"Baburun kitabı" Azərbaycan dilində

Görkəmli türkoloq alim və tərcüməçi Ramiz Əskər TürkSOY kitabxanası seriyasından 12-ci klassik türk ədəbiyyatı nümunəsini Azərbaycan oxucusuna təqdim etmişdir. Oxucularımıza bir daha xatırlatmaq istəyirik ki, türk xalqları ədəbiyyatlarının ən dəyərli nümunələrini əhatə edən bu seriya türk dünyasının YUNESKO-su sayılan TürkSOY təşkilatının 31 mart - 4 aprel 2009-cu il tarixdə İstanbulda keçirilmiş Beynəlxalq simpoziumunun yekun bəyannaməsinə uyğun olaraq nəşr edilir. Türk xalqlarının ədəbiyyat incilərini bir-birinə tanıtmaq məqsədi güdən bu layihə belə bir seriyanın türk dövlətlərinin hər birində nəşr edilməsini nəzərdə tuturdu. Azərbaycanda bu işin həyata keçirilməsi "türklüyün şah kitabı" adlandırılan Mahmud Kaşğarinin "Divani Lüğat-it-Türk" əsərini ana dilimizə çevirmiş filologiya elmləri doktoru Ramiz Əskərə həvalə edilmişdi.

Qürur və təəssüf qarışıq bir duyğu ilə vurğulamaq istəyirik ki, ötən müddət ərzində qardaş türk ölkələrinin heç birində bu seriyadan bir kitab belə nəşr edilməyib. Ramiz Əskər isə fədakarlıqla çalışaraq cəmi iki il müddətinə on iki kitabı tərcümə edərək çapa hazırlamışdır. Onu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, o, yaradıcılıq və fiziki zəhmət baxımından son dərəcə ağır olan bu işi heç bir təşkilat və şəxsdən real maliyyə dəstəyi görmədən, qonorar almadan yerinə yetirir.

Oxuculara təqdim olunan "Baburnamə" kitabının müəllifi türk tarixinin görkəmli simalarından biri, şanlı sərkərdə, hökmdar və dövlət xadimi, baburilər sülaləsinin və Böyük Moğollar imperiyasının qurucusu, şair, nasir, tarixçi, coğrafiyaçı, etnoqraf, hər şeydən əvvəl isə müdrik insan Qazi Zəhirəddin Məhəmməd Babur şah əzəmətli tarixi şəxsiyyət olmaqla bərabər həm də türk xalqları ədəbiyyatının böyük nümayəndələrindən biri sayılır.

Babur 1483-cü ildə Əndicanda anadan olmuşdur. Onun atası, Fərqanə hakimi Ömər Şeyx Mirzə Əmir Teymurun nəticəsi, anası Qutluğ Nigar xanım isə Monqolustan hökmdarı Yunis xanın qızı idi. Oğlunun dövlət işlərini erkən yaşlarından öyrənməsini istəyən Ömər Mirzə Babur hələ on yaşında ikən onu Əndican valisi təyin edir. İki ildən sonra - 1494-cü ildə isə Babur döyüşdə həlak olmuş atasının yerinə Fərqanə taxtına çıxır. Şahlıq taxtına oturanda Baburun cəmi 12 yaşı vardı.

Beləliklə, Mərkəzi Asiya regionunun son dərəcə gərgin və mürəkkəb bir dövründə tarix səhnəsinə çıxan Baburun hakimiyyət uğrunda açıq mübarizə və gizli çəkişmələrlə zəngin olan bənzərsiz həyat yolu başlayır. O, tarix səhnəsində dövrünün əsas rollarından birini şərəf və dəyanətlə oynayaraq türk tarixinə adını yalnız çoxsaylı sərkərdə və hökmdarlardan biri kimi deyil, həm də az sayda imperiya qurucularından biri olaraq yazdırır. Əvvəlcə Mərkəzi Asiyanın böyük bir hissəsini və Əfqanıstanı öz hakimiyyətinə tabe edən Babur 1514-1626-cı illərdə keçirdiyi beş yürüş nəticəsində Hindistanı fəth edir və əzəmətli türk dövlətlərindən birinin - Böyük Moğollar imperiyasının təməlini qoyur.

XX əsrin görkəmli dövlət xadimi Cəvahirləl Nehru Hindistan tarixində Baburun rolunu yüksək qiymətləndirərək yazırdı: "Baburun Hindistana gəlməsi ilə böyük tərəqqi yarandı, yeni stimullar həyata, incəsənətə və memarlığa nəfəs verdi, mədəniyyətin digər sahələri isə qarşılıqlı təmasa keçdi. Babur valehedici şəxsiyyət idi, İntibah dövrünün tipik hökmdarı, cəsur, bacarıqlı insan idi, o, incəsənəti, ədəbiyyatı sevirdi, həyatdan zövq almağı xoşlayırdı".

Təəssüf ki, dünya tarixşünaslığında çox zaman Böyük Moğollar imperiyası hind dövlətçiliyinin, burada yaranmış böyük türk mədəniyyəti isə hind mədəniyyətinin nümunəsi kimi qələmə verilir. Misal olaraq Baburun nəvəsi Əkbər şahın Böyük Moğollar imperiyasının "qızıl dövrü" sayılan 50 illik hakimiyyətini və Baburun kötükcəsi Cahan şahın Təbriz və Səmərqənd ustalarına tikdirdiyi Tac Mahal məqbərəsini göstərə bilərik.

Babur şah özü 1530-cu ildə - 48 yaşında dünyadan köçsə də, onun qurduğu Böyük Moğollar imperiyası 1858-ci ildə Hindistan ingilislərin əlinə keçənə qədər 332 il ömür sürmüşdür.

Dr.Ramiz Əskər kitaba yazdığı geniş ön sözdə Baburun şəxsiyyətinə və tarixi xidmətlərinə yüksək qiymət verərək yazmışdır: "Hərb sənətində görkəmli sərkərdə, mahir faktik və strateq, qılınc oynatmaqda, ox atmaqda, minicilikdə tayı-bərabəri olmayan cəngavər, memarlıq və peyzaj memarlığı sahəsində gözəl mütəxəssis, botanika, zoologiya, coğrafiya, astronomiya üzrə heyrətli dərəcədə dərin bilik sahibi, eyni zamanda, gözəl şair, nasir, ədəbiyyatşünas, əruz nəzəriyyəçisi, tərcüməçi, musiqişünas, bəstəkar, tarixçi və etnoqraf kimi şöhrət qazanmaq tarixdə çox az adama nəsib olmuşdur".

Baburun çoxşaxəli fəaliyyət sahələri sırasında bədii yaradıcılıq xüsusi yer tutur. Qazi Burhanəddin, Mirzə Cahan şah Həqiqi, Hüseyn Bayqara, Şeybani xan, Şah İsmayıl Xətai, Sultan Səlim Yavuz, Sultan Süleyman Qanuni kimi türk hökmdarları ilə bir sırada Zəhirəddin Məhəmməd Babur da görkəmli şair, istedadlı nasir, mahir tərcüməçi, incəsənətin müxtəlif sahələrinə aid əsərlər yazmış peşəkar sənətşünasdır. Eyni zamanda, Şərq poetikasına, musiqiyə, islam hüququna və hərb sənətinə dair elmi risalələrin müəllifidir.

Cağatay ədəbiyyatında böyük Əlişir Nəvaidən sonra Baburun yaradıcılığı ən uca poeziya zirvəsi sayılır. Baburun poetik yaradıcılığı məzmunca son dərəcə rəngarəng olan 122 qəzəli, 18 məsnəvini, 216 rübaini, 19 qitəni, 15 tuyuğu və s. şeirləri əhatə edən iki divandan ("Kabil divanı" - 1519, "Hind divani" - 1529) ibarətdir.

Baburun bədii yaradıcılığında "Baburnamə" kitabı çox mühüm yer tutur. Hərfi mənası "Baburun kitabı" olan bu nadir əsər öz adını hər iki anlamda (həm "Babur haqqında yazılmış kitab", həm də "Baburun yazdığı kitab" kimi) tamamilə doğruldur. Türk və islam ədəbiyyatı tarixində memuar janrında yazılmış ilk əsər olan "Baburnamə" 1494-1529-cu illər ərzində Mərkəzi Asiya, Əfqanıstan və Hindistanda baş vermiş bütün mühüm hadisələri, müəllifin özünün, eləcə də dövrün ən ünlü siyasi xadimlərinin, elm və sənət adamlarının həyat və fəaliyyəti, əsil-nəsəbi, xarakteri, hətta zahiri görkəmi haqqında dəqiq və ətraflı məlumat verməklə region ölkələrinin tarixi, coğrafiyası, təbiəti, xalqları, etnoqrafiyası barədə ən zəruri bilikləri əhatə edir. Bu baxımdan "Baburnamə" təkcə ədəbi yox, həm də haqlı olaraq nüfuzlu elmi-tarixi mənbə kimi qiymətləndirilir.

Baburnamə, müəllifin həyat və fəaliyyətinin mərhələlərinə müvafiq olaraq, üç hissədən ibarətdir, "Fərqanə" adlanan birinci hissə 10 iyun 1494-cü ildən 14 iyun 1504-cu ilə qədər; "Kabil" adlanan ikinci hissə 14 iyun 1504-cü ildən 12 dekabr 1520-ci ilə qədər; "Hindistan" adlanan üçüncü hissə isə 8 oktyabr 1526-cı ildən 5 sentyabr 1529-cu ilə qədər olan dövrləri əhatə edir. Baburun bu xatirələri necə və nə zaman yazdığı barədə dəqiq məlumat yoxdur. Məlum olan budur ki, memuarlar müəllifin illər uzunu müntəzəm olaraq yazdığı xüsusi gündəlik əsasında qələmə alınmışdır.

Ramiz Əskərin TürkSOY kitabxanası seriyasından tərcümə və nəşr etdirdiyi əvvəlki kitablar əsasən poeziya nümunələri idi. Bu dəfə isə oxuculara tərcüməsi və nəşrə hazırlanması xüsusi səriştə tələb edən klassik nəsr nümunəsi təqdim olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, tərcüməçi bu çətin və məsuliyyətli işin öhdəsindən layiqincə gəlmiş, Türkiyə türkcəsinə və rus dilinə tərcümələrdən bəhrələnməklə əsərin orijinaldan (Cağatay türkcəsindən) səlis və rəvan üsluba malik mükəmməl tərcüməsini ərsəyə gətirmişdir. Bu seriyadan olan bütün kitablarda olduğu kimi, Ramiz Əskər bu kitaba da onun tarixi və ədəbi məziyyətlərini dəyərləndirən yüksək elmi səviyyəli ön söz yazmış, sonda isə əsərin anlaşılması və mənimsənilməsi üçün zəruri olan qeyd və izahlar vermişdir.

Kitab AMEA Folklor İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap edilmişdir. Elmi redaktoru filologiya elmləri doktoru, professor Hüseyn İsmayılovdur.

Böyük türk ədəbiyyatının dəyərli nümunələrindən olan "Baburnamə" kitabının ana dilimizdə nəşri haqqında qeydlərimizi Ramiz Əskərin sözləri ilə yekunlaşdırmaq istəyirik: "Dünya tarixinə türk adını öz kəskin qılıncı və zərif qələmi ilə qızıl hərflərlə yazmış Zəhirəddin Məhəmməd Baburun bu günə qədər ölkəmizdə yalnız bir kitabı nəşr edilmişdir. Mütəxəssislər xaricində onun sənəti ilə çox az adam tanışdır. Bu acı gerçəkliklə üzləşmək mümkündür, ancaq onunla barışmaq olmaz. Ona görə də biz Baburun "Seçilmiş əsərləri"ndən sonra onun məşhur "Baburnamə"sini də ana dilimizə çevirərək nəşr etməyi qərara aldıq. Ürəkdən inanırıq ki, Azərbaycan oxucuları və ədəbi ictimaiyyət Baburun bu kitabını da böyük rəğbətlə qarşılayacaq, bu zaman şair-hökmdarla bağlı ədəbiyyat, ədəbiyyatşünaslıq və tədris sahəsində uzun müddətdən bəri mövcud olan boşluq, gec də olsa, doldurulacaqdır".

İlham ABBASOV

Xalq qəzeti.- 2011.- 22 may.- S. 7.