isə 1 barrel neft hətta 45 dollar olarsa,
Azərbaycan təkcə Azəri-Çıraq-Günəşli
yatağından 2020-ci ilə qədər 170 milyard dollar gəlir
əldə edəcək ki, bunun da 153 milyard dolları Azərbaycan
Dövlət Neft Fondunun, 10 milyard dolları dövlət
büdcəsinin, 5,5 milyard dolları Azərbaycan Dövlət
Neft Şirkətinin payına düşəcəkdir. Qeyd edək ki, bu vəsaitlərin ölkə
iqtisadiyyatına daxil olması resurslar baxımından əhəmiyyətli
olsa da, düzgün istifadə edilməsə, iqtisadiyyatda
"Holland sindromu" qaçılmaz olacaq.
Bu baxımdan
hazırda qarşıda duran ən vacib vəzifələrdən
biri - ölkəyə daxil olacaq vəsaitlərin əhəmiyyətli
hissəsinin qeyri-neft sektorunun inkişafına yönəldilməsidir. Əgər daxil olacaq neft
pullarından səmərəli istifadə olunarsa, onda ölkə
iqtisadiyyatına qlobal maliyyə böhranının təsiri
daha az olacaqdır.
Azərbaycanda
neft sərvətlərinin idarə edilməsinin effektiv
strategiyasının işlənməsi və onun mərhələlərlə
reallaşdırılması hazırkı inkişaf
dövründə müstəsna əhəmiyyət kəsb
edir. Bu strategiya neft ölkəsi olaraq Azərbaycanda
uzunmüddətli makroiqtisadi idarəetmənin bir çox
strateji məqamlarını əhatə etməli və neft gəlirlərinin
effektiv istiqamətlərini özündə əks etdirməlidir.
Strategiyanın konseptual əsasını
Prezident İlham Əliyevin də dəfələrlə qeyd
etdiyi kimi "Holland sindromuna" yol verilməməsi prinsipləri
təşkil etməlidir.
Bu prinsipləri
müəyyən etmək üçün ilk növbədə
neft ixracatçısı olan ölkələrin iqtisadi idarəetmə
təcrübələrinin müsbət və mənfi cəhətlərinin
öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Qeyd edək ki, "Holland sindromu" neft gəlirlərinin
bolluğu hesabına dövlət xərclərinin kəskin
genişlənməsi ilə qeyri-neft sektorunun xərclərinin
onun yığımına nisbətən artmasına və beləliklə
də bu sektorda resurs balansının pozulmasına gətirib
çıxaran fenomendir. Neft gəlirlərinin
artımının qeyri-sabit olması şəraitində, bu
tendensiya gələcəkdə ölkənin yığım
potensialının tükənməsinə səbəb olur və
makroiqtisadi sabitliyi təhlükə altına ala bilər.
Digər tərəfdən,
"Holland sindromu" yüksəliş dövrünü
yaşayan neft sektoru tərəfindən digər sektorlardan
kütləvi miqyasda istehsal resursların cəlb etməsini və
bu səbəbdən, qeyri-neft sektorunun rəqabət qabiliyyətinin
zəifləməsini şərtləndirən amildir. Qeyri-neft
sektorunun rəqabət qabiliyyətinin zəifləməsi həm
də ölkəyə xarici valyutanın külli miqdarda
axını şəraitində məzənnənin
revalvasiyası və həmçinin yüksəliş
dövrünü keçirən neft sektorunda məcmu tələbin
genişlənməsi ilə şərtlənən
inflyasiyanın artması və ya real məzənnənin
bahalaşması ilə də əlaqədardır.
Ölkə
iqtisadiyyatında "Holland sindromu"nun əlamətlərini
göstərən ən vacib təzahürlərdən biri -
dövlət büdcəsinin gəlirlərinin xam neft
ixracının həcmindən və dünya bazarında
neftin qiymətinin dəyişməsindən
asılılığının artmasıdır. Məsələn, 2009-cu ildə
dövlət büdcəsinə vergi kimi toplanmış vəsaitin
30,9 faizi və ya 1272,6 milyon manatı
Dövlət Neft Şirkətindən, 12,5 faizi və ya 513,2
milyon manatı Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat
Şirkətindən mənfəət vergisi kimi daxil
olmuşdur. Başqa sözlə, 2009-cu ildə
toplanmış ümumi vəsaitlərin 56,6
faizini və ya 5844,5 milyon manatını qeyri-neft gəlirləri
təşkil edir. 2004-2009-cu illər ərzində dövlət
büdcəsinin gəlirləri 6,8 dəfə,
o cümlədən neft sektoru üzrə 11,4 dəfə,
qeyri-neft sektoru üzrə isə 4,5 dəfə
artmışdır. Başqa sözlə, neft
sektorunun sürətli inkişafı dövlət büdcəsinin
gəlirlərində də öz əksini
tapmışdır və hələlik respublikanın dövlət
büdcəsinin neft sektorundan asılılığı
qalmaqdadır. Lakin məhz 2009-cu ildən bu meyldə dəyişiklik
baş vermişdir, yəni neft sektorundan büdcəyə
daxil olan vəsaitlər 12,8% azaldığı
halda, qeyri-neft sektorundan daxilolmalar 10,3% artmışdır.
"
(ardı var)
Tanrıverdi PAŞA
Xalq qəzeti.- 2010.- 20 avqust.- S. 3.