Erməni vəhşiliyinin qanlı təzahürü

Bakı qırğını

1918-ci ildə Bakıda daşnaklarla ittifaqa girən bolşeviklər Şaumyanın fitvası ilə martın 14-də vətəndaş müharibəsi vəziyyəti yaratdılar. Martın 24-də isə "Evelina" gəmisindəki "Vəhşi diviziya" əsgərlərinin tərksilah olunması partlayışa təkan verdi. Həmin hadisələrin şahidi olmuş yazıçı Məhəmməd Əsəd bəy "Qan seli" adlı sənədli hekayəsində faktlara istinad edərək yazır: " Qadınlar, uşaqlar və qocalar öz mənzillərində qətlə yetirildilər. Sakinlərin sığınacaq tapdıqları məscidlərdə qan su yerinə axdı. Kommunist və neft maqnatı Styopa Lalayan bütün şəhərdə müsəlman uşaqlarını axtarıb tapır, onların qıçından yapışıb havada yellədir və başlarını yola döşənmiş çaylaq daşının üstündə əzirdi. Bu yolla o, yüzdən çox uşaq öldürmüşdü.

Süni şəkildə meydana çıxmış beynəlmiləl Bakı Sovetinin yaradılması Rusiyanın strateji maraqları ilə üst-üstə düşərək onun siyasi və iqtisadi mənafeyinə uyğun gəlirdi. Beynəlmiləl tərkibli Bakı Kommunası isə yerli əhalinin mənafeyinə xidmət etmədiyindən əyalətlərə nüfuz etmədən yalnız şəhərdaxili fəaliyyətlə kifayətlənirdi. Bakı Xalq Komissarları Sovetinə S.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi dövrdə 1918-ci ilin mart qırğınının genişlənməsi, daşnak-bolşevik dəstələrinin əhaliyə kütləvi divan tutması bu hakimiyyətin gələcək perspektivi üzərindən qara xətt çəkdi. 1918-ci il martın 30-31-də Bakıda gedən şiddətli vuruşmada bolşeviklərin 6 min nəfərlik ordusu ilə birləşmiş erməni daşnaklarının 4 minlik quldur dəstəsi "Vəhşi diviziya" və müsəlmanların özünümüdafiə döyüşçüləri ilə vuruşurdu. N.Nərimanovun 1925-ci ildə Moskvada çap edilmiş "Məqalə və məktublar" kitabında bu qırğınla bağlı qənaəti belədir: "Müsəlman bolşevik olsaydı belə, daşnaklar ona aman verməyərək kefləri istəyən adamı öldürər, evləri dağıdıb xaraba qoyardılar. Bolşevizm bayrağı altında müsəlmanlara qarşı hər cür vəhşilik törədən daşnaklar nəinki kişilərə, hətta, hamilə qadınlara da rəhm etmirdilər". Mart qırğınının qismən də olsa qarşısının alınmasında və obyektiv təhlilində N.Nərimanovun tarixi rolu danılmazdır. On minlik dinc əhalinin qırğınına erməni daşnaklarının təhrikçi, gürcü menşeviklərinin müşahidəçi münasibətinə etiraz əlaməti olaraq bu dövrdə Tiflisdə yaşayan Məhəmməd Həsən Hacınskinin də daxil olduğu Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası və onun nazirləri 1918-ci il aprelin 3-də seymdən çıxmaq məsələsini qaldırdılar. Beləliklə, müsəlman fraksiyasının təzyiqi ilə Zaqafqaziya hökumətinin istefası əldə olunduqdan sonra yaranması labüd olan Azərbaycan Milli Şurasının Bakı hadisələrinə hərbi müdaxiləsi hüquqi cəhətdən təmin olundu.

Professor S.Əliyarlının tədqiqatlarından göründüyü kimi, mart döyüşlərində daşnak partiyasının hərbi alaylarının Bakı Soveti dəstələri ilə birgə çıxış etməsi böyük milli qırğına səbəb olmuşdu. Bu faciədən üç-dörd saat qabaq N.Nərimanov öz evində bir yığıncaq çağırmış, burada üzünü S.Şaumyana tutub söyləmişdi: "Hərgah bir iğtişaş başlansa, ayaq altda qalan fəqir-füqəra olacaq, həmin fəqir-füqəra ki, siz də, mən də onun yolunda işləyirik. Ona binaən, mən sizdən təvəqqe edirəm, sizə yalvarıram, bu işi sülh ilə qurtarasınız". Şaumyan həyəcanı sülh ilə yatıracağına söz versə də, belə olmadı. Ola da bilməzdi, çünki "milli qırğın" bahasına "müsəlman əksinqilabını" boğmağı o, qabaqcadan qarşısına məqsəd qoymuşdu. O, özü bu barədə RSFSR XKS-ə 13 aprel 1918-ci il tarixli məktubunda yazmışdı: "Daşnaksütyun"un da 3-4 min nəfərlik milli hissələri var idi ki, bunlar da bizim ixtiyarımızda idi. Milli hissələrin iştirakı vətəndaş müharibəsinə qismən milli qırğın xarakteri vermişdi, lakin buna yol verməmək mümkün deyildi. Biz bilərəkdən buna yol verirdik".

Onu da qeyd edim ki, Nərimanovun "ayaq altda qalan fəqir-füqəra olacaqdır" sözləri, tamamilə doğru çıxdı. "Hümmət" qəzetinin müxbiri yazmışdı: "Sülh gününün sabahı Çornıqorodda gömrük həyətinə getdim. Məqtulları (öldürülənləri) gördüm. Deyə bilərəm ki, bunların hamısı fəhlə sinfidir. Təzə Pirə gəldikdə yenə eyni mənzərə. Qəbiristana getdim və üstlərindəki neftli libaslarilə basdırılmaq üçün yan-yana düzülmüş məzlumlar yenə bu bədbəxt fəqirlər idi". Çox maraqlıdır, Şaumyan özü də "müsəlman yoxsulları böyük zərər çəkmiş", "vətəndaş müharibəsi nəticəsində yoxsul və evsiz-eşiksiz müsəlmanlar kütləsi zərər çəkmişdir" etirafı ilə bunu boynuna almışdır. Aprelin 3-də doktor Nərimanovun Şaumyan və Çaparidzeyə aşağıdakı məktubu çap olundu: ".... siyasi müharibə axırda milli müharibə yolu olubdur. Bu əhvalat Şura hökumətinə ləkə salıb, onu qara örtüklə bürüyüb. Hərgah siz bu yavuq vaxtda bu qara örtüyü cırıb bu ləkəni təmizləməsəniz, bolşevik fikri və Şura hökuməti burada davam edə bilməyəcəkdir". Beləliklə, 1918-ci ilin ilk dörd ayı içərisində yerli türk-azərbaycanlı əhalisi üzərinə davam edən basqın və qırğınlar onun düşüncəsini köklü şəkildə dəyişdirə bilmişdi. Çünki basqın və qırğınlar tək Bakıda deyil, Şamaxıda, Qubada, Göyçay səmtində, Qarabağda, Naxçıvanda və başqa yerlərdə də baş verirdi. Şamaxı şəhəri və qəzasında qırğın Bakıdakı qədər böyük olmuşdu, üstəlik qalan yerli əhali Quba, Lənkəran və başqa bölgələrə qaçıb dağılmışdı. "Hümmət" qəzetinin 11-25 iyun nömrələrində öz vətənində qaçqın düşən minlərlə adamın siyahısı çap edilmişdi ki, ailə üzvləri bir-birlərini tapıb görüşə bilsinlər. Rəsmi məlumata görə, Bakıda öldürülənlərin sayı 12 min nəfər idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fransızca çap etdiyi bu sənədə T.Svyatoçovski "Rusiya Azərbaycanı.1905-1920-ci illər" kitabında ayrıca istinad etmişdir.

Bu, uydurma deyil, əsl genosid idi. Belə bir şəraitdə yerli azərbaycanlı əhali üçün milli suverenlik qazanılması vəziyyətdən yeganə çıxış yolu idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması, bu cümhuriyyətin demokratik xarakterdə olması, ilk növbədə, milli parlamentdə təkcə siyasi partiyaların deyil, həm də Azərbaycanda yaşayan azsaylı millətlərin deputat kürsülərilə təmin olunmasında özünü göstərirdi. Belə ki, 96 deputatdan yalnız 36-sı Müsavat partiyasının payına düşürdü. Onlardan 12-si sosialistləri, 11-i İttihadı, 10-u Əhrarı təmsil edirdi. Bununla yanaşı, Daşnaksütyun partiyasına 7 və erməni milli cəmiyyətinə 4, rus icmasına 4 yer verilmişdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ağır, çox gərgin keçən 23 aylıq varlığı sovet dövründə olduğu kimi yalnız qara lövhə kimi təsvir olunmağa, yalnız həqarətlə yad edilməyə əsla layiq deyildir. Əksinə, bütün çətinliklərə baxmayaraq, bu 23 ay bir sıra gərəkli işlərlə yadda qaldı. Təkcə Bakı Dövlət Universitetinin açılması buna sübutdur. Bununla butöv bir tarixi xidmət yapıldı. 1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 50 minə yaxın qaçqını yerləşdirmək üçün o ağır illərdə xəzinədən 18 milyon manat pul ayırmışdı (Ermənistandakı yurd-yuvasından qovulub çıxarılan qaçqınlar Zəngəzurda idilər, çünki o zaman Zəngəzur Azərbaycan Respublikasının tərkibində idi). Bu pul qaçqınların Mil düzünə köçürülüb yerləşməsi və Gavur arxın bərpa olunması işinə xərclənirdi. Tariximizi, xüsusilə 1918-1920-ci illər tariximizi biz necə də az öyrənmişik!

Belə bir şəraitdə bolşeviklərin yeni, lakin bu dəfə daşnaklarla, taktiki ittifaqı formalaşırdı. Sözdə həmişə millətçiliyin hər cür təzahürünə qarşı çıxan Şaumyan "Bakını Azərbaycanın paytaxtı etmək xülyasına düşən" müsəlmanlara tamamilə başqa münasibət bəsləyirdi. Azərbaycan kəlməsi onun dilində həmişə məsxərə ilə səslənirdi. Bolşeviklərin inamsızlığı hətta "Hümmətə" də sirayət etmişdi. Gəlir mənbələrindən məhrum edilən və sıralarına yeni üzvlər qəbul edə bilməyən təşkilat, öz mövcudluğunu yalnız son dərəcə kiçik tiraja malik qəzetin çapı ilə qoruyub saxlayırdı. Bunun əksinə, bolşeviklər daşnaklara mülayim münasibət bəsləyir, ermənilər də buna qarşılıqlı məhəbbətlə cavab verirdilər. Rus kadeti A.Baykov Bakıda inqilab dövrü haqqındakı xatirələrində erməni-bolşevik münasibətlərini belə şərh edirdi: "Rus inqilabı dövründə ermənilər Rusiyaya bağlılıqlarını nümayiş etdirir, mövcudluqlarının yeganə çarəsini Rusiyada görürdülər. Özünüqoruma hissi ermənilərə bolşeviklərə müqavimət göstərməməyi və onlarla sövdələşməyə girməyi təlqin edirdi. Ermənilər həmişə deyirdilər: Biz Rusiya əleyhinə çıxanlarla birləşməkdənsə, hətta bolşeviklərlə də olsa Rusiya ilə bir getməyi üstün tuturuq. Bu fikrin başqa ifadə forması da vardı: Bolşeviklər necə də olsa, rusdurlar, elə buna görə də türklərdən yaxşıdırlar". Daşnaksütyun Bakı Xalq Komissarları Soveti ilə əlaqə yaratmağa çalışırdı. Zaqafqaziya siyasətinin müəyyənləşdirilməsində Şaumyan görkəmli daşnak liderləri ilə əlbir fəaliyyət göstərirdi. Daşnaklarda isə bir erməni tarixçisinin də qeyd etdiyi kimi, "Rusiyaya meyl kommunizmə olan nifrətə üstün gəlirdi". Zaqafqaziyanın başqa yerlərinə nisbətən Bakıda daşnak-bolşevik qarşılıqlı anlaşması işgüzar xarakter daşıyırdı, digər yerlərdə erməni siyasətçiləri menşeviklərlə əlaqələr yaratmağa daha çox üstünlük verirdilər. 1918-ci ildə qışın sonlarına yaxın Bakı müsəlmanları erməni qoşunlarının şəhərdə toplanmasından narahat olmağa başladılar. Kənd yerlərindəki vəziyyətin əksinə olaraq, şəhərdə Azərbaycan qüvvələri yaxşı silahlanmış daşnaklarla müqayisədə xeyli zəif idilər. Taleyin istehzasına bax ki, erməni birləşmələrinin cəbhəyə yola düşəcəyi güman edilirdi, lakin dəmiryol qovşaqları müsəlman silahlı dəstələri tərəfindən dağıdıldığından bu mümkün olmamışdı. Yerli müsəlman və erməni milli şuralarının daşnak qüvvələrinin şəhərdən köçürülməsi haqqındakı müşavirələri uğursuz nəticələndi, çünki Bakı müsavatçıları dəmiryol hərəkətinə mane olan qüvvələrə nəzarət edə bilmirdi. Qorxuya düşən müsəlmanlar şəhəri sürətlə tərk etməyə başladılar. Təbii ki, bu əhali tarazlığına mənfi təsir göstərə bilərdi, lakin Bakı Sovetindəki bolşeviklər vəziyyəti nizama salmaq üçün heç nə etmədilər. Əgər əvvəllər bolşeviklər onları süpürüb bir kənara ata biləcək "tatar-erməni" qırğını və vətəndaş müharibəsindən uzaqlaşmağa çağırırdılarsa, indi iki millət arasındakı toqquşmaların öz xeyirlərinə olduğunu aydın başa düşürdülər. Çünki potensial cəhətdən bolşeviklər üçün daha təhlükəli olan azərbaycanlılar Bakıda hərbi cəhətdən hələ zəif idilər; digər tərəfdən, hətta daşnakların qələbəsi də şəhərdə erməni azlığının daimi hakimiyyəti ilə nəticələnə bilməzdi.

Şaumyanın çıxışlarında şiddətli çarpışmaların labüdlüyü daha tez-tez nəzərə çarpdırılırdı. O, martın 15-dəki nitqində demişdi: "Bakı Soveti Zaqafqaziyada vətəndaş müharibəsinin başlıca mərkəzinə və istehkamına çevrilməlidir". O, Zafkomla bir sırada "müsəlmanların millətçi bəy və xan partiyalarını" da inqilabın əsas düşmənlərindən sayırdı. Bolşeviklər həm də seymdəki fikir ixtilafından və milli rəqabətin doğurduğu gərginlikdən ürəklənirdilər. Bolşeviklər özlərini vətəndaş müharibəsinə hazırlayırdılar, həmin müharibənin nəticələri onları Bakının və uzun müddətə bütün Zaqafqaziyanın əsl sahiblərinə çevirə bilərdi. Şaumyan bunu nəzərə alaraq Rusiya XKS-dən əlavə hərbi sursat xahiş etdi və istədiyinin yerinə yetirilməsinə nail oldu, lakin Lenin ona qətiyyəti tədbirliliklə əvəz etməyi möhkəm şəkildə məsləhət görürdü. Öz diribaş şagirdinin tələskənliklə iş görəcəyindən açıq-aşkar ehtiyat eləyərək o, Şaumyana xatırladırdı ki, "bu vaxta qədər biz imperialistlər arasındakı ziddiyyət1ərə, mübarizəyə və ixtilaflara görə xilas ola bilmişik. Bu ixtilaflardan öz xeyrinizə istifadə etməyi bacarın. İndiki məqamda biz diplomatiyanı öyrənməliyik". Şaumyan əmin idi ki, azərbaycanlılarla açıq ixtilafda Bakı daşnakları bolşeviklər üçün heç bir qorxu törətməyəcək, əksinə, xeyli dərəcədə ikincilərin mövqeyini müdafiə edəcəklər. Buna görə də o, qətiyyəti diplomatiyadan üstün tuturdu. Martın ortalarında sovet qüvvələri Bakının mühasirəsini yarmaq üçün qoşun göndərmək təşəbbüsünü irəli sürdü. Lənkərana, Şamaxıya və Muğan bölgəsinə göndərilən sovet qoşunları həmin əraziləri müsəlman partizanlarından təmizlədi. Şəhər daxilində Bakı Sovetinin təcavüzkar mövqeyi müsəlmanlar arasında gərginliyi daha da gücləndirdi. Partlayışı doğuran hadisə martın 24-də Bakı limanındakı "Evelina" kəmisində olan "Vəhşi diviziya" əsgərləri tərksilah edilərkən baş verdi. Müsəlmanlar bir gecə ərzində barrikadalar qurdular, ertəsi gün isə Bakı məscidlərində etiraz mitinqləri keçirildi. Nərimanov çalışırdı ki, böhran sülh yolu ilə həll edilsin, çünki o, "siyasi müharibə"nin çox asanlıqla iki millət arasında qırğına çevrilə biləcəyindən qorxurdu. Azərbaycan siyasi dairələrinin nümayəndələri A.Çaparidze ilə görüşdülər, lakin sovetin əsgərlərinə atəş açıldıqdan sonra bu danışıqlar dərhal kəsildi. Bu xəbəri eşidən A.Çaparidze Nərimanova zəng vurdu: "Biz sizin təkliflərinizi qəbul etdik, lakin əgər müsəlmanlar özləri siyasi müharibəyə başlayırlarsa onda biz nə edə bilərik?". Sonralar Şaumyan etiraf edəcəkdi: "Biz süvari birləşmələrimizə qarşı ilk silahlı basqına qarşı hər cür hazırlıq görmüşdük və dərhal bütün cəbhə boyu hücuma başladıq".

10 min azərbaycanlının Bakı Sovetinin 6 min nəfərlik qoşun hissələri ilə üz-üzə gəldiyi məqamda həlledici söz daşnakların 4 min nəfər, yaxud bundan bir az çox, son dərəcə yaxşı silahlanmış hərbi hissələrinin kimin tərəfində dayanacağından asılı idi. Ermənilər əvvəlcə tam neytral qalacaqlarını bildirdilər. Azərbaycanlılar belə bir inamla döyüşə girdilər ki, daşnaklarla vuruşmayacaqlar. Lakin martın 31-də daşnaklar sovet qüvvələrinə qoşuldular. Belə bir qüvvətli hərbi koalisiya ilə bacarmayan azərbaycanlılar ertəsi gün atəşi dayandırdılar. Bakı Sovetinin inqilabi müdafiə komitəsi "əksinqilabçı bəylərin Müsavat partiyası ətrafında birləşən cinayətkar planlarını" tənqid edərək təəccüb doğuracaq şəkildə mülayim azərbaycanlılara bir ultimatum verdi: Bakı Soveti hakimiyyətinin qeyd-şərtsiz tanınması və onun sərəncamlarına tam tabelik. "Vəhşi diviziya"nın və digər müsəlman birləşmələrinin, bunun ardınca isə erməni qüvvələrinin şəhərdən çıxarılması. Bakı-Tiflis və Bakı-Petrovsk dəmiryol xəttinin yenidən açılması bolşevik mərkəziyyəti ilə ilk hərbi toqquşmada azərbaycanlılar hədsiz olmasa da, hər halda xeyli qurban verdilər. Hadisələrin əsl faciəli davamı ultimatumun qəbulundan sonra, daşnak - bolşevik ittifaqının şəhərin müsəlman hissələrində qarətlər, yanğınlar, qətllər törətməsi ilə baş verdi. N.Nərimanov ürəyinə daman qara fikirlərin reallaşdığını gördü. Onun münaqişənin ikinci dövrü haqqındakı qeydləri təkcə müəllifin daşnaklara qəzəbini ifadə etmir, həm də müsəlmanlar əleyhinə bolşevik-daşnak alyansına münasibətini bildirirdi: "Müsəlman hətta bolşevik olsaydı belə, ona aman vermirdilər. Daşnaklar deyirdilər: "Biz heç bir bolşevik tanımırıq, təkcə elə müsəlman olmağın kifayətdir". Onlar kefi istədikləri adamı öldürür, evləri dağıdır, xaraba qoyurdular. Bolşevizm bayrağı altında daşnaklar müsəlmanlara qarşı hər cür vəhşiliyə yol verirdilər. Nəinki kişilərə, hətta hamilə qadınlara da rəhm etmirdilər".

Vuruşma aprelin 2-si gecəyədək sakitləşmədi. Şaumyanın hesablamasına görə, 3 min adam öldürülmuşdü. Minlərlə sağ qalmış müsəlman vahimə içərisində şəhərdən qaçırdı. Onların milli şurası və siyasi təşkilatları buraxıldı, rəhbərləri isə Gəncədə, yaxud Tiflisdə sığınacaq tapdılar. Bakı böhranı seymdə gərginliyi daha da artırdı. Zaqafkomun daxili işlər komissarı Ramişvili bolşeviklərin Zaqafqaziyada hücuma keçdiklərini bildirdi, lakin görüləcək əks-tədbirlər haqqında heç nə demədi. Bundan əlavə, menşevik parlament fraksiyası guya Azərbaycan partizanlarının fəaliyyətini bəhanə edərək, həm bolşeviklərin hərəkətini, həm də "Bakıya kənardan hücumları" pislədi. Bu aşkar qərəzsizlik Ramişvilinin "qardaş qırğınını" dayandırmaq üçün vasitəçilik məqsədi ilə Bakıya gəlməsinə şərait yaratmalı idi. Lakin gözlənildiyi kimi, bolşeviklər vasitəçilik təşəbbüsünü rədd etdilər. İnqilabi müdafiə komitəsinin cavabı milli məsələni yalnız sinfi qarşıdurma nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirmək cəhdi kimi səciyyəvidir: "Hər hansı sülh nümayəndəliyinin heç bir məqsədi olmayacaqdır. Bakıda heç bir qardaş qırğını baş verməmişdir. Bakı hüdudlarındakı vətəndaş müharibəsi əksinqilabçı bəy və xanlara qarşı çevrilmişdir və indi də davam edir".

Axırda Zaqafkom qarışıq gürcü - Azərbaycan qüvvələrini topladı və İmam Qotsinskinin Dağıstan polku şimaldan şəhər üzərinə yeridikdə onları Tiflis-Bakı dəmiryol xətti boyunca şərqə yönəltdi. Zəif əlaqələndirilən və azsaylı qüvvə ilə həyata keçirilən bu hücum Bakı Soveti qoşunları tərəfindən asanlıqla dayandırıldı və onların əks - hücumları nəticəsində aprelin sonuna doğru Bakı quberniyasının böyük bir hissəsi Sovet hakimiyyətinin əlinə keçdi. "Döyüşün nəticələri bizim üçün əladır" - deyə Şaumyan aprelin 13-də Xalq Komissarları Sovetinə məlumat verirdi. Hadisələrin gedişini təsvir etdikdən sonra o, sevinclə bildirirdi: "Bakıda bizim bolşevik təsirimiz güclü idi və biz indi sözün əsl mənasında vəziyyəti öz əlimizə almışıq". Bu coşğunluq, çox güman ki, Şaumyana onun 1905-ci ildə çarizmin müsəlman-erməni qırğınından öz xeyrinə istifadə etməsini necə pislədiyini unutdurmuşdu. Onun azərbaycanlılara qarşı silah işlədənlərə belə bir təkliflə müraciət etməsinin özü şübhəlidir.

Bakı üzərindən təhlükə sovuşan kimi, inqilabi müdafiə komitəsi daşnaklara xatırlatdı ki, ultimatumun şərtləri onlara da aiddir. Erməni milli şurasına əmr olundu ki, öz hərbi qüvvələrini Sovetin qoşunları ilə birləşdirsin, axtarışlar aparılmasını, həbslər keçirilməsini və vergi yığılmasını dayandırsın". Daşnaklar bu təkliflə razılaşdılar və Sovet öz tələblərində o qədər də sərtlik göstərmədi, çünki əvvəla, bolşeviklər başqa bir etnik icmaya-müsəlmanlara nifrət bəsləyirdilər, digər tərəfdən isə, daşnak tərəfkeşliyi Sovetin, hakimiyyəti əlində saxlaması üçün həlledici şərt idi. Bolşeviklər öz ənənəvi rəqib və düşmənlərinin qalan dayaqlarının ləğv olunmasında da qətiyyətlə hərəkət etdilər. Menşevik qəzeti ilə birlikdə bütün burjua mətbuatı bağlandı. Başqa bir əmrlə şəhər duması buraxıldı. Həmin dövrdə Duma artıq hakimiyyəti tam əlinə keçirmiş sovetlərin faydasız alternativindən başqa bir şey deyildi.

Aprelin 25-də Bakı Xalq Komissarları Soveti adı ilə şəhərdə və quberniyanın bütün ərazisində hakimiyyəti əlinə alan idarəetmə mexanizmi yaradıldı. Əslində bu, Lenin hökumətinin yerli forması idi. Bolşeviklər hələ də sovetdə azlıq təşkil etmələrinə baxmayaraq, Bakı XKS-də 12 vəzifədən 9-nu tutdular, onların sol eser müttəfiqləri isə öz mövqelərini qismən itirdilər. Başqaları ilə birlikdə komissarların siyahısında Şaumyanın (XKS sədri və xarici işlər komissarı), A.Çaparidzenin (daxili işlər) tanış adları, həmçinin Nərimanov (ictimai təminat), müsəlman sol eser "əkinçi" təşkilatının nümayəndəsi Mir Həsən Vəzirov da var idi. Onların həmin vəzifələrə təyin edilməsi bir tərəfdən qırğından sonra bolşeviklərin müsəlman əhalisi ilə barışmaq cəhdindən, digər tərəfdən ermənilərlə tarazlıq yaratmaq ehtiyacından irəli gəlirdi. Hümmətçilərdən, "ədalət" və "əkinçi" təşkilatlarının nümayəndələrindən təşkil olunmuş müsəlman sosialist bürosu Bakı müsəlmanlarının yeganə səsi kimi tanınırdı. Bakı Xalq Komissarları Soveti öz fəaliyyətini bu büronun müsəlman əhalisinin rifahı və təhlükəsizliyi ilə bağlı tələbləri ilə uyğunlaşdırmağa çalışırdı, bu isə erməni əhalisi arasında qəzəb hissini gücləndirirdi. Buna baxmayaraq, müsəlmanların qeyzlənmiş kütləsi bolşeviklərin bu işlərinə az əhəmiyyət verirdi. "Mart günləri"ndən sonra Azərbaycan rəhbərləri muxtariyyət hüququndan daha çox, ayrılmaqdan danışır və ümidlərini Rusiya inqilabına deyil, Türkiyənin yardımına bağlayırdılar.

Süleyman MƏMMƏDOV,

əməkdar elm xadimi, tarix elmləri

doktoru, professor

Xalq qəzeti.- 2011.- 31 mart.- S. 3.