Su dəyirmanları

Ötənlərimizdən, itənlərimizdən...

Xalqımızın məişət mədəniyyəti tarixində min illər boyu su dəyirmanlarının özünəməxsus yeri olub. Dünyada baş verən elmi-texniki tərəqqi öküz-at qüvvəsi ilə cüt-kotanı, oraq-mərəndi ilə taxıl biçinini, xırmanlarda vəl-carcarla heşan döyümünü aradan qaldırmış traktor, kombayn özü ilə yeniliyə meydan açmışdır. Təbiidir ki, daha primitiv üsulla - cüt-kotanın, vəlin, yaxud su dəyirmanlarının gücü ilə indi milyonlarla insanın taxıl məhsullarına olan gündəlik tələbatını ödəmək mümkün deyildir. Müasir elektrik taxıl məhsulları emalı müəssisələri, dəyirman-elevatorlar dənin üyüdülüb çeşidlənməsini tələbat üzrə bir göz qırpımında tamamilə ödəyir. Təkcə Naxçıvanda gün ərzində 450-500 tonadək taxıl məhsulları məhz belə emal müəssisələrində üyüdülür.

Bəs əsrlər boyu xalqımızın məişətinin ayrılmaz hissəsi kimi tarixə düşmüş, bugünkü nəsillərin çoxunun görmədiyi, haqqında təsəvvürü belə olmayan su dəyirmanları insanların həyatında nə kimi rol oynamışdır?

...Culfa rayonunun Kırna kəndində unudulub yaddan çıxmış su dəyirmanı bu yaxınlarda dövlət qayğısı ilə bərpa edilib yenidən camaatın istifadəsinə verilmişdir. Muxtar respublikada digər su dəyirmanlarının da bərpasına diqqət yetirilməsi əhaliyə, xüsusən yaşlı nəslin nümayəndələrinə böyük sevinc gətirmişdir. Radio, televiziya və mətbuatın olmadığı dövrlərdə su dəyirmanları, xırmanlar, kənd meydanları, bazar-dükanlar həm də informasiya mərkəzi rolunu oynamışdır. Qonşu kəndlərdə, mahallarda nə yeniliklər olubsa, məhz bu yerlərdə əhalinin ünsiyyəti ilə yayılıb.

Su dəyirmanlarına el arasında "Şeytan karxanası" da deyilir. Karxana kiçik müəssisə deməkdir: daş karxanası, duz karxanası, kərpic karxanası bu qəbildəndir. Belə rəvayət edirlər ki, Nuh peyğəmbər dəyirman düzəldirmiş. Birdən şeytan böyürdən çıxıb soruşur:

- Nə düzəldirsən, ya peyğəmbər?

Peyğəmbər deyir: - Dəyirmandı, ay şeytan. Bax, bu novudu, bu pəridi, bunlar alt və üst daşlarıdı, bu dənliyi, o da unluğudu, dən tökülən şiyranı əlimlə tərpədirəm ki, daşın boğazına dən gəlsin.

Şeytan dəyirmandan eşiyə çıxır, əlində bir taxta qolçası ilə qayıdıb Nuh peyğəmbərə deyir:

- Al, bu da məndən. Adı da olsun çax-çax, bağla dən tökülən şiyrana, bir ucunu da qoy hərlənən daşın üstə, daş fırlandıqca dəni daşın boğazına gətirəcək, ta əlinlə ipi tərpətməyə ehtiyac qalmayacaq.

O gün, bu gün dəyirmana "Şeytan karxanası" da deyirlər. Hələ bu harasıdı? Toyxanalara da "Şeytan karxanası" deyilir. Bəzən toylarda qalmaqal, qovğa olanda bu kəlam işlədilir. Çünki başqa bir rəvayətdə deyilir ki, Dədə Qorqud qopuzu, sazı düzəltmiş, ancaq onların səs dəyişən pərdəsi olmamışdır. Şeytan Dədə Qorquda sazın pərdəsini öyrətmişdir. Odur ki, toy şənliklərində həmişə intizamı gözləyən oğullara etibar edirlər ki, şuluq salan olmasın, dava-dalaş düşməsin.

Su dəyirmanları, adətən, sulu çeşmələrin yatağından bir qədər kənarda, sel tutmayan yerlərdə tikilər. İndiki metal, azbest boru olmayan əyyamlarda ox kimi düz söyüd-qələmə ağacları kəsilər, qol-budağı təmizlənib 10-12 metr uzunluğunda nov düzəldilərdi. Əvvəlcə kərki ilə ağacın bir üzü başabaş iki qarış enində yonulardı. İçərisi səliqəli dülgərin əli ilə iskənədən keçirilib hamarlanardı. Sonra ağac qolçaları ilə novun üzü bərkinərdi. Dəyirmanın saz işləməsində novun uzunluğu əsas şərtdi.

Şahbuzun Keçili kəndində 90 il ömür sürmüş dəyirmançı, dülgər və dəmirçi işləyən Yaqub babanın bir gün Şuşaya yolu düşür. Baxır ki, su dəyirmanının novu çox uzun, ayaqdan pərə su tökülən yeri isə armudu stəkan ağzı tutumunda dar olduğundan hətta az miqdar su ilə güclü təzyiq yaranır və dəyirman daşı dəni əhəng kimi üyüdür. Gəlib Keçilidə işləyən altı dəyirmanın hamısının novlarını təzədən düzəldir. Gödək nov az təzyiq yaradar, dəyirman zəif işləyər. Buna el arasında "sərənov" deyilər.

Dəyirmanın alt daşı tərpənməz olar, üst daş fırlanar. Bunun üçün bəzi polad qatlı oxun üst ucu fırlanan daşa "təvər" deyilən alətlə birləşər. Oxun su pərini fırladan alt ucuna hər daş dözməz. Ağırlıq "püst" adlanan həmin oxa düşdüyündən polad qatı bərk olan duppanda oyuq açılıb püstün ayağı həmin oyuğa qoyulur. El arasında buna "nəcara" deyilir. Suyun novda təzyiqi gücləndikcə su pəri daşın fırlanma sürətini artırır. Təzyiq düşəndə daş da zəif fırlanır, dəni yaxşı üyütmür. Bütün güc "püst", "təvər"ə düşür. Bəzən bir adamı təbdən çıxaranda məsəldi, deyərlər: "Dəyirman kimi, püstdən, təvərdən çıxıb". Odur ki, dəyirman çox sürətlə işləyəndə bəzən təvər püstdən çıxır, daş oynağı dəyirmanı uçura bilər. Ustalar buna da əncam çəkiblər. "Davana" deyilən pərgar yeri daşı qaldırıb endirməklə dəyirmanın "köpünü" alır, fırlanmanın sürətini normaya endirir.

Ölkəmizə təbii sərvətləri uca Tanrı böyük səxavətlə verib. Culfa rayonundakı Darı dağ dünyada təkcə yeraltı qaynar müalicəvi suyunun yüksək təzyiqlə çağlaması ilə məşhur deyildir. Ərdəbildən, Təbrizdən, Urmiyadan ta Dərbəndə, Qarsa, Ərzurumadək su dəyirmanlarında işlədilən daşların gen-bol yatağı məhz Darı dağdadır.

Ərəfsə kəndində Cəlil baba yaşayırdı. Pələng biləkli, enli kürəkli, uca boylu idi. Boy-buxununa görə yeməyi və işləməyi də vardı. Qonşu Ləkətağ kəndində qonaq olarkən mənə Cəlil kişinin 40 ildən çox dəyirman daşını tək-tənha kəsərkən min illik dədə-baba üsulunu necə yaşatmasından söhbət açdılar. O, hər daşı bir öküzə, inəyə, ya da bir köhlən ata dəyişərmiş. Daş yatağında dəyirman daşının ölçüsünü tutub iti alətlərlə daşın dairəvi yerini açarmış. Üzbəüz altı, səkkiz yerdən çəpəndaz oyuq açıb oraya quru söyüd çivləri çalarmış. Sonra da yataqları su ilə doldurarmış. Quru söyüd çivləri suda şişdikcə təzyiq göstərib daşı yatağından oynadıb qopararmış. Usta deyərmiş ki, bu illər ərzində kəsdiyi hər yüz daşdan cəmi ikisi-üçü ortadan sınarmış. Qalanların hamısı yatağından salamat qoparmış. Kəsilən daşın ortasına boğazlıq açar, zəncirlə, ya da möhkəm kəndirlə daşı öküz sürütməsi ilə aparılacaq yerə gətirərmişlər. Qiymətini behləşib neçə böyun öküz qoşqusu ilə mahaldan-mahala sürüyüb apararmışlar.

Su dəyirmanlarının öz üstünlükləri vardı. Əgər dünyanın müasir elektrik taxıl emalı müəssisələri dənin qabığı alınmaqla nişasta hissəsini una çevirirsə, kəpəyi ayrıca fraksiya kimi mal-qara yeminə ayırırsa, su dəyirmanı arpa, buğda, çovdar, darı, vələmir, nə gəldisə, hamısını bütöv üyüdür. İpək nənələr təndiri çatıb lavaş, yuxa, qalın, dəstana, tapı, yarımoxlov, səngəh, sacəppəyi kimi atlını atdan salan əsl pəhriz çörəkləri bişirərdilər. Məhz su dəyirmanlarında üyüdülmüş undan 100 il çörək yeyənlərdə "şəkər xəstəliyi"ndən əsər-əlamət belə olmamışdır. Sən demə, su dəyirmanı əsl sağlamlıq mənbəyidir. Su dəyirmanının unundan tutulan xəmirin kündəsi təndirdə küt gedəndə də onun dadı damaqdan getmir.

Dədə-babadan hamamdı, dəlləkxanadı, bir də su dəyirmanıdı - burada nobat (növbə - red) tutarlar, halaypozanlıq salmazlar. Dəyirmançı üyüdülən dənin çəkisinə görə "şahad" alar. Bəzən kasıbçılıq dövrlərində 1 çərək (4 kq), 1 batman (8 kq), 1 pud (16 kq), yaxud bütov soyulmuş keçi dərisindən olan dağarcığa (15-20 kq) görə dən gətirəni nobatda nəzərə alarmışlar, buna el arasında "ağnağar" deyilər. Hətta dəyirmançı elan edərmiş ki, bəs filan gün "ağnağar"dı, kimin az miqdarda nə dəni varsa gətirsin, üyüdüb yola salaq. Bu da insaf- mürvətdən soraq verərmiş.

Dəyirman daşı 15-20 gündən bir düşürülüb dişənər. Bu zaman dəyirmançı linglərin köməyi ilə üst daşı qaldırıb iki daşın arasına uşaq yastığı irilikdə arxası nisbətən nazilmiş qarağac parçası qoyar. Buna "gillan" deyilir. Gillanın köməyi ilə daş qaldırılıb boğazına qarağac lingi salınaraq ehmalca unluğa salınar. Dəyirmançı iti alətlə daşı mərkəzdən kənara doğru narın şırımlar aça-aça dişəyər ki, daş dəni yaxşı üyütsün, dişəkdən düşəndə dəni yarmaça edir. Hətta, qoca adamlar bir-biri ilə görüşüb əhval tutanda soruşarlar:

- Dəyirman necədi, dişəkdən düşməyib ki? Yəni dişin necədi, bir şey yeyə bilirsənmi? Dişənmiş daşı əvvəlki üsulla, gillanın köməyi ilə yerinə qaytararlar. Dən üyüdülər, daşınıb evlərdə taxta unluğa yığılar. Taxta unluq unu ilboyu saf saxlar. Elə ki, dəyirmanda dən qurtardı, dəyirmançı kəndin axar-baxar yerinə çıxıb, əlini qulağının dibinə apararaq var gücü ilə çağırar:

- Ay dəən, ay dəən!!!

Bu sədadan o saat kənddə xəbər tutarlar ki, dəyirmanda fürsət var, dən aparaq. Dəyirmanda qış vaxtı daşdan kiçik çəlvərə düzəldərlər. Belə çəlvərədə düşən közdə daşa fətir yaparlar. Dənər inək yağında soğançalı xəmirdən kündə tutub fətir yaparlar. Qıpqırmızı qızarar, dadından doymaq olmaz. Hətta, birinin sağlamlığı soruşulanda deyərlər:

- Maşallah, qıp-qırmızı fətir kimidi.

Dəyirmanla bağlı atalar sözləri də var:

- Dəyirman öz bildiyini edər, çax-çax baş ağrıdar.

- Söz dəyirmandakıdı (keçəl Həmzə ilə Koroğlunun əhvalatı).

- Dəyirmanın boğazına ölü salsan diri çıxar.

- Suyu sovulmuş dəyirman kimidi.

- Üstümü unlu görüb, dəyirmançı bilir.

Su dəyirmanları həm də elatın şenlik yeri olub. Bir gülməcənin də yeri gəlib:

Deyir bir xırsızın gözü fağır bir dəyirmançını yaman almışdı. Dəyirmana dən gətirəndə o, əlindəki söyüd ağacına tumar çəkə-çəkə səsini qaldırarmış:

- Söyüd, sənə verirəm öyüd, yetirdin dəyirmana, dəni nobatsız üyüt! Deyib də yazıq dəyirmançını tutarmış söyüd şallağına. Dəyirmançı o saat qorxudan gəlib xırsızın at-qatır yükünü açar, dəni dəyirmana daşıyar, papağı ilə dənliyi, unluğu silib-süpürüb, dənini üyüdüb onu tez yola salarmış.

Bir gün yenə xırsız at-qatırı yükləyib dəyirmana gəlir və başlayır deməyə: - Söyüd, sənə verirəm öyüd, yetirdin dəyirmana, dəni nobatsız üyüt!

Baxır ki, bu dəfə dəyirmançı onun pişvazına çıxmadı, yükü açmadı, kisələri daşımadı. Əlində söyüd ağacı qeyzlə girir dəyirmana. Görür dəyirmançı, yanında da bir dən sahibi uzanıb yatıb. Dəyirmançını tutur şallağa, ikinci adam məsələdən hali olunca xırsız bir-ikisini də ona çəkir. Sən demə, bu dəfə dən üyüdən tərəkəmə imiş, yanında da zoğal ağacı. Tərəkəmə yerdən qalxıb tez sırıqlısını qoluna bəlgə edir. Çəkib zoğal ağacını xırsızın boynunun kökünə birini ilişdirir. Vurub uzadır unluğun qabağına. Haçandan-haçana xırsızın huşu özünə gəlir. Ayılıb baxır ki, əlindəki söyüd ağacı da sınıb, qalıb talaşası. Söyüdün sınıq yerini öpə-öpə deyir:

- Söyüd, sənə verirəm öyüd, gəldin dəyirmana, neynək, qoy qabağa düşsün zoğal, zoğaldan sonra sən üyüt, üyütdün də tez qayıt...

Qədim su dəyirmanlarımız xalqımızın miras qalmış canlı abidələridir. Naxçıvan çuxurunun Milas, Bist, Kolanı, Keçili, Kükü, Qızıl, Qışlaq, Buzqov, Nehrəm, Xal-xal, Vayxır, Mərəlik, Külüs, Qarabağlar, Aralıq, Qarxun, Tənənəm kimi yaşayış məntəqələrində 3-4, bəzən 5-6 su dəyirmanı olub.

Güney Qışlaqlı 72 yaşlı Qələndər Təhməzov deyir ki, kəndimizdə üç su dəyirmanı var idi. Camaat tonlarla çöl armudu qurudardı. Payızda dəyirmançılar car çəkərdilər ki, bəs bu gün armud günüdür. Armudu üyüdərdilər qovat kimi, bal dadardı. Ciblərimizi doldurub yeyərdik. Arpa buğda ununun gözünə qatılıb təndirdə yapılanda ətri kəndi bürüyürdü. Özü də neçə-neçə dərdin dərmanı.

Su dəyirmanları el-obanın gün-güzəran yeri kimi, tarixdə dəfələrlə camaatı aclığın girdabından xilas edib. Müasir dəyirmanlarla yanaşı, unudulmuş su dəyirmanlarının bərpası da vacibdir. Öncə pəhriz müalicəsi mənbəyi kimi.

Unutqanlıqdan uçulub-sökülmüş su dəyirmanlarından xalq şairi Məmməd Arazın doğulduğu Nursu kəndində də olub. Şair bərk xəstələnmişdi. Nənnisi, beşiyi qalan kəndinə gələ bilmirdi. Bir gün Şahbuz dağlarının şah çiçəklərindən bir dəstə tutub ona ərmağan göndərdim. Təbii ki, çiçək arasında söz payı da var idi:

İşləmir dəyirman, suyu sovrulub,

Dişəkdən düşübdü, daşı ovulub.

Çax-çaxı, pəri muzeyə qoyulub,

Ta yoxdu nobatı bil, Məmməd Araz.

Yel baba xırmanı nəzərdən salıb,

Vəllərin mürgüsü heşanda qalıb.

Heybədən, çantadan çiyninə salıb,

Yemliyə, turşəngə gəl, Məmməd Araz.

Bu yaxınlarda Kırna kəndində qədim su dəyirmanının bərpası və açılışı münasibətilə keçirilən tədbirdə iştirak etdim. Neçə onilliklər boyu insanlara xidmət etmiş qədim su dəyirmanı əvvəlki şövq ilə işləməyə başladı. Atalar sözüdü: Su gələn arxa bir də gələr!

Regionların sosial inkişafı tarixi abidələrimizin hamısına yeni həyat verir. Təki, su dəyirmanlarımıza da yeni nəfəs verilsin, qəribsədiyimiz dəyirmançılarımızın səsi gəlsin:

Çünki oldun dəyirmançı,

Çağır gəlsin dən, Koroğlu!

Qaşdar ƏLİYEV,

Azərbaycan Jurnalistlər

Birliyinin üzvü, fenoloq,

Naxçıvan Muxtar Respublikası,

Şahbuz rayonu

Xalq qəzeti.- 2011.- 11 sentyabr.- S. 6.