Daxili sabitlik nəzarətdədir

SSRİ süqut etdikdən sonra dağılan ittifaqdan miras qalmış polis sistemi köhnə tərkiblə müstəqil bir dövlətin strukturuna transformasiya olundu. Vahid kommunist ideologiyasından sonra çoxpartiyalı bir cəmiyyətin təhlükəsizliyini təmin etməli olan polis orqanlarında da demokratik islahatların keçirilməsi zərurətə, daha obrazlı ifadə etsək, zamanın tələbinə çevrildi. Bu islahatlar ilk əvvəl polis strukturlarının hüquqi dövlətin prinsiplərinə uyğun formalaşmasından, polisin fəaliyyətini tənzimləyən normativ bazanın yaradılmasından və polisin hərbə əsaslanmış, daha dəqiq desək, güc strukturu institutundan, xalqın təhlükəsizliyini təmin etməli olan xidmət orqanı institutuna - polisiyaya transformasiya olunmasından başlamalı idi.

İslahatların keçirilməsində əsas məqsəd peşəkarlardan ibarət bir sistem yaratmaq, vətəndaşların təhlükəsizliyini təmin edən və qanunların tələbinə müvafiq fəaliyyətini tənzimləyən institutun inkişaf etdirilməsi idi.

Ölkədə həyata keçirilən demokratik islahatlar ilk öncə ictimai nəzarət funksiyasını icra edən KİV-lərə tətbiq edilən senzuranın ləğv edilməsi, söz və fikir azadlığına meydan verilməsi, siyasi plüralizmin inkişafına zəmin yaratmaq, hakimiyyət bölgüsünün reallaşması ilə səciyyələnən addımlardan başladı. Cinayət qanunvericiliyində humanistlik və ədalətə söykənən dəyişikliklərin edilməsi də demokratik islahatların davamı idi..

İslahatların ilk mərhələsi təhsil, səhiyyə, vergi və mühüm əhəmiyyət kəsb edən ədalət mühakiməsindəki pozitiv dəyişikliklərlə yadda qaldı.

Sonrakı mərhələlərdə bütün orqanlarda olduğu kimi, polis orqanlarında da peşəkarlıq cəhətlərinə üstünlük verildi. Ölkənin kriminoloji statistikasında yeni cinayətlər - mütəşəkkil, korrupsiya və insan alveri cinayətlərinə qarşı mübarizəni gücləndirmək üçün cinayət qanunvericiliyinə vaxtı çatmış dəyişikliklər və əlavələr edilməklə ağır cinayətlərə qarşı mübarizənin effektli, çevik və peşəkarcasına həyata keçirilməsinə geniş imkanlar yarandı. Bu gün həmin mübarizənin nəticəsi göz qabağındadır.

2010-cu il ərzində cinayətkarlığın dinamikası insan alveri ilə bağlı cinayətlərinin 30,9 faizi, qaçaqmalçılıq cinayətlərinin 19,1 faizi , hədə-qorxu ilə tələb etmə cinayətlərinin 7,7 faizi, quldurluq cinayətlərinin 6,5 faizi, ağır və xüsusilə ağır cinayətlərinin 6,0 faizi azalması ilə xarakterizə olunmuş, adamları girov götürmə cinayəti ümumiyyətlə qeydə alınmamışdır.

Mübarizənin təhlilindən görünür ki, cinayətkarlıqla mübarizədə hüquq-mühafizə orqanlarında çalışanların məsuliyyəti artmış, beynəlxalq qurumlarla, ekstradisiya məsələlərində sazişlər səmərə vermiş, insan hüquqlarına hörmət etmək, ekstremal şəraitlərdə müvazinəti qoruyub saxlamaq, insanlarla nəzakətli davranmaq kimi etik prinsiplərə bacardıqca (bəzən əməliyyat-axtarış tədbirlərinin həyata keçirilməsi zamanı hüquqpozmalara zəruri müdaifə həddi daxilində yol verilir) riayət etmək halları artmışdır.

Polis orqanlarında həyata keçirilən islahatların əsas rüşeymini isə polisin tərəddüd etmədən siyasətdən kənar fəaliyyət göstərməsindən ibarət olub. Keçmiş sovet məkanında milis orqanlarına qəbul zamanı kommunist partiyasının üzvü olanlara daha çox üstünlük verilirdisə, müstəqil dövlətimizin mərhələli islahatları polisə siyasətlə məşğul olmağı qanunla yasaq etdi.

Bu gün polisin hakim partiyanın sifarişi ilə işləməsinə də eyham vurulur. Müasir polis hakim partiyanın - komandanın cinayətkarlıqla mübarizə kursunu, cəmiyyətin - ictimai asayişin mühafizəsi ilə bağlı "sifarişini yerinə yetirir" - desək daha düzgün olardı. Hakimiyyətin hansı partiyadan formalaşmasından asılı olmayaraq polis belə davranmalıdır.

Müstəqillik dönəmindən başlayaraq baş vermiş cinayətlərin ümumi sayı artımla müşahidə edildi. Cinayətlərin inkubasiya (yetişən gizli dövrü) şəraiti zərərsizləşdirilməklə belə əməllərin qeydiyyatdan gizlədilməsi halları aradan qaldırılırdı. Lakin cinayətlərin sayı artsa da, onların açılması və cinayətkarların zərərsizləşdirilməsi polisin peşəkarlığından, habelə cəmiyyətdə baş verən hadisələr barədə məlumatlılığından xəbər verirdi. Müstəqil dövlətin müstəqil polisinin bir üstün cəhəti də ondan ibarət idi ki, DİN-in rəhbərliyi kadr siyasətində kommunist rejimindən qalmış "partnomenklatur"a əməkdaşlarının peşəkarlıqlarını və onların qüsursuz xidmətini nəzərə alıb xidmətlərinə xitam verilmədi, siyasətə meyililik hallarına qarşı ciddi mübarizə aparılırdı.

Dövlət müstəqilliyimizn ilk illərində kriminogen durum gərginliklər, həyəcan və emosiyalara qapılmaq hissləri ilə yadda qalsa da, sonrakı dövrlərdə mütəşəkkil cinayətkarlığın kökləri şaxələnməyə başladı. Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, həyata keçirilən mübarizə siyasəti vəziyyəti nəzarətə götürə bildi. İndi artıq ölkədə daxili sabitlik hamını qane edən ritmik ahəngdədir.

Cinayətkarlıqla mübarizədə ölkədaxili qanunvericilik bazası, ictimaiyyətlə polisin ümumi maraq uğrunda tədricən bir araya gələ bilmək səyi, habelə Avropa Konvensiyalarının ölkəmiz tərəfindən reallaşdırılması təsir etmiş oldu. Hadisə yerlərinin vaxtında, isti izlərlə müayinəsi, baş vermiş və yaxud törədilə biləcək ağır hadisələrin qarşısını almaq məqsədilə 102 telefon xidmətinə daxil olmuş məlumatların yoxlanılmasına çevik reaksiyalar, maddi sübutların əhəmiyyətli dərəcədə qiymətləndirilməsi, məsuliyyətə cəlb olunmuş müqəssirlər ətrafında kəşfiyyat xarakterli məlumatların toplanması, onların şəxsiyyətlərinin öyrənilməsi, cinayətlərin qurbanlarına hüquqi yardımların göstərilməsi, maddi sübutların indentifikasiyası, ən nəhayət baş vermiş cinayətlərin səbəb və şəraitinin öyrənilməsi DİN-in fəaliyyət istiqamətlərinin ana xəttini təşkil etdiyindən qeyd olunan mühüm məsələ asayişin təmin olunması və cinayətlərin qarşısını almaq baxımından həmişə rəhbərliyin nəzarətində olmuşdur. Verilən əməliyyat tapşırıqları cinayətlərin açılmasında və cinayətin subyektlərinin axtarışında öz töhfəsini verə bilmişdir.

Yenə statistikaya müraciət edək. 2010-cu il ərzində 14232 şəxs cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmiş, onlardan 11873-ü (83,4 faiz) işləməyən və oxumayan, 1565-i (11 faiz) qadın, 1641-i (11,5 faiz) əvvəllər məhkum edilmiş, 343-ü (2,4 faiz) yetkinlik yaşına çatmayanlar olmuşdur.

Qanunvericilik, icraedici, inzibati və digər səviyyələrdə, hüquq-mühafizə orqanlarının birgə, vahid bir kursla həyata keçirdikləri tədbirlər cinayətkarlığa qarşı mübarizədə gözlənilən nəticəni verir. Bunun mühüm səbəblərindən biri də polisin cəmiyyətə xidmət etmək və neqativ hadisələrin qarşısını almaq üçün müvafiq bacarıqlara malik olmasından irəli gəlir. Polisin nəyə cavabdehlik və nəyə görə məsuliyyət daşıması bu sistemi siyasi instituta çevrilməkdən (mühafizə) çəkindirə bildi. Məhz belə mexanizm polis əməkdaşlarını bütün imkanları səfərbər edib yalnız və yalnız bir istiqamətdə - cinayətkarlıqla mübarizəyə sərf etməsinə kömək etdi. Bu mühüm cəhət DİN kollegiyasının həmişə nəzarətində olmuşdur.

Qeyd olunan uğurlarla yanaşı DİO-da bəzi əməkdaşların qeyri-etik davranışlarına, sui-istifadə hallarına, bəzən də müəyyən şəraitlərdə müvazinətlərini saxlaya bilmədiklərinə də rast gəlinir. Amma polisin yarandığı tarixdən belə hallar olmuş, var və olacaq. Çünki polis əməkdaşlarından cəmiyyətin gözləmədiyi belə qeyri-etik hallar baş vermiş hadisələrin ağırlıq dərəcəsindən və hadisələrin mürəkkəbliyindən doğan səbirsizliklərin məhsulu kimi meydana çıxır. Və yaxud təhlükəli əməllərin lokallaşdırılması zamanı polisin qeyri-etik addımlar atması bəzən də zərurətdən, səbəbli əlaqədən yaranır. Amma DİN-də belə sui-istifadələrin araşdırılması və polis əməkdaşlarının qeyri-qanuni hərəkətləri ilə bağlı daxil olmuş şikayətlərin təhqiqatı üçün xüsusi idarələr fəaliyyət göstərir. Faktlar obyektiv və qərəzsiz təhqiq edildikdən sonra rəhbərliyə məruzə olunmaqla qiymət verilir. Orqandan xaric olunanlar, inzibati qaydada tənbeh edilənlər, hətta hüquqi qiymət verilməsi üçün materialların prokurorluq orqanlarına göndərilməsi halları da var. Bu, DİN rəhbərliyinin vətəndaşların ərizə və şikayətlərinə olan münasibətinin və qayğısının canlı təcəssümüdür. Polisin fəaliyyəti ilə bağlı QHT-lərdən və ictimaiyyətin üzvlərindən daxil olan məlumatların DİN-ə ötürülməsi həm korrupsiya hallarının qarşısının alınmasına, həm də cinayətkarlıqla mübarziəyə yönələn xəbərdarlıq və profilaktik tədbirlərin davamıdır.

Cinayətkarlıqla mübarizənin səmərəsinə təsir edən faktorlardan biri də ATƏT-in Bakı ofisinin "Cəmiyyət dəstəkli polis" layihəsinin DİN-lə birlikdə həyata keçirilməsidir. Mingəçevir Şəhər Polis Şöbəsinin şəxsi heyətinin, şəhər ictimaiyyətinin və ATƏT-in nümayəndələrinin iştirakı ilə Bakı şəhərində 10-11 iyun 2010-cu ildə başlanan Birinci Beynəlxalq Yekun Konfransı regionda ictimai asayişin təmin edilməsinə istiqamətlənən davamlı layihə kimi yadda qaldı. Belə tədbirlərin Avropanın nüfuzlu bir təşkilatının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilməsi polisin öz fəaliyyətini hamılıqla qəbul edilmiş demokratik prinsiplərə uyğun qurulmasının aşkar təzahürü kimi qiymətləndirmək olar. Mingəçevir, Gəncə, Lənkəran, Quba, Şabran, Bakı şəhərinin Nərimanov və digər şəhər polisi konfransın təşkilatçıları tərəfindən yüksək qiymətləndirildi. Bu həm də, Azərbaycan polisinin cinayətkarlıqla mübarizədəki işinə verilən qiymət idi. Beynəlxalq konfransda Daxili İşlər Nazirinin müavini, general-leytenant Oruc Zalovun cinayətkarlıqla mübarizədə həyata keçirilən tədbirlər ətrafında diqqətçəkən və düşünməyə əsas verən lakonik çıxışı da maraqla dinlənildi.

Müstəqil dövlətimizin polisinin cinayətkarlıqla mübarizə vəziyyətinin müəyyən dövrləri əhatə edən hesabat şəkilli informasiyasının internet saytında yerləşdirilməsi isə ictimaiyyətin KİV vasitəsilə müntəzəm olaraq məlumatlamdırılması deməkdir.

"Polis haqqında" və "Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında" Avropa standartlarına uyğun formatda qəbul edilən qanunlar polisin şəxsi heyətinə öz şərəfli və çətin rolunu yerinə yetirmək üçün yeni demokratik bir meydan açdı. Bu qanunlar sözün həqiqi mənasında polis sisteminin demokratikləşdirilməsinə istiqamətlənən bir yol idi. Sistemin demokratikləşdirilməsi ilə bağlı digər cəhət polis orqanlarında etnik təbəqələrdən və digər millətlərdən olanların çalışmasıdır. Artıq qadınların da say tərkibi şəxsi heyətin attestasiya olunan kadrları sırasında yetərincədir. Polis Akademiyasında qızların müdavim qismində təhsil alması da xoş ovqatla qəbul edilir. Bu, islahatların əyani şəkildə davamıdır.

Həyata keçirilən islahatların hər biri keyfiyyətinə və cəmiyyət tərəfindən qəbuletmə əhatəsinə görə polisin insan hüquq və azadlıqlarına yönələn kursun müsbət dəyərinin nəticəsidir və xüsusi önəm kəsb edir.

2010-cu ildə daxili işlər orqanları tərəfindən qanunsuz dövriyyədən 659 kiloqramdan artıq narkotik vasitə götürülmüş, 94 kiloqramdan artıq narkotik vasitənin qaçaqmalçılıq yolu ilə ölkəyə gətirilməsinin qarşısı alınmışdır.

Narkotiklərlə bağlı cinayətlərə görə məsuliyyətə cəlb olunmuş 2602 nəfərdən 2397-i (92,1 faiz) əmək qabiliyyətli işləməyən və oxumayan, 578-i (22,2 faiz) əvvəllər cinayət törətmiş şəxs, 60-ı (2,3 faiz) qadın, 2-i (0,1 faiz) yetkinlik yaşına çatmayanlardır.

Görülmüş tədbirlər nəticəsində keçmiş illərdən bağlı qalmış 296, o cümlədən 65 ağır və xüsusilə ağır cinayətin açılması təmin edilmişdir.

İlk illər polis sisteminin depolitizasiya edilməsi istiqamətindəki islahatlar ləng həyata keçirildiyindən bu iş cinayətkarlıqla mübarizə işinə də təsirsiz ötüşmürdü. Cinayətkar dəstələr də belə fürsətdən istifadə edir, onların təhlükəli əməlləri üçün maneəsiz zəmin yaranırdı. Hazırda belə hallara sipər çəkilib. Gəncə, Sumqayıt, Mingəçevir, Yevlax və Lənkəran şəhərlərinin, habelə Bakı polisi bu gün bəd niyyətlərin baş tutması üçün formalaşan və yaxud formalaşmaq istəyən qrupların yolları əməliyyat heyətinin gücü ilə qapanıb və bütün bunlar əmək qanunvericiliyinə sığmayan qrafikdə çalışan polisin gərgin xidmətinin bəhrəsidir, desək səhv etmərik.

Polisin fəaliyyətinin gərginliyi, sıx qrafikdə işləməsi, bəzən xidməti mədəniyyətlərində müəyyən əyintilərin meydana çıxmasına və bu sistem haqqında yersiz söz-söhbətə meydan verir. Amma xidmətin, cəmiyyətin sezə bilmədiyi elə çətinlikləri və mürəkkəb gedişləri olur ki, belə hallarda zorakılıqlardan istifadə edilməsi mübahisəsiz olur. Bütün bunlara baxmayaraq, polis hətta ekstremal şəraitlərdə və cinayətkarlıqla mübarizənin çıxılmaz vəziyyətlərində belə kobud rəftardan çəkinməlidir. Qeyd olunan çatışmazlıqlar və pozuntular bütün ölkələrin polis sistemində mövcuddur.

Güman edirəm ki, ölkənin bütün sferalarında həyata keçirilən islahatlar son nəticədə vətəndaşların narahatlığına və müzakirə obyektinə çevrilən belə halların aradan qaldırılması üçündür. Ona görə də, heç kim vətəndaşlıq vəzifələrindən doğan borclarına arxa çevirməməlidir.

Şəmsəddin ƏLİYEV,

"Polisə Dəstək" İB-nin sədri

Xalq qəzeti.- 2011.- 16 fevral.- S. 4.