Ötən il Azərbaycanda dayanıqlı makroiqtisadi sabitlik hökm sürmüşdür

Ölkə iqtisadiyyatının sürətlə inkişafı ilə yanaşı, əhalinin rifah halının daha da yaxşılaşması, dövlət tərəfindən sosial öhdəliklərin tam yerinə yetirilməsi, sahibkarlıq subyektlərinin sayının artması, infrastrukturun təkmilləşdirilməsi, yeni iş yerlərinin yaradılması sayəsində işsizliyin minimuma endirilməsi və digər amillər onu deməyə əsas verir ki, dünyada baş verən maliyyə böhranına baxmayaraq, ölkəmiz sürətli inkişafını 2010-cu ildə də davam etdirmişdir.

Qlobal böhran şəraitində Azərbaycanın əldə etdiyi nailiyyətlər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən təsdiqlənmiş və BMT-nin İnsan İnkişafına dair növbəti hesabatında 169 ölkə arasında Azərbaycanın 67-ci yer tutması buna əyani sübutdur.

Əldə olunmuş uğurları nümayiş etdirən makroiqtisadi göstəricilər ölkəmizin inkişaf sürətinə görə öncüllər sırasında olduğunu göstərir.Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatında göstərilir ki,2010-cu il ərzində ölkədə istehsal olunmuş ümumi daxili məhsulun həcmi əvvəlki ilə nisbətən müqayisəli qiymətlərlə 1,8 milyard manat və ya 5 faiz artaraq 41,6 milyard manata çatmışdır. ÜDM-in hər nəfərə düşən həcmi 4653,3 manat, yaxud 5797,8 ABŞ dolları təşkil etmiş və 2009-cu ilə nisbətən 3,7 faiz artmışdır. İqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunda əlavə dəyərin 7,9 faizlik artımı müşahidə olunmuş, onun ÜDM-də xüsusi çəkisi isə 44,4 faiz təşkil etmişdir. Ümumi daxili məhsulun strukturunda 65,5 faiz paya malik olan məhsul istehsalı sahələrində yaradılmış əlavə dəyərin həcmi əvvəlki ilin eyni dövrünə nisbətən 3,8 faiz artmışdır. Bu dövrdə sənayedə 21,9 milyard manatlıq, yaxud ümumi daxili məhsulun 52,6 faizi qədər, kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıqda 2,2 milyard manatlıq (5,4 faiz), tikintidə 3,1 milyard manatlıq (7,5 faiz) əlavə dəyər yaradılmışdır. ÜDM istehsalının 27,4 faizi xidmət sahələrinin, o cümlədən 6,6 faizi topdan və pərakəndə ticarət, avtomobillərin və motosikletlərin təmiri üzrə xidmətlərin, 6 faizi nəqliyyat və anbar təsərrüfatının, 1,0 faizi mehmanxana və iaşə xidmətləri sahəsinin, 1,9 faizi informasiya və rabitə xidmətlərinin, 11,9 faizi isə sosial və digər xidmət sahələrinin payına düşmüşdür.

Ölkə sənayesində təsərrüfat subyektləri tərəfindən istehsal olunmuş mal və xidmətlərin həcmi 2009-cu illə müqayisədə 2,6 faiz artaraq 27,4 milyard manat təşkil etmişdir. Sənayenin mədənçıxarma və emal sahələrində, o cümlədən onların əsas bölmələrində, qida, neft və kimya sənayesi məhsullarının, metallurgiya, poliqrafiya, avtomobil, elektrik, maşın və avadanlıqların və s. məhsulların istehsalında artım müşahidə olunmuşdur. Özəl bölmədə istehsalın həcmi sənaye məhsulunun 81,4 faizini təşkil etmiş, ümumi istehsalın 93,1 faizi sənaye mallarının (əmtəələrin), 6,9 faizi isə sənaye xarakterli xidmətlərin istehsalı hesabına yaranmışdır. Sənayenin qeyri-neft bölməsində məhsul istehsalı daha çox - 6,6 faiz artmış və 5 milyard manat olmuşdur.

Mədənçıxarma bölməsində fəaliyyət göstərən sahibkarlar tərəfindən il ərzində 3,2 milyon ton çınqıl, qırma daş, xırda çay daşı, 1,1 milyon ton tikinti qumu, 381,1 min ton inşaat üçün əhəng daşı və s. istehsal edilmişdir. Emal bölməsinin müəssisələri və fərdi sahibkarları (ev təsərrüfatlarının sənaye istehsalı da nəzərə alınmaqla) tərəfindən 5,3 milyard manatlıq məhsul istehsal olunmuş, sənaye xarakterli xidmətlər göstərilmişdir. Bu sahədə istehsalın həcmi 9,0 faiz artmış və qida məhsullarının istehsalı sahəsində marqarin istehsalı 30,2 faiz artaraq 20,2 min ton, pendir və kəsmik istehsalı 2 faiz artaraq 43,3 min ton, ət 4 faiz artaraq 246,6 min ton, süd 2,9 faiz artaraq 635,3 min ton, kərə yağı 0,9 faiz artaraq 20,9 min ton, duru bitki yağları 16 faiz artaraq 43,2 min ton olmuşdur.

Neft məhsullarının istehsalında 8,8 faiz artım müşahidə olunmuşdur. Avtomobil benzininin istehsalı 1,2 faiz artaraq 1,3 milyon ton, avtomobillər üçün dizel yanacağının istehsalı 9,1 faiz artaraq 2,4 milyon ton, sürtkü yağlarının istehsalı 1,9 dəfə artaraq 86,7 min ton olmuşdur. İl ərzində 601,1 min ton ağ neft, 241,4 min ton neft bitumu istehsal edilmişdir. Kimya sənayesi, əczaçılıq məhsullarının, rezin və plastmas məmulatlarının istehsalı müəssisələri tərəfindən 240,9 milyon manatlıq məhsul istehsal edilmişdir. Əvvəlki illə müqayisədə kimya sənayesində xeyli canlanma müşahidə olunmuş və nəticədə məhsul istehsalı 16,2 faiz artmışdır. Maşın və avadanlıqların istehsalı, nəqliyyat vasitələri, avtomobil, qoşqu və yarımqoşquların istehsalı sahəsində məhsul istehsalının həcmi 155,6 milyon manat olmuşdur. Maşın və avadanlıqların istehsalı ötən illə müqayisədə 1,9 dəfə, avtomobil istehsalı 48,6 dəfə artmışdır. 2010-cu ildə 706 ədəd "Belarus" tipli traktor, 486 ədəd "Lifan" markalı minik avtomobili, 767 ədəd "MAZ" markalı yük avtomobili istehsal edilmişdir.

2010-cu ildə ölkənin iqtisadi və sosial sahələrinin inkişafı üçün bütün maliyyə mənbələrindən əsas kapitala 9,7 milyard manat vəsait yönəldilmiş, onun üçdə iki hissəsi və ya 6,4 milyard manatı tikinti-quraşdırma işlərinə sərf edilmişdir. Əvvəlki illə müqayisədə əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitin həcmi 21,2 faiz, tikinti-quraşdırma işlərinə isə 19,8 faiz çox olmuşdur. Dövlət mülkiyyətli müəssisə və təşkilatlar inşaat işlərinə 5,8 milyard manat, qeyri-dövlət müəssisələri 3,9 milyard manat vəsait sərf etmişlər. Məhsul istehsalı obyektlərinin inşasında 4,7 milyard manat, xidmət sahələri üzrə obyektlərin tikintisində 5 milyard manatlıq vəsaitdən istifadə edilmişdir.

Əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitin dörddə üç hissəsindən çoxunu daxili, 24,8 faizini isə xarici mənbələrdən yönəldilmiş vəsaitlər təşkil etmiş, daxili mənbələrdən yönəldilən vəsaitlərin 73,9 faizi dövlət mülkiyyətinə məxsus müəssisə və təşkilatların, 26,1 faizi qeyri-dövlət müəssisələrinin payına düşmüşdür.İl ərzində əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitin 42,5 faizi sənaye sahələrinin inkişafına, 4,6 faizi kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılığa, 2,4 faizi ticarətə, 24,6 faizi nəqliyyat və anbar təsərrüfatına, 1,5 faizi tikintiyə, 1,8 faizi informasiya və rabitəyə, 1,7 faizi yaşayışın təşkili və ictimai iaşəyə, 0,1 faizi maliyyə və sığorta fəaliyyətinə, 9,5 faizi daşınmaz əmlakla əlaqədar əməliyyatlara (ondan 9,3 faizi mənzil tikintisinə), 3,7 faizi dövlət idarəetməsinə, 1,2 faizi təhsilə, 1,7 faizi səhiyyəyə, 3,4 faizi istirahət, əyləncə və incəsənətə, 0,6 faizi inzibati və yardımçı xidmətlərə, 0,2 faizi peşə, elmi və texniki fəaliyyətə, 0,5 faizi digər sahələrdə xidmətlərin göstərilməsinə sərf edilmişdir. 2010-cu ildə yönəldilmiş ümumi vəsaitin 6,8 milyard manatı qeyri-neft bölməsinin, 2,9 milyard manatı neft bölməsinin inkişafı üçün istifadə olunmuşdur.

Regionların sosial-iqtisadi inkişafına və əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair dövlət proqramlarında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin uğurla həyata keçirilməsi, "Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına dövlət dəstəyi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 23 yanvar tarixli sərəncamına uyğun olaraq kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına hər hektar əkin sahəsinin becərilməsində istifadə etdikləri yanacağa və motor yağlarına görə dövlət tərəfindən büdcə vəsaiti hesabına 40 manat yardım verilməsi, habelə istehsalçılara satılan mineral gübrələrin dəyərinin orta hesabla 50 faizinin dövlət tərəfindən ödənilməsi, eləcə də buğda istehsalçılarının maddi marağının artırılması və buğda istehsalının stimullaşdırılması məqsədi ilə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına əkilən hər hektar üçün 40 manat yardımın verilməsi, məhsuldarlığa təsir göstərən reproduksiyalı toxum materialının satışına görə əlavə maliyyə vəsaitinin ayrılması, habelə həftənin altıncı və bazar günləri kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı üzrə yarmarkaların təşkil edilməsi yetişdirilən məhsulun itkisiz yığılmasına müsbət təsir etmiş və hesabat ilində taxıl, kartof və yumurta istisna olmaqla əsas kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında artıma nail olunmuşdur. 2010-cu ildə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun faktiki qiymətlərlə dəyəri 3,9 milyard manat təşkil edərək 2009-cu ildəkinə nisbətən 2,2 faiz, o cümlədən bitkiçilik məhsulları üzrə 8,9 faiz azalmış, heyvandarlıq məhsulları üzrə isə 6,1 faiz artmışdır. İlkin məlumatlara görə, 2010-cu ildə qarğıdalı da daxil olmaqla 2000,9 min ton taxıl məhsulu toplanmış və 2009-cu ilə nisbətən əkin sahəsinin və məhsuldarlığın azalması nəticəsində 33 faiz azalmışdır.

2010-cu ildə xam pambığın istehsalı 37,3 min ton olmaqla 2009-cu illə müqayisədə 17 faiz, tütün istehsalı 24,3 faiz artaraq 3,2 min tona çatmışdır. Ölkədə ötən il 8,5 min hektar sahədə emal üçün şəkər çuğundurunun əkini aparılmış və həmin sahələrdən 256,5 min ton məhsul götürülmüşdür. 2009-cu ilə nisbətən şəkər çuğundurunun istehsalı 33,6 faiz və ya 65 min ton artmışdır.Ötən il sahələrdən 953,7 min ton kartof, 1181,1 min ton tərəvəz məhsulu toplanmış və keçən ilin müvafiq dövrünə nisbətən kartofun istehsalı 3 faiz azalmış, tərəvəzin istehsalı isə 0,2 faiz artmışdır. Bostan məhsulları istehsalı 5,5 faiz artaraq 433,5 min tona çatmışdır.

Ölkə iqtisadiyyatı üçün prioritet sahələrdən birinə çevrilmiş nəqliyyat sektoru əsas infrastrukturlardan biri olaraq dayanıqlı inkişaf edir. Əvvəlki illərdə olduğu kimi, 2010-cu ildə də nəqliyyat sektoruna investisiyaların yönəldilməsi, nəqliyyatın hərəkət heyətinin yeniləşməsi, körpülərin tikilməsi, yeni avtomobil yollarının çəkilişi, yenidən qurulması və s. işləri davam etdirilmiş, transmilli layihələrin səmərəli fəaliyyəti sahənin inkişafına öz müsbət təsirini göstərmişdir. 2010-cu ildə nəqliyyat sektorunda fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektləri tərəfindən müəssisələrə və əhaliyə 3,7 milyard manatlıq və ya ötən illə müqayisədə 4,5 faiz çox nəqliyyat xidmətləri göstərilmişdir. Xidmətlərin 70,1 faizi dəmir yolu, avtomobil və boru kəməri, 8,2 faizi dəniz, 11,2 faizi hava nəqliyyatı, qalan hissəsi isə köməkçi və əlavə nəqliyyat fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələr tərəfindən göstərilmişdir. Magistral neft kəmərləri ilə 50 milyon ton neft nəql edilmişdir. Nəqletmənin 76,6 faizi ölkənin əsas nəqliyyat infrastrukturlarından olan Heydər Əliyev adına BTC neft ixrac kəməri ilə həyata keçirilmiş və ötən il ərzində bu kəmər vasitəsilə 38,3 milyon ton neft ötürülmüşdür. 2010-cu ilin iyul ayından başlayaraq gəmilər vasitəsilə ölkəyə gətirilərək Səngəçal terminalından BTC kəməri ilə altı ay ərzində 1,3 milyon ton Türkmənistan nefti nəql edilmişdir. Magistral qaz kəmərləri ilə 17,3 milyard kubmetr və ya 7,1 faiz çox qaz nəql edilmişdir. Nəql edilmiş qazın 28,2 faizi Bakı-Tbilisi-Ərzurum Cənubi Qafqaz boru kəməri vasitəsilə həyata keçirilmiş və 4,9 milyard kubmetr qaz ötürülmüşdür. "İpək yolu" nəqliyyat dəhlizinin Azərbaycana məxsus hissəsində 2010-cu ilin yanvar-noyabr aylarında 47,2 milyon ton və ya 8,8 faiz çox yük, 205,2 milyon nəfər və ya 8,2 faiz çox sərnişin daşınmışdır. Yüklərin 42,5 faizi avtomobil, 39,7 faizi dəmir yolu, 17,8 faizi dəniz nəqliyyatının payına düşmüş, bütün nəqliyyat növlərində, o cümlədən avtomobil nəqliyyatında 8,4 faiz, dəmir yolu nəqliyyatında 6,7 faiz, dəniz nəqliyyatında isə 15,1 faiz artım qeydə alınmışdır.Yük daşımaları fəaliyyətindən 257,7 milyon manat, sərnişin daşınmasından isə 35,4 milyon manat gəlir əldə olunmuş və əvvəlki ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə müvafiq olaraq 16,0 və 13,1 faiz artmışdır. 2010-cu ildə Azərbaycanda qeydiyyatda olan hüquqi və fiziki şəxslərin dünyanın 147 ölkəsindəki tərəfdaşları ilə ticarət əməliyyatları apardığı qeydə alınmışdır. Xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi 27,9 milyard ABŞ dolları, o cümlədən ixrac 21,3 milyard, idxal 6,6 milyard dollar təşkil etmiş, 14,7 milyard dollarlıq müsbət xarici ticarət saldosu yaranmışdır. 2009-cu illə müqayisədə xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi 34,1 faiz, o cümlədən ixrac 45,1 faiz, idxal 7,8 faiz artmışdır.

İdxal-ixrac əməliyyatlarının 25,8 faizi İtaliya, 7,1 faizi Fransa, 6,9 faizi Rusiya, 6,5 faizi İsrail, 6,2 faizi Amerika Birləşmiş Ştatları, 4,8 faizi Ukrayna, 3,4 faizi Türkiyə, 3,3 faizi Çin, hər birində 2,8 faiz olmaqla Xorvatiya, İndoneziya, Malayziya, 2,5 faizi Sinqapur, 2,2 faizi Almaniya, 1,7 faizi Gürcüstan, 1,3 faizi Koreya Respublikası, 19,9 faizi isə digər ölkələrlə aparılmışdır.

İdxal əməliyyatlarının 17,3 faizi Rusiya, 11,7 faizi Türkiyə, 9,2 faizi Almaniya, 8,9 faizi Çin, 7,1 faizi Ukrayna, 4,6 faizi Böyük Britaniya, 4,4 faizi Qazaxıstan, 3,1 faizi Amerika Birləşmiş Ştatları, 2,6 faizi Sinqapur, 2,4 faizi Braziliya, 2,4 faizi Koreya Respublikası, 2,2 faizi Yaponiya, 2,1 faizi Fransa, 1,8 faizi İtaliya, 1,8 faizi İran İslam Respublikası, 1,7 faizi Belarus, 16,7 faizi isə digər ölkələrlə aparılmışdır.

İxrac əməliyyatlarının 33,3 faizi İtaliya, 8,7 faizi Fransa, 8,2 faizi İsrail, 7,2 faizi Amerika Birləşmiş Ştatları, 4,2 faizi Ukrayna, 3,7 faizi Xorvatiya, 3,7 faizi İndoneziya, 3,6 faizi Rusiya, 3,5 faizi Malayziya, 2,4 faizi Sinqapur, 1,9 faizi Gürcüstan, 1,6 faizi Çin, 1,5 faizi Kanada, 16,5 faizi isə digər ölkələrlə həyata keçirilmişdir. Cari il yanvarın 1-i vəziyyətinə ölkənin bank-kredit təşkilatları tərəfindən hüquqi və fiziki şəxslərə verilmiş kreditlərin həcmi əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 9 faiz və ya 755,9 milyon manat artaraq 9,2 milyard manata çatmışdır. Kredit qoyuluşunun 42,6 faizi dövlət, 55,3 faizi özəl banklar, 2,1 faizi isə qeyri-bank kredit təşkilatları tərəfindən həyata keçirilmişdir. Verilmiş kreditlərin 72 faizini uzunmüddətli kreditlər təşkil etmiş, 5,4 faizinin ödənilmə vaxtı keçmişdir.

2011-ci il yanvarın 1-nə olan məlumatlara görə, əhalinin banklardakı əmanətlərinin məbləği 3 milyard manat təşkil edərək əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 29,8 faiz artmışdır.Əmanətlərin 1409,9 milyon manatı (46,5 faizi) milli, 1619,9 milyon manatı (53,5 faizi) xarici valyuta şəklində qoyulmuş və əvvəlki ildəkinə nisbətən müvafiq olaraq 46 və 18,3 faiz artmışdır. Həmin vəsaitlərin 76,1 faizi (2,3 milyard manatı) özəl banklara qoyulmuş əmanətlərin payına düşmüşdür.

Vaqif BAYRAMOV

Xalq qəzeti.- 2011.- 8 fevral.- S. 1-2.