Xəzər dənizi niyə geri çəkilir?

Xəzərin taleyi iqlim dəyişikliyi və antropogen amillərin törətdiyi təhlükələrlə üz-üzədir

Xəzər dənizi dünyanın ən böyük gölüdür. Sahəsi 371 min kvadrat kilometrdir. Bura 130 çay tökülür, amma buradan heç bir çay axmır. Bu qədər şirin su qəbul etməsinə baxmayaraq bu nəhəng göl duzludur. Ona görə ki, o, 50-60 milyon il bundan əvvəl mövcud olmuş, Atlantik və Sakit okeanları birləşdirən duzlu Tetis okeanının qalığıdır. Dördüncü geoloji dövrdə (1,8 milyon il bundan əvvəl) Xəzər və Qara dəniz artıq bu okeandan ayrılmışdılar və Kuma-Manıç çökəkliyi vasitəsi ilə bir-birləri ilə əlaqəli idilər. Geoloji tarixin sonrakı mərhələlərində irəliləmə və geriçəkilmələr nəticəsində hər iki dəniz bir-birindən ayrılmış və müxtəlif formalara düşmüşlər. Hətta müəyyən dövrdə Şimali Xəzərdə (Abşeron yarımadasından şimalda) su olmayıb.

Xəzər coğrafi, hidrometeoroloji və hidrobioloji xüsusiyyətlərinə görə şimal, orta və cənub hissələrinə bölünür. Dənizin şimalında orta dərinlik 6,2 metr, orta Xəzərdə 190 metr, cənubda isə 1025 metrdir.

Hazırda Xəzər dənizi Dünya Okeanı səviyyəsindən təqribən 27 metr aşağıda yerləşir. Bu dənizin ən böyük xüsusiyyətlərindən biri səviyyəsinin geniş diapazonda daim dəyişməsidir. Keçmişdə subasmalar və geriçəkilmələr dənizin sahilindəki bütün xalqların həyatına təsir edib. Rusiya alimi, tarixçi-etnoqraf, tarix və coğrafiya elmləri doktoru Lev Qumilyov "Xəzərin minillik tarixi" kitabında yazır ki, eramızın X əsrinə qədər Xəzər sahilində hökmran Xəzər xaqanlığı mövcud olmuşdur. Onun zəifləyib süquta uğramasında rolu olan amillərdən biri dənizin səviyyəsinin kəskin artması və ölkənin iqtisadiyyatına böyük ziyan vurması olub. 1830-1895-ci illərdə Xəzər dənizində orta səviyyə mənfi 26,6 metr təşkil edib. 1837-2000-ci illər arasında bu rəqəm mənfi 25,2 və mənfi 29 metr arasında olub. Arada fərq 4 metrə yaxındır. 1950-60-cı illərdə Xəzərin səviyyəsi düşəndə SSRİ miqyasında "Xəzər xilas edilməlidir" şüarı yaranmışdı. Lakin 1990-cı ildə səviyyə qalxanda problemlə əlaqədar tədbirlər "Biz Xəzərdən xilas olmalıyıq" şüarı altında həyata keçirilirdi.

Xəzərdə səviyyə dəyişmələrinin səbəbləri əsasən üç amillə bağlıdır: geoloji, antropogen və hidroiqlim. Rusiya Elmlər Akademiyası Coğrafiya İnstitutunun (REA Cİ) alimi Dmitri Lilienberq "Xəzərin yerləşdiyi ərazidə yer qabığının hərəkəti" xəritəsində göstərir ki, Xəzər regionunda tektonik plitələrin hərəkəti əsasən horizontaldır, vertikal hərəkətlər isə bunların törəməsi kimi əmələ gəlir. Onun fikrincə, bu geoloji proseslər səviyyənin dəyişməsində 10-15 faiz rol oynaya bilər və bu cür dəyişmələr uzun geoloji dövr (milyon illər) ərzində baş verir. Dənizin müəyyən hissəsində suyun üstünü örtən neft ləkəsi antropogen amil kimi buxarlanmanın qarşısını alır və səviyyənin artmasına kömək edir. Xəzərin səviyyəsinə təsir göstərən digər antropogen fəaliyyət ona tökülən çaylardan kənd təsərrüfatı və digər məqsədlər üçün hədsiz istifadədir. Xəzər səviyyəsinin dəyişməsində antropogen amilin rolu 3-5 faizdir.

Hidroiqlim amili Xəzər dənizinin səviyyəsinə öz təsirini əsasən dənizə axan çaylar və dəniz səthindən buxarlanma vasitəsi ilə göstərir. Belə ki, Xəzər dənizi və onunla birbaşa, yaxud dolayı yolla əlaqəsi olan çaylar birlikdə mavi tor şəklində 3,5 milyon kvadrat kilometr ərazini (dənizin suyığma hövzəsini) əhatə edir. Qlobal iqlim dəyişmələri bu çaylara elə təsir edir ki, digər amilləri kölgədə qoyur. Bu fakt və dənizdə buxarlanma birlikdə səviyyənin dəyişməsində 85-90 faiz rol oynayır. Yerin bu hissəsində baş verən iqlim dəyişiklikləri öz əksini Xəzərin səviyyəsində tapır. Ona görə də Xəzər Yer kürəsinin böyük ərazisinin iqlim indikatoru adlandırılır.

Xəzərətrafı ölkələrin hidrometeorologiya təşkilatlarının verdikləri son məlumatlara görə, ötən ilin may-iyun aylarında Xəzər dənizinin səviyyəsi anomal olaraq 30 santimetrdən çox enmişdir. Bu, yenə də dənizin ümumi suyığma hövzəsində baş vermiş anomal istiliklərlə, yəni iqlim dəyişmələri ilə izah olunur.

Xəzərdə şiddətli küləklər olanda hətta şelf zonasında dalğaların hündürlüyü 3 metrə çatır. Lakin Xəzəri təlatümdə saxlayan küləklər son zamanlar xeyli azalmışdır. REA Su Problemləri İnstitutunun alimi professor Gennadi Panin, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Coğrafiya İnstitutunun direktor müavini, AMEA-nın müxbir üzvü Ramiz Məmmədov və Qazaxıstan Milli Elmlər Akademiyası Zoologiya İnstitutunun alimi İqor Mitrofanov 2005-ci ildə Moskvada nəşr etdirdikləri "Xəzər dənizinin müasir vəziyyəti" adlı kitabda göstərirlər ki, Şimali və Orta Xəzərdə şiddətli və qasırğalı küləklərin intensivliyi və sürəti azalmış, il ərzində 20 gündən 15 günə düşmüşdür. İstiqaməti isə qərb və şimal-qərbdən şimal-şərqə keçmişdir.

Ekoloji durum

Xəzərin 2 milyon il ərzində axarsız olması, iqlim şəraiti və duzlu tərkibi burada yalnız bu dənizə məxsus olan ekoloji sistemin və 400 yerli canlı növünün formalaşmasına səbəb olub. Dünyada nərə balığının 90 faizi məhz Xəzərdədir.

Bu cür zənginlik səbəbindən, üstəlik, əhali artımı nəticəsində müasir dövrdə dənizin sahillərində sıx məskən salınıb, əkin-biçin işləri görülür. Lakin dəniz təbii zənginliyi ilə sadə əhalini özünə cəlb etdiyi halda, problemləri ilə alimlərin diqqətini çəkir. Dənizin müasir vəziyyətini öyrənən mütəxəssislər onun həyəcan doğuran problemlərini aşkarlayır.

Belə ki, 1997-ci ildə Abşeron yaxınlığında külli miqdarda suiti cəsədi sahilə çıxmışdır. Onların kütləvi ölüm səbəbi politoksikoz və qızılcadır. Xəzərin yerli növ suitiləri hazırda tükənmək üzrədir və qırmızı kitaba salınmışdır. Bu heyvan Xəzərin ən böyük canlısıdır və yem zəncirinin başında duraraq dənizin ekoloji durumunun indikatoru rolunu oynayır. Yem zəncirini zəiflədən faktorlardan biri odur ki, 2001-ci ilin yaz və yay fəsillərində Xəzərdə 250 min ton kilkə və yaxud bu növ balıq ehtiyatının 40 faizi məhv olmuşdur.

Bundan əlavə, 1990-cı illərin əvvəllərində Qara və Azov dənizlərindən Xəzərə Mnemiopsis leidyi meduzası daxil olmuşdur. O, xeyli canlıları, həmçinin balığın kürüsünü yeyir. Zərbə isə yenə də ən sonda yemi azalan suitiyə dəyir.

Son illər anomal (çoxillik orta qiymətdən çox) istilər nəticəsində termoklinin (suyun normadan artıq temperatur qatının) dərinliyi artmışdır ki, bu da müəyyən temperatura öyrəşmiş fauna üçün müsbət hal deyildir. Həmin istilər nəticəsində Cənubi Xəzərin böyük bir ərazisində xlorofilin (oksidləşmənin, çürümənin) əmələgəlməsi yüksək həddə çatmışdır. Bunun nəticəsində isə oksigeni məhdudlaşdıran evtrofikasiya (yosun və mamır örtüyünün əmələ gəlməsi) hadisəsi müşahidə olunur.

Xlorofilin əmələ gəlməsinə temperaturun artmasından əlavə çaylardan və sahillərdən gələn çirkablar da təsir edir. Məsələn, Qafqazın ən iri çayları olan Kür və Araz Azərbaycanda qovuşana qədər regionun və ona yaxın ölkələrin saysız-hesabsız çaylarını mavi tor şəklində özlərində cəmləşdirirlər. Nəticədə Avropanın heç də kiçik olmayan hissəsinin "çirki" Kür çayı vasitəsilə Xəzərə çatdırılır. Avropanın ən böyük çayı olan Volqa daha böyük həcmdə çirkab gətirir. O, materikin 20 faiz ərazisini (1400000 kvadrat kilometr) yuyaraq ildə 241 kub kilometrlik həcmlə Xəzərə tökülür və dənizə axan suların 82 faizini təşkil edir.

Bundan əlavə, Xəzərin sahillərindəki şəhərlərdə kanalizasiya birbaşa dənizə axıdılır. Təkcə onu qeyd edək ki, İran sahilində 6 milyon insan yaşayır və orada dənizə tökülən çirkabı təmizləyən heç bir qurğu yoxdur.

Dənizin bütün ətrafında səhralaşma prosesi intensivləşmişdir. Belə ki, zəif səhralaşmış ərazilər mülayimə, mülayimlər güclüyə, güclü səhralaşmış ərazilər isə şiddətliyə çevrilmişdir. Bunun göstəricilərindən biri odur ki, vaxtilə Bakının Zirə qəsəbəsindəki dəniz sahilində qarpız yetişdirmək üçün qazılmış geniş xəndəklər suyun altında qalaraq yararsız hala düşmüşdür. Bunlar həm iqlim dəyişmələri, həm də Xəzər dənizinin "oynağan" səviyyəsinin qalxmasının nəticəsidir.

Neft - təbii sərvət və ...

Xəzər dənizi nəhəng iqtisadi mülkiyyətdir. Bu dəniz olduqca əliaçıqdır. Aldığı yalnız çayların gətirdiyi tərkiblərdir. Verdiklərinə isə nəinki ətrafında, dənizlərin və okeanların o tayında da ehtiyac duyulur. Xəzərdə 50 milyard barellik neft ehtiyatı var. Onun təxminən 50 faizi Qazaxıstanın payına düşür. SSRİ vaxtında aparılmış rəsmi hesablamalara görə, çıxarılan, emal və nəql olunan neftin 2 faizi itkiyə gedir. Hazırda neftlə əlaqədar olaraq dənizdə ildə 10 min gəmi reysi qeydə alınır. Bundan əlavə, Xəzərin səviyyəsi qalxdığı dövrlərdə sahillərdəki neft və kanalizasiya quyuları suyun altında qalıb. Bunlar dənizin ekoloji sisteminə ciddi təsir edən digər amillərdir.

SSRİ 1991-ci ildə süquta uğrayandan sonra Xəzəryanı ölkələrin sayı ikidən beşə çatdı. İndiyəcən Xəzərin hüquqi statusu müəyyən edilməyib və Xəzərsahili dövlətlər 1970-ci ildə təsdiq olunmuş sektor bölgüsünü dövlət sərhədi kimi qəbul edirlər. Siyasətçilər Xəzərin statusu uğrunda mübarizə apardıqları halda alimlər həmişəki kimi, dənizin sərvətlərini və problemlərini "sərhədsiz elm" prinsipi ilə öyrənməkdə davam edirlər.

Konkret tədbirlər

XXI əsrdə dənizin problemləri elə bir həddə çatdı ki, ətrafındakı bütün ölkələr onun bölünməsi yox, qorunması uğrunda konkret addımlar atmalı oldular. Nəhayət, 2003-cü il noyabrın 5-də 5 Xəzəryanı dövlət "Xəzər dənizinin dəniz ətraf mühitinin mühafizəsi haqqında" Çərçivə Konvensiyasını (Tehran Konvensiyasını) imzaladı. Sənəddən məqsəd Xəzərin ətraf mühitinin bərpası, bütün çirklənmələrdən qorunması və təbii ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsidir. Tehran Konvensiyası 2006-cı ilin avqustunda qüvvəyə mindi.

Xəzərin Azərbaycandakı sahil xəttinin ümumi uzunluğu 825 kilometrdir və onun 660 kilometri zəngin kurort-rekreasiya ehtiyatlarına malik olması ilə dənizin digər sahillərindən fərqlənir. Hətta SSRİ Nazirlər Soveti 1983-cü ildə "Xəzər dənizi sahillərində Ümumittifaq əhəmiyyətli kurort bazasının yaradılması" haqqında qərarında həmin sahil xəttinin bu xüsusiyyətini yüksək qiymətləndirmişdir. Azərbaycan əhalisinin yarıdan çoxu - təqribən 5 milyondan çox insan Xəzər sahillərində yaşayır. Ölkənin paytaxtı Bakı şəhəri bilavasitə sahildə yerləşir.

Prezident İlham Əliyev 13 iyun 2008-ci il tarixdə "Xəzər dənizinin çirklənmədən qorunması üzrə əlavə tədbirlər haqqında" sərəncam imzalamışdır. Sənədə əsasən, modul tipli çirkli su təmizləyici qurğuların quraşdırılması və istifadəyə verilməsi üçün 2 milyon manat ayrılmışdır. Qurğular artıq bəzi sahilyanı kənd və qəsəbələrdə quraşdırılıb və fəaliyyət göstərir.

SSRİ dağılana qədər Xəzəri öyrənən elmi təşkilatlar SSRİ Elmlər Akademiyasının müvafiq institutları, həmçinin müəyyən nazirliklər və müəssisələr idi. AMEA-nın vitse-prezidenti, Geologiya İnstitutunun direktoru, akademik Akif Əlizadə 2010-cu ildə çap olunmuş AMEA-nın "Elm" jurnalında qeyd edir ki, İttifaq süquta uğrayandan sonra, tədqiqatlar üçün maliyyə çatışmazlıqlarının baş qaldırması, Xəzərin hüquqi statusu barədə qərarsızlıq, təbiətlə bağlı kriminal vəziyyətin inkişafı və s. amillər nəticəsində Xəzəri öyrənən təşkilatların fəaliyyət səviyyəsi aşağı düşdü. Ona görə də, bu gün Xəzəri tədqiq edən beynəlxalq elmi təşkilatın yaradılması ən vacib məsələlərdən biridir.

Proqnoz

Sovet alimləri 30 il ərzində Aral dənizinin problemlərini öyrənirdilər və sonda o, təsərrüfat baxımından itirildi. Səbəb dənizə axan çayların üzərində çoxlu bəndlərin qurulması və nəticədə dənizə axan suların azalması idi. Bu gün, aydın olduğu kimi, Xəzərin səviyyəsi ilə bağlı ən ciddi proseslər əsasən çaylardan ibarət olan suyığma hövzələrində cərəyan edir. Belə ki, qlobal istiləşmələr çayların suyunu azaldır və eyni vaxtda kənd təsərrüfatında suya olan tələbat artır.

Qlobal istiləşmənin təsirinin üstünlüyünü sübut edən digər fakt da vardır: G.Panin 2008-ci ildə "Xəzərin ətraf mühiti" Beynəlxalq Proqramına verdiyi məlumatda bildirir ki, 1937-1969-cu illərdə Xəzərə tökülən çayların üzərindəki bəndlərə görə dənizin çay suyu ilə təminatında 201 kubkilometr azalma müşahidə olunmuşdur. 1951-1990-cı illərdə isə təkcə Volqa çayının Xəzərə axıtdığı suda 63,7 kubkilometr azalma baş vermişdir. İnanmaq olar ki, son illər qlobal istiləşmənin nəticəsində kənd təsərrüfatında çay sularından istifadə genişlənmiş və G.Paninin göstərdiyi rəqəmlər artmışdır. Xatırlayaq ki, belə bir vəziyyətə baxmayaraq bu, antropogen amil kimi, dənizin səviyyəsinin dəyişməsində 3-5 faiz rol oynayır. Belə olan halda təsiri 85-90 faizlə qiymətləndirilmiş qlobal istiləşmənin nə qədər ciddi problem olduğunu anlamaq asan olur.

Sonda qeyd edək ki, R.Məmmədov və AMEA Coğrafiya İnstitutunun keçmiş əməkdaşı mərhum Abbas Hümbətov 1996-cı ildə İranda keçirilmiş konfransa təqdim etdikləri "Xəzər dənizinin səviyyəsinin uzunmüddətli proqnozu" adlı materialda səviyyənin 2010-cu il üçün mənfi 26,6 metr təşkil edəcəyini proqnozlaşdırmışlar. Bu gün Xəzərin səviyyəsi ona yaxın - mənfi 26,7 metrdir. Həmin proqnoza görə, 2040-cı ildə Xəzərin səviyyəsi mənfi 27,8 metr, 2050-ci ildə isə mənfi 27,9 metr olacaqdır. R.Məmmədov hesab edir ki, ümumən Xəzərdə problemlərin həlli istiqamətində görülən tədbirlər dəryada damlaya bənzəyir. Hazırkı durumda Xəzəri Aral dənizinin aqibəti gözləyə bilər. Birgə kompleks tədbirlər görülməzsə bu təhlükə reallaşacaq.

Azərbaycan hökuməti bu təhlükəni nəzərə alaraq, onun qarşısının alınmasında öz səylərini getdikcə artırmaqdadır. Dövlət başçısının "Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi haqqında" 29 aprel 2011-ci il tarixində imzaladığı sərəncamdan da bunu aydın görmək olar. Həmin sərəncamın ikinci bəndində deyilir: "Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi ilə birlikdə "Xəzər Elmi Tədqiqat Mərkəzi"nin yaradılması ilə bağlı təklifləri iki ay müddətində hazırlayıb Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin".

Xəzərin problemlərinə belə elmi yanaşma digər Xəzərətrafı dövlətlər tərəfindən də göstərilməlidir. Xəzəri itirmək olmaz, o, planetimizin nadir incisidir.

Səid HÜSEYNOV,

AMEA Geologiya İnstitutunun

mətbuat katibi, elmi tədqiqatçı-jurnalist

Xalq qəzeti.- 2011.- 1 may.- S. 5.