Süleyman Rəhimov - 110. Ustad
sənətkarın şah əsəri
Xalq yazıçısı
Süleyman Rəhimovun uşaqlıq və ilk gənclik illəri
sıxıntılı keçsə də, o, bu sınaqlara
özünəxas mərdliklə sinə gərmiş, ötən
əsrin 20-ci illərinin sonlarında Bakının qaynar ədəbi
mühitinə qovuşaraq qısa bir zaman kəsimində Azərbaycan
romanının banilərindən biri kimi şöhrət
qazanmışdır.
S.Rəhimovun
böyük şöhrət qazanmasında hələ 1929-cu
ildə indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində
təhsil alarkən yazmağa başladığı məhşur
"Şamo" romanı çox mühüm rol
oynamışdır. Böyük ədibin özünün də
məxsusi vurğuladığı kimi, yazılması daxili
bir tələb olaraq dincliyini əlindən alan
"Şamo" mövzusu ən sonda
yazıçının ömür kitabının, tale salnaməsinin
çox möhtəşəm bir hissəsi olaraq 1974-cü
ildə tamamlandı. Lakin bu axarda "Şamo" ədibin
digər əsərlərinin də meydana gəlməsinə
zəmin yaratdı.
Onun
üç cildlik "Saçlı", yenə üç
cildlik "Qafqaz qartalı", xalqımızın kəşməkəşli
tarixini və mənəvi intibahını özündə
ehtiva edən fundamental "Ana abidəsi", "Ağbulaq
dağlarında" romanları böyük zəhmətin, gərgin
bədii axtarışların bəhrəsidir.
Yazıçının "Qüdrətov", "Gəlin
qayası", "Arzu", "Ata və oğul",
"Güzgü göl əfsanəsi", "Qızlar
oylağında", "Aynalı", "Qardaş qəbri",
"Medalyon", "Mehman", "Uğundu",
"Mahtavan", "Kəsilməyən kişnərti"
və s. roman, povest və hekayələri Azərbaycan ədəbiyyatının
çox qiymətli inciləri kimi bu gün də yüksək
bədii dəyərlərini qoruyub saxlamaqdadırlar.
Həyat
həqiqətinə sona qədər sadiq qalan, həyat və
sənət prinsiplərini heç zaman güzəştə
getməyən S.Rəhimov görkəmli nasir kimi
ayrı-ayrı nəzəriyyəçilərin müddəalarını
deyil, həyatın dialektik məntiqini əsas
götürürdü.
Bəziləri
sənət aləminə romanla qədəm basmağı
nadir bir istisna hesab etsə də, bu halda bunu təbii qəbul
etmək lazımdır. S.Rəhimovun təfəkkürünün
roman təfsilatına uyğunluğu, onu rahatsız edən
mövzunun məhz bədii nəsrin iri formasını tələb
etməsi diqqətdən kənarda qalmamalıdır.
"Şamo" romanında geniq miqyaslı milli gerçəklik
fərdi talelərdən keçirilərək dərk olunur.
Belə əsərlərdə zaman və xalq
qarşısında bədii cavabdehliyin meyarı da
böyük olur.
Fikrimizcə,
müasir romanda baxım müxtəlifliyi ilə
yanaşı, fərdi təsəvvürlərin təkamülü
də ehtiva olunmalıdır. Bu mənada "Şamo"nun nəhəng
tarixi tablosunda təfərrüatların və
ayrıntıların, çoxsaylı insan tiplələrinin,
çeşidli fərdi düşüncələrin
qatlaşması təbiidir. Ona görə ki, roman-epopeya
olmaqla "Şamo"nun poetikası həyatın və
düşüncənin nəhayətsiz axarına uyğundur.
"Şamo"da varlıq intəhasızdır. İlk
baxışdan belə təsəvvür də yaranır ki,
bütün söylənilənlər də həyatın
özü kimi mövcud imiş və yazıçıya isə
yalnız onu qələmə almaq qalırdı.
"Şamo"
təzadlı dövrün örnəyi olsa da, bir roman-epopeya
kimi ictimai qatın milli gerçəklik faktını üstələməsinə
imkan vermir. Azərbaycan kəndlisi XX əsrin kataklizmləri ilə
üz-üzə gəlir, münasibətlərdəki
patriarxal örtük götürülür, ictimai
bütövlüyün dağılması ilə əlaqədar
olaraq sınma baş verir. Məsələn, Azərbaycan kəndi
öz milli hökumətinin qərarlaşmasına, harmonikləşməsinə
mane olur. Bolşeviklərin milli hökuməti açıqca
gözdən salmalarına biganəlik göstərir. Nəticədə
sosial dayaqlardan məhrum olan milli gerçəklik xarici
ekspansiyaya məruz qalır.
İnqilabi
məzmun ekzotik səciyyə daşıdığına
görə yaradıcı başlanğıca çevrilə
bilmir. Romanda milli gerçəkliyin boyalarının əlvanlığı
S.Rəhimonvun Azərbaycan kəndinə, onun psixologiyasına,
arzu və ideyalarına, yaşam qaydalarına, əxlaqi-mənəvi
varlığına dərindən bələdliyi ilə
bağlıdır. Müəllif- "gözlərimlə
gördüklərimi, bildiklərimi cəmləşdirib
"Şamo"nun birinci variantını işlədim"
-deməkdə tam haqlı idi.
"Şamo" romanı geniş epikliyə meyl etməsi, həyat hadisələrini hərtərəfli göstərməsi, çoxplanlılıq və monumentallığı ilə səciyyəvidir. Konkret tarixi zamanın vüsətini və sürətini incələmək "Şamo" romanının əsas pafosudur. "Şamo"nun konfliktinin əsasını ictimai münasibətlərdən doğan ziddiyyətlər təşkil edir. Bir-biri ilə çarpışan tərəflərin fonunda cəmiyyət həyatı bədii təhlil predmetinə çevrilir. Ona görə də "Şamo"nun problematikası ilə janrının poetikasının vəhdət təşkil etməsi təbiidir. "Şamo"nun ilk variantından sonra S.Rəhimov 30-cu illərin sonlarında yenidən bu romanın üzərinə qayıtmalı oldu. Lakin "bir balaca əl gəzdirməklə" çap etdirmək təklifinə ədib könül xoşluğu göstərmədi. Gərgin əmək, nəhayət, 1940-cı ildə öz bəhrəsini verdi, romanın yeni variantının irihəcmli birinci kitabı çapdan çıxdı. Bu, artıq sənətsevərlərin diqqətini yalnız mövzunun aktuallığına görə deyil, eyni zamanda, sənətkarlıq məziyyətlərinə görə cəlb etdi.
"Qaçırılan qız" fəsli ilə özünün "ekspozisiyası"na başlayan və getdikcə saysız-hesabsız hadisə və surətləri süjetinə qatan 5 cildlik bu roman müəllif ideyasını, ümumən onun bədii konsepsiyasını orijinal strukturda reallaşdırmaq baxımından ədəbiyyatımızda çox mühüm bir hadisə oldu. "Şamo" həm də ona görə epopeya miqyası alır ki, süjeti zaman-zaman genişlənir, kiçik dağ kəndi olan Şehlini bütün ölkə ilə bağlayır. Cəmi otuz evdən ibarət olan bu Şehli kəndində sevinci də, kədəri də hamı bir yerdə bölüşdürdüyü halda, son zamanlar baş verən parçalanma və "tərəfdaşlıq" hallarının səbəblərini sadə xalq anlaya bilmirdi. Nəticədə Hatəmxan, Turabxan kimi varlılar bir qütbdə, Alo, Afo, Qəmər, Qədir, Fərzəli, Şamo, Həsən kimi yoxsullar isə digər qütbdə dayanmalı oldular. Ona görə də Şehlidə adi bir qız qaçırılması əhvalatı mühüm ictimai-psixoloji məna kəsb edir. Yəni harın bir hampa oğlu olan Maronun Şamonun bacısını qaçırması sinfi bərabərsizlikdən doğan münasibətlərin təzahürü kimi dəyərləndirilir. Nəfsinin tələbi ilə hərəkət edən Hatəmxan oğlu Maro özü də hiss etmədən Safo ailəsini "heç Arazın da yuya bilməyəcəyi" namus yükü altında qoymuş və qız atasını "ya intiqam almaq, namus ləkəsini yumaq, ya da ölmək, torpağı qabartmaq" həddinə çatdırmışdır. İnsana hədsiz üzüntü gətirən romanın "nakam məhəbbət" dastanı nə qədər qəmli olsa da, həm də belə bir inam doğurur ki, dünya xali deyilmiş. Qoşa qəhrəmanların nakam məhəbbət dastanları tarixdən və ayrı-ayrı mənbələrdən bizə bəlli olsa da, XX əsrin keşməkeşli tarixində onların yenidən görünməsi və yüksək sənət yolu ilə Qəmər və Şamo obrazlarında canlandırılması S.Rəhimov qələminin qüdrətindən xəbər verir. Həm də belə bir qənaət doğurur ki, ən mənalı ömür məhəbbətlə keçən, saf sevginin təntənəsinin təsdiqinə sərf edilən ömürdür. Məhz bu zaman cismani ömrün qısa olması heç də qorxulu deyil. Çünki sevgililər məhəbbətə sədaqətləri ilə artıq mənəvi ömrə qovuşmuş, eşq yolunun əbədi müsafirinə çevrilmişlər.
Romanın əvvəlində tarix səhnəsində cərəyan edən hadisələrin əsl mahiyyətini anlaya bilməyən Kərbəlayı Hatəmxan səbəbkar axtarır. Onun fikrincə, bütün bu işlərin mayası Safo oğlu Şamodur. Xanimanının dağılmasında məhz onu günahkar bilir və Maroya "oğlum, Şamonu öldür" - deyə amansız bir tapşırıq verir. "Amansız" ona görə ki, Şamo tarixi şəraitin yetişdirdiyi, daha doğrusu onun dalğasında yaranan ictimai tip kimi həm də makromühitin tragik qəhrəmanı idi. Eyni zamanda epopeya qəhrəmanı kimi şəxsi taleyi ümuminin səadətinə bağlı idi. Deyilənlərə bu günün reallığı baxımından qiymət verdikdə aydın olur ki, S.Rəhimovun müəyyən fikirləri Kərbəlayı Hatəmxanın dilindən deyilsə də, indiki gerçəkliklə səsləşir. Bunu müəllifin ideyanı struktur planda reallaşdırmaq ustalığının nəticəsi kimi də yozmaq olar. Kərbəlayı Hatəmxan Yuxarı Zəngəzurda daşnak qoşunlarına qarşı "milləti-islam" səngərinin müqavimətsizliyinin səbəbini "bolşovoy dili ilə danışan", "Allah yolundan çıxan Safonun oğlu" Şamoda görür. Onun fikrincə, məhz Şamo inqilab savaşı saldı və "öz yuvasını, mənim xanimanımı alt-üst etdi". Burada "Allah yolundan çıxan" ifadəsi, kimin dilindən deyilməsindən asılı olmayaraq, o zaman cəsarət tələb edirdi. S.Rəhimov "Şamo"nun 1964-cü ildə çap etdirdiyi üçüncü cildinin birinci hissəsinin bir fəslini "Uğultulu külək" adlandırnmışdır. Bu, 1918-1919-cu illərin Bakısında cərəyan edən hadisələr və insanların qayğıları, onlara üzüntü gətirən proseslərin xarakteri ilə uyarlıq təşkil edir: Bakı küləyi aram bilmədən uğultu ilə əsir- deyən müəllif az sonra diqqəti başqa bir küləyə, bu dəfə şimaldan üzü bəriyə uğuldayıb gələn küləyə yönəldir. Daxili əzminə güvənən ədib əlverişli məqam tapan kimi, hətta mənfi obrazların dili ilə olsa da, tarixi həqiqətləri "dəbərdir", şimaldan gələn təhlükəni diqqət mərkəzinə çəkir, milli qeyrətin, vətəndaşlıq məsuliyyətinin mənəviyyata bağlı bir mahiyyət olduğunu nümayiş etdirir.
Müəllif aparıcı qəhrəman Şamonun xarakterini tale yollarının müxtəlif dönüm və döngələrindən keçirir, onun düşüncəsində, şüurunda əmələ gələn dəyişikliklərə mühüm əhəmiyyət verir. Şamo yazıçının realist qələminin gücü sayəsində hərtərəfli və mükəmməl işlənmiş canlı bir bədii xarakter, ləyaqəti uca tutan insan kimi diqqəti özünə çəkir. İnsan xarakterlərinin mənəvi-psixoloji mühitlə sintezinə meydan verən "Şamo" roman-epopeyasında konkret tarixi mərhələdə cəmiyyətin inkişafını müəyyənləşdirən mühüm siyasi hadisələr və xalqı ictimai mübarizə yoluna gətirib çıxaran səbəblər geniş bədii həllini tapmışdır.
Deyilənlərə əsasən belə bir ümumi nəticəyə gəlmək olar ki, yaradıcılıq taleyini Azərbaycan romanının inkişaf yolu ilə bağlayan S.Rəhimov məhz öz "Şamo"su ilə roman kimi mürəkkəb bədii struktura malik bir janrın zirvəsinə yüksəldi. Sənətinə son dərəcə ciddi yanaşan ədibin "Şamo"da nümayiş etdirdiyi poetik ustalıq heyranlıq duyğusu yaradır. Əsərin bədii strukturu elə tərtib edilib ki, burada cərəyan edən hadisələrin məzmunu və mahiyyəti müəllifin poetik qayəsi ilə üzvi surətdə bağlana bilir. Romanda gerçəkləşən bədii struktur aparıcı qəhrəmanın və onunla bağlı olan digər surətlərin daxili aləmini, zamanın ideologiyasını, obrazların psixologiyasını dolğun şəkildə ifadə edir. Tarixin zahirə çıxardığı problemlər geniş epik planda, tarixi-ictimai-siyasi olayların struktur təhlili fonunda açıqlanır.
Himalay QASIMOV,
filologiya elmləri doktoru,
professor
Xalq qəzeti.- 2010.-
22 oktyabr.- S. 7.