Qori seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin yaradıcısı

Firidun bəyin təkcə bir müəllim kimi deyil, həm də öz xalqının ədəbiyyatını sevən alovlu vətəndaş kimi Azərbaycan ədəbiyyatını təbliğ etməsi mənim qəlbimdə nəcib hisslər oyadırdı. Firidun bəy haqqında hamı belə fikirdə idi ki, o son dərəcə böyük adamdır. Böyüklüyü də ondadır ki, doğulduğu torpağa, mənsub olduğu xalqa - onun ədəbiyyatına ideal dərəcədə sadiqdir.

Əli Səbri Qasımov (1892-1983),

keçmiş seminarist, yazıçı-jurnalist

I. Gürcü seminaristi ilə görüş

1978-ci il oktyabrın 6-da hay-küylü Tbilisidən birbaşa Qoriyə gəldim. Gürcüstan Xalq Maarif Muzeyinin arxivindəki on günlük əzablı axtarışlarım məni bərk yormuşdu. Arxası qalın meşələrlə əhatə olunmuş Qori dağına və iki min yaşı olan Qori-Tsixe qalasına söykənmiş füsunkar mənzərəli şəhərdə adamın ruhu dincəlir. Yaşıl bağlar arasında evlərin damı zorla görünürdü. Səksən iki kilometrlik yolu gəlməkdə məqsədim seminariyanın Azərbaycan şöbəsi haqqında material toplamaq idi.

Düzü, gözəl təbiətini, abı-havasını görüb şəhərlə yaxından tanış olmaq istəyirdim. Azərbaycan şöbəsinin bu şəhərdən Qazaxa köçürülməsindən altmış ilə yaxın bir vaxt keçirdi. Qoridə bizim keçmiş müəllim və tələbələri tanıya bilən bir adam tapa biləcəyimə ümidim də yox idi...

... Şəhərin aşağı hissəsindən üzüyuxarı uzanıb gedən Stalin adına küçə boyu piyada gedirdim. Adamlar az və astadan danışırdılar. Axı, gürcülər biri-birilə çox bərkdən, az qala qışqıra-qışqıra danışırlar. Nə yaxşı ki, burda Tbilisidəki səs-küydən əsər-əlamət yox idi. Sanki, Peterburqun Neva prospekti ilə addımlayırsan.

Bakıdan gedəndə qocaman yazıçı, 1913-cü ildə seminariyanın məzunu olmuş Əli Səbri ilə görüşüb söhbət etdim. Firidun bəy Köçərliyə ata qədər istəyi olan, zəngin hafizəli Əli müəllim Qoriyə gedib seminariya binasını görmək istədiyimi biləndə, kövrəlib, sanki, o günlərə qayıtdı, ağ kağıza bir plan cızıb verdi ki, Firidun bəyin evini və seminariya binasını asanlıqla tapım.

O yeri ki, Əli müəllim nişan vermişdi, indi baxdım ki, burada ikimərtəbəli, onaltıotaqlı köhnə bina yoxdu. Mən özümlə seminariya binasının çoxdan çəkilmiş solğun fotoşəklini də götürmüşdüm. Ancaq bu ərazidə şəkildəkinə oxşar bina yoxdu ki, yoxdu... Əvəzində üçmərtəbəli, müasir tipli yeni məktəb binası var. Qarşısına vurulmuş lövhədə: "Yakob Qoqoşvili adına 9 saylı orta məktəb" yazılmışdı. Sakit küçədə nə gələn var, nə də ötüb keçən. Təlaşla o tərəf, bu tərəfə boylandım. Məktəbin həyətindən çıxan ortaboylu, əli dəftər-kitablı cavan kimi axtardığımı soruşdu.

- Bu küçədə keçmiş Azərbaycan şöbəsinin binası olub, onu axtarıram - dedim.

- Həmin bina çoxdan yoxdu. 1968-ci ildə sökdülər, yerində bu məktəb binası tikildi, - deyir. - Bakıdansınız?

Əl verir, görüşürük:

- Maarifçi babalarınızın izinə düşmüsünüz? Çox yaxşı eləmisiniz, tanış olaq, Roland İvanoviç Sidamonidze.

Sonra saatına baxır:

- Kənd avtobusunun getməsinə hələ iki saatdan çox var. Bu küçənin o tayında qocaman bir seminarist yaşayır. İstəsəniz sizi onunla görüşdürə bilərəm. Çox zəngin hafizəli qocadır. Sizinkiləri yaman sevir. Həmişə onlardan danışır...

Gürcülərin klassik şairi Akaki Seretelinin məşhur "Qori" şeiri mahnıya dönüb. Mahnı körpə uşağın da dilində əzbər olub. Birinci Şah Abbas dövründə (1587-1627) Kartlinin mərkəzi olan Qori şəhərini şair onun ürəyi adlandırır.

Səksən doqquz yaşlı keçmiş seminarist Mixail Kevlişvili mahnıya dönmüş həmin şeirin bir bəndini rus dilində kələ-kötür şəkildə iftixarla söylədi.

Mixail Stepanoviç Azərbaycan seminaristləri haqqında əsər yazmaq məqsədilə Qoriyə gəlməyimi biləndə, vaxtilə tanış olduğu üç nəfərin adını çəkdi:

- Üzeyir bəy Hacıbəyov, Firidun bəy Köçərli və Nəriman Nərimanov... Mənim qardaşlarım Dmitri, İsidor və Vasili də seminariyanı qurtarmışdılar. Qonaq, bir xeyli gec gəlmisən, əgər qardaşım İsidorla görüşsəydin o sənə, sizin qiymətli oğullarınız haqqında çox şey danışardı. İsidor Firidun bəylə bir sinifdə oxumuşdu. Əvvəllər bizim şəhərdə Nəriman Nərimanov adına küçə vardı. 1932-ci ildə o küçənin adını dəyişib "Kutaisi" qoydular. Hamı məəttəl qaldı ki, bu nə dəyişiklikdir. Axı, Nərimanov bizim həmyerlimizdir. O, Tiflisdə anadan olub, Qoridə də oxuyub. Qardaşlarım ölənə qədər oraya Nərimanov küçəsi dedilər.

- Siz uzun illər Azərbaycan şöbəsində müəllim olmuş Firidun bəy Köçərlini yaxından tanıyırdınızmı?

- Əlbəttə tanıyırdım. Axı, bayaq dedim ki, o, böyük qardaşım İsidorla bir sinifdə oxumuşdu. Bu yolun o tayında yaşayırdı. Tez-tez bizə qonaq gələrdi. Müsəlman bayramlarında bizi evinə dəvət edərdi, ailəlikcə gedərdik. Anam, Səba xanımın (Badisəba xanım) bişirdiyi ləzzətli plovu, dolma və xəngəli çox xoşlardı.

Mən 1907-ci ildə seminariyanın aşağı ehtiyat sinfinə qəbul olunub, oranı 1912-ci ildə bitirdim. İki ayda bir dəfə Firidun bəy Köçərli bizim xristian şöbəsinə gələr, Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatından mühazirə oxuyardı. Alim-pedaqoq kimi elm aləmində tanınan Firidun bəyi həm də Tiflisdəki ali məktəblərə və gimnaziyalara mühazirə oxumağa dəvət edərdilər.

Firidun bəy Köçərli gürcü dilində sərbəst danışa bilirdi. O, qardaşlarımla, gürcü dili müəllimi, yazıçı Niko Lomauri, Luka, Baçana və Tedo Razikaşvili qardaşları ilə gürcücə danışardı. İstər Qori camaatı və istərsə də seminariyada təhsil alan gürcü uşaqları Firidun bəyə böyük hörmət bəslər, ona ehtiram göstərərdilər...

Dayanıb nəfəs dərən Mixail Stepanoviç susdu. Çaydan bir-iki qurtum alıb, öskürəyini dəf elədi. Qoca bərk həyəcanlanmışdı:

- Qonaq, sənə bir şeir də oxumaq istəyirəm, olarmı?

- Əlbəttə, Mixail Stepanoviç, məmnuniyyətlə sizə qulaq asıram. Siz şeir də yazırsınız?

Qoca gürcücə nəvəsinə nəsə dedi. Oğlan o biri otağa keçib "Nikolaydan qalma" bir qovluğu gətirib babasına verir.

Qoca əlləri əsə-əsə iplə çalın-çarpaz bağlanmış qovluğu açır. Mürəkkəbli qələmlə, gözəl xətlə yazılmış sarı vərəqi tapıb işığa tərəf tutdu.

- Hə, budur. Qardaşım İsidorun xəttidir, gözəldir, elə deyilmi?

- Ağsaqqal təbəssüm ilə gülümsünüb, buz kimi əlilə biləyimdən tutdu:

- Bax, bu xətt, bu vərəq məndən də qocadır, yüz yaşı çoxdan ötüb. Mən şeir yazmıram. Bu şeiri qardaşım İsidor köçürüb saxlayıb. Şeir Firidun bəy Köçərli ilə bir sinifdə oxuyan "Baçana" təxəllüslü şairindir. Əsl adı, soyadı Niko Pavloviç Razikaşvilidir. Onlar üç qardaş imişlər - üçü də seminariyada oxumuşdu. Şeirin müəllifi görkəmli gürcü şairi Vaja Pşavelinin kiçik qardaşı idi. O vaxt seminariyada uşaqlara şeir yazmağı müdriyyət qadağan eləmişdi. Səbəbi də ondan ibarət idi ki, əgər seminarist şeir yazarsa, fikri dərsdən yayınar, romantik xəyallara dalar, pis oxuyar. Vaxtilə burada oxuyan İosif Stalin də "Soso" təxəllüsü ilə şeirlər yazmışdır. Seminariyanın axırıncı kursunda oxuyanda Baçana "Qardaşım Köçərliyə" adlı şeirini dərs vaxtı yazıb Firidun bəyə ötürür. Üstündə belə bir dərkənar da qoyur: "Bu şeir bizim dostluğumuzun rəmzi kimi həmişəlik səndə yadigar qalsın". Şeirdə Qafqazın ruslar tərəfindən işğal olunması təsvir olunduğuna görə yalnız seminariyada deyil, şəhərdə də əl-əl gəzirdi. Hətta, Qoridəki Anastasyevski Qızlar Progimnaziyasının müdavimləri də əzbər bilirdilər.

Budur həmin şeir:

Quzğun uçub gəldi dağın dalından,

Vadilər ruhuna yatdı bu yerdə,

Gördü ki, leş-leşə veribdi hər yan,

Axır arzusuna çatdı bu yerdə.

Bilirəm, köksündə çırpınan ürək,

Nəcibdi, təmizdi - sən mənə sirdaş,

Bu kiçik şeirimi ümid rəmzitək,

Qardaşlıq rəmzitək qəbul et, qardaş.

- Mixail Stepanoviç, kurs yoldaşlarınızdan və ya müəllimlərinizdən ən çox yadınızda qalan kimlərdir?

- Təxminən 1937-ci ilə kimi bəziləri ilə əlaqələrimiz vardı. Məktublaşırdıq. Hətta sizin şöbənin aşpazı Hüseynağa dayını da yaxşı tanıyırdım. Valideynlər uşağını yoxlamağa gələndə Firidun bəy onu qabağa verər, onlarla həmsöhbət olmasını çox istərdi. Hüseynağa dayı da gələn ata-anaya başa salardı ki, həqiqətən bizim seminariyada müsəlman uşağına donuz əti yedizdirilmir. Evimiz Azərbaycan şöbəsinə yaxın olduğuna görə bunları görüb eşidirdim. Bir də axı, xatırladığım kimi, Firidun bəyin ailəsi ilə bizim ailə çox yaxın dost idi. Axşamlar, xüsusilə qış axşamları, onlar bizə gələr, gecədən xeyli keçənə qədər qardaşlarımla söhbətləşərdilər.

Mən qoca o illəri indi kədər və ağrı ilə yada salanda qəlbimdə işıqla qaranlıq bir-birinə qovuşur. Bu işıq vaxtilə durub-oturduğum Firidun bəy Köçərli, Niko Lomouri, Rəşid bəy Əfəndiyev, İsa bəy Abakarov və qardaşlarım kimi şəxsiyyətlərin nurlu varlığından qalıb. Qaranlıq isə qocalığım və itirdiyim dostların kədəridir...

Firidun bəyi Qori camaatı yaxşı tanıyır və çox istəyirdi. Bəzən sizin şöbəyə "Firidun bəyin seminariyası" deyirdilər. Qardaşım İsidor fəxrlə deyirdi ki, Firidun bəy öz xalqına ideal dərəcədə sadiq şəxsiyyətdir. Başqa birisi bu qədər qürbətdə yaşayıb, yüzlərcə Azərbaycan balalarının təhsil almasına, onların ehtiyaclarının ödənilməsinə çalışmazdı.

O, əsl maarif fədaisi idi. Əsl xalq adamı olan Firidun bəy Azərbaycan balalarının təhsil alması uğrunda şam kimi yanırdı. Qardaşım onun 1903-cü ildə nəşr olunmuş "Azərbaycan tatarlarının ədəbiyyatı" kitabını tez-tez mütaliə edərdi. O kitabı Firidun bəy avtoqrafla qardaşıma bağışlamışdı. Qardaşım onun rusca olan məqalələrini, xüsusilə İslam tarixi haqqında olan yazılarını yığıb saxlamışdı. Müəllimlər arasında Firidun bəyin ən yaxın dostu Nikolay Lomouri idi. Onlar sirdaş idilər. Niko da (hamı ona hörmətlə belə müraciət edərdi) məşhur yazıçı və pedaqoq idi.

- Mixail Stepanoviç, Niko Lomouri 1915-ci ildə vəfat edib?

- Bəli, sən onu hardan bilirsən, cavan oğlan?

- Tbilisidəki Maarif Muzeyinin arxivində, Firidun bəyə məxsus sənədlərin arasında bir teleqram saxlanılır. Teleqram Firidun bəyin və arvadı Badisəba xanımın imzası ilə Bakıdan Qoriyə, mərhum Lomourinin ailəsinə göndərilib.

Cib dəftərimi vərəqləyib üzünü köçürdüyüm teleqramın mətnini Mixail Stepanoviç üçün oxuyuram: "Qayət hörmətli Sofiya Aleksandrovna, əziz və unudulmaz Nikolay İosifoviçin vaxtsız vəfatı xəbəri məni və həyat yoldaşımı həddən ziyadə kədərləndirdi. Sizə və ailənizə dərin hüznlə başsağlığımızı çatdırırıq".

Mənim dostum, qiymətli mütəfəkkir, yoldaşım və müəllimimizin vəfatı çox böyük itkidir. Hörmətli Nikolay İosifoviçin cənazəsi qarşısında baş əyirik.

Sizin kədərinizə şərik olan ürək dostunuz Firidun və Badisəba Köçərlilər".

Firidun bəy dostu Lomourinin ailəsinə başsağlığı teleqram vurmaqla kifayətlənməmisdir. Onun həmin ili "Kaspi" qəzetinin 22 aprel tarixli nomrəsində "Dost və muəllim N.İ.Lomourinin xatirəsi" adlı məqaləsi də dərc olunmuşdur. Firidun bəy dostu haqqında yazırdı:

"Nikolay İosifoviç bir tərbiyəçi və ustad kimi usaq qəlbini gözəl bilən təcrübəli bir müəllim idi,şagirdlərə ata məhəbbəti bəsləyirdi. Onun gənclərin tərbiyəsinə olan münasibətinin əsasını şüurlu tələbkarlıq və ciddiliklə dolu insanpərvərlik təskil edirdi.Razikasvili qardaşları Vaja Psaveli, Bacana və basqaları kimi gözəl xalq maarifpərvərləri və istedadlı yazıçı və şairlər N.Lomourinin tələbələridir. O, seminariya şagirdlərinin hamısına eyni münasibət bəsləyir və gürcülərlə gürcü olmayanlar arasında fərq qoymurdu. Belə bir munasibətə görə, seminariyanın Azərbaycan şöbəsinin şagirdləri onu xristian pansionun şagirdlərindən az sevmirdilər. Bir yoldaş kimi Nikolay İosifoviç səmimi insan idi. Seminariya müəllimləri arasında ümumi hörmət və məhəbbət qazanmışdı. Heç kəs gənc nəslə Nikolay İosioviç kimi təsəlli verməyi, yaxşı məsləhətlər etməyi bacarmırdı."

Bu məlumatlarımdan qoca kövrəldi. Yazıq bir görkəmlə üzümə baxa-baxa əlimi sıxıb təşəkkür etdi. Uzaq illərdə yaşamış qayğıkeş və xeyirxah insanların sönməyən məhəbbəti onun qəlbində yenidən alovlanmışdı.

- İlahi, onların qəbrini nurla doldur - deyə, dönə-dönə dua etdi.

- Mixail Stepanoviç, heyif ki, vaxtilə bizim görkəmli oğulların oxuduğu seminariya binasını uçurublar. Bəlkə, üstünə lövhə vuracaqdıq ki, burada Üzeyir bəy Hacıbəyov, Rəşid bəy Əfəndiyev, Firidun bəy Köçərli, Cəlil Məmmədquluzadə və başqaları oxuyub...

- Bilirsən oğul, bizim şəhərin rəhbər işçiləri binanı uçurmaqda ədalətsiz iş gördülər.Yalnız Firidun bəy Köçərliyə görə o binanı saxlayıb üstünə xatirə lövhəsi vurmaq olardı. Axı, nə az, nə də çox, Firidun bəy burada iyirmi dörd il dərs deyib, altı il də təhsil alıb, 1917-ci ildə isə Azərbaycan şöbəsinin müdiri olmuşdur. O, seminariyanın ilk məzunlarından biri idi. İnamla demək olar ki, Firidun bəy seminariyanın qapılarını öz əli ilə açmış və 1918-ci ilin iyun ayında da bağlayıb Qazaxa köçürmüşdür.

- Heç bilirsən sizin seminariyanın binası kimin olub?

- Yox, bilmirəm.

- Bizim şəhərin Konstantin və Qriqori Zubalov qardaşlarının kərpicdən tikilmiş ikimərtəbəli mülki idi.

Əvvəlcə dövlət mülkü Azərbaycan şöbəsi üçün üç illiyə icarəyə götürüb. Axı, Qafqaz canişini böyük knyaz Mixail Nikolayeviç Romanov Azərbaycan şöbəsinin açılması üçün icazə verəndə "təcrübə məqsədi ilə üç il müddətinə açılsın. Təcrübə yaxşı nəticə verərsə, üç ildən sonra şöbə azərbaycanlılar üçün müstəqil seminariyaya çevrilib, Qoridən Azərbaycanın mərkəzinə köçürülsün" dərkənarını yazmışdı.

Romanov Qafqaz canişini vəzifəsindən gedəndən sonra müstəqil seminariya məsələsi alınmadı...

Firidun bəyin və bütün Azərbaycan ziyalılarının şöbənin Azərbaycana köçürülmək arzusu yalnız imperiyanın süqutundan sonra oldu. Həmin gün (1918-ci il, iyun ayı) Firidun bəy Qori şəhər əhalisi qarşısında çıxış edərək demişdir:

"Azərbaycanlı seminaristlər Qoridə özlərinin gənclik illərini keçirmişlər. Onlar Gürcüstan və gürcülər haqqında ən yaxşı təəssüratla gedirlər. Gürcüstan Azərbaycanın bir çox mədəniyyət xadimlərinin mənəvi vətəni olmuşdur. Belə vətəni unutmaq olarmı? Mən Gürcüstan və Qori şəhərinin sakinlərinə səmimi münasibətlər üçün dərin minnətdarlığımı bildirirəm".

Səksən doqquz yaşlı ağsaqqal Mixail Kevlişvili yana-yana, kövrələ-kövrələ bizim xalqın maarifçi oğulları haqqında danışırırdı. Otuz il əvvəl baş tutmuş görüşümüzü xatırlayanda ağsaqqal bütün səmimiyyəti ilə gözümün qabağında canlanır. Hətta əsəbiliklə dönə-dönə deyirdi ki, Azərbaycan şöbəsinin yaxınlığında Firidun bəy Köçərlinin evi vardı, insafsızlar onu da uçurdular. Sonra dönüb mənimlə gələn Roland Sidamonidzeyə gürcücə nəsə dedi və ərklə onun üstünə qışqırırdı. Roland saatına baxdı, başını silkələyib nəyəsə razılıq verdi. Gülümsəyib mənə dedi:

- Ağsaqqal istəyir ki, mən sizi məktəbin həyətinə aparıb vaxtilə sizin eloğlunun yaşadığı evin yerini göstərim. Getmək istəyirsinizmi?

Mən dərhal razılığımı bildirirdim...

Əvvəlcə məktəbə baş çəkdik. Burada seminariyanın Azərbaycan şöbəsindən əsər-əlamət yox idi. Coğrafiya müəllimi Natalya Yelizarovna Dekonosidze pərt olduğumuzu görüb bizi məktəbin birotaqlı muzeyinə apardı. Özü qabağa düşüb iki pəncərə arasındakı "Bizim seminaristlər" lövhəsində Üzeyir bəy Hacıbəyovun fotoşəklini fəxrlə göstərdi:

- Bu böyük bəstəkarın fotoşəklini mən tapıb gətirib bura vurdurmuşam. Mənə məlum idi ki, Üzeyir bəy də bu seminariyanı bitirib. Muzey təşkil olunanda jurnalların birindən cırıb gətirdim.

Həyətə çıxırıq. Roland məktəb baxçasının üst yanını göstərib deyir ki, qocanın söylədiyinə görə müəllim Firidun bəyin evi orda olub.Sonra yadigar şəkil çəkdirdik.

İndi o vaxtdan 32 il keçib. Hər dəfə xeyirxah müəllim Roland Sidamonidze ilə çəkilmiş yadigar şəklimizə baxanda Qoridə keçirdiyim o xoş anları yada salıram. İstər-istəməz ona ürəkdən təşəkkür edirəm ki, məni keçmiş seminarist Mixail Stepanoviç Kevlişvili ilə görüşdürdü.

(ardı var)

Şəmistan NƏZİRLİ,

tədqiqatçı-jurnalist

Xalq qəzeti.- 2010.- 20 iyun.- S. 8.