Azərbaycan Xəzərin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi istiqamətində fəal iş aparır

Tərəflər bu məsələni müzakirə etmək üçün yaxın günlərdə Aşqabadda toplaşacaqlar

Bizi birləşdirən Xəzər dostluq, əməkdaşlıq dənizidir. Xəzər dənizinin hüquqi statusunun müəyyən edilməsi istiqamətində çox fəal işlər gedir, ekspert qrupları işləyir. Ümid edirəm ki, gələcək dövrlərdə bu istiqamətdə əməli nəticələr əldə olunacaqdır. Bu günə qədər Xəzərin hüquqi statusunun müəyyən edilməməsi aramızda olan dostluq əlaqələrinə heç bir təsir göstərmədi. Münasibətlərimiz çoxşaxəlidir. Əlbəttə, biz çox istərdik ki, Xəzərin hüquqi statusu tezliklə öz həllini tapsın və bu istiqamətdə səylərimizi davam etdirəcəyik.

İlham ƏLİYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Düşünülmüş, ardıcıl və məqsədyönlü xarici siyasət həyata keçirən Azərbaycan Respublikası regional məsələlərdə qarşıya çıxan problemlərin aradan qaldırılması istiqamətində səylərini əsirgəmir, mühüm təşəbbüslərlə çıxış edərək əsaslı təkliflər səsləndirir, buna görə də region və dünya ölkələrinin rəğbətini qazanır. Xəzərin statusunun müəyyənləşdirilməsi məsələsində də dövlətimiz obyektiv mövqedən çıxış edərək beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini özünə cəlb etmişdir.

Xəzərin hüquqi statusunun təyin edilməsi ilk növbədə region ölkələri, o cümlədən Avrasiya məkanı və bütövlükdə dünya üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələdir. Çünki Xəzər dənizində mövcud olan zəngin təbii ehtiyatların istismarı dünyanın enerji təhlükəsizliyinə çox önəmli töhfə verir. Bu regiondan hasil edilən neft və qaz demək olar ki, enerji bazarında həlledici təsirə malikdir. Digər tərəfdən, müasir iqtisadi maraqlar Şanxaydan başlayaraq Londona qədər uzanan nəqliyyat dəhlizinin tezliklə reallığa çevrilməsini tələb edir. Bu yol isə Xəzərdən keçərək, Azərbaycan ərazisi vasitəsiylə Avropaya yük daşınmasını təmin edəcək. Yəni Xəzəryanı ölkələrin bir-birilə dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərinin yüksək səviyyədə olması bütün dünya dövlətlərinin marağındadır.

Rəsmi Bakı Xəzər dənizindən istifadə edilməsi, onun ehtiyatlarının qorunması ilə bağlı, gəmiçilik və balıq ovu, mineral ehtiyatların mənimsənilməsi, ətraf mühitin qorunması məsələlərinin tənzimlənməsi barədə mümkün qədər tez razılığa gəlməyin bütün tərəflər üçün faydalı olduğu qənaətindədir. Xəzərin statusunun göl və ya dəniz kimi müəyyən edilməsi (onların milli sektorlara bölünməsi tamamilə fərqlidir) sahilyanı ölkələrin öz iqtisadi layihələrini heç bir maneə olmadan reallaşdırmasını təmin edəcəkdir. Ancaq problem ondadır ki, Xəzəryanı qonşularımızın bəziləri milli yurisdiksiyanın çox geniş əhatəli sahilyanı zonaya şamil olunmasını təklif edirlər, bu halda Xəzər praktiki olaraq azad dəniz olmayacaqdır. Bu, bir qədər ifrata varmaqdır, çünki hətta, okeanı da götürsək, dəniz hüququna dair Konvensiyada ərazi sularının sahildən məsafəsinin maksimum 12 mil olması nəzərdə tutulur.

Konkret olaraq qonşu İran İslam Respublikası Xəzəri unikal qapalı su hövzəsi hesab edir və bununla da beynəlxalq hüquqda unikal qapalı su hövzəsinin hüquqi rejimi anlayışı olmadığından bəzən danışıqlarda nəticə almaq mümkün olmur. İranı qane etməyən əsas məsələ Xəzərin milli sektor bölgüsündə bu ölkəyə düşən payın onun iddia etdiyi kimi 20 faiz deyil, yalnız 14 faiz olmasıdır. Burada yenidən xatırladaq ki, Azərbaycan, Rusiya və Qazaxıstan öz aralarında Xəzərin dibini orta xətt prinsipi çərçivəsində bölüb. Bu yolla Xəzərin 19 faizi Azərbaycanın, 19 faizi Rusiyanın, 29 faizi isə Qazaxıstanın payına düşür. Xəzərin dibinin bu qaydada bölünməsini Türkmənistan da mümkün sayır, amma yarımadaların və adaların sərhədini nəzərə almamaq şərtini irəli sürür. Bu zaman Türkmənistan ilə Azərbaycanın mövqeyi 150 milyon barrellik neft ehtiyyatına malik olan Kəpəz yatağında toqquşur. Artıq emosional münasibətlər dövrü geridə qalıb və 2010-cu il iyul ayından Türkmənistan böyük həcmdə olmasa da, enerji ehtiyatlarının Avropaya ixracı istiqamətində Azərbaycan ilə işbirliyi qurub və bu mənada gələcəkdə yeni əməkdaşlıq perspektivlərinin mövcudluğu mövqeləri daha da yaxınlaşdıra bilər. İrana gəldikdə isə onun Xəzərin hər bir ölkəyə 20 faiz olmaqla bərabər bölünməsi məsələsində israr etməsi danışıqlarda ortaq mövqeyə gəlməyi çətinləşdirir. Qeyd olunmalıdır ki, hər bir dövlətin sahilindən 12 dəniz mili, yəni 16 kilometrlik məsafə onun daxili sularıdır və dövlət sərhədi hesab olunur. İran isə bunu nəzərə almaq istəmir. Qonşu ölkənin 20 faiz paya iddiası isə o deməkdir ki, dənizin Azərbaycan Respublikasına aid 200 kilometrlik böyük bir hissəsi İrana "bağışlanmalıdır" ki, bu da yolverilməzdir.

Bizim mövqeyimiz belədir ki, Xəzər orta xətt prinsipi ilə milli sektorlara bölünməlidir. Dənizin milli sektorlara bölünməsi keçmiş SSRİ-nin praktikasına və 1970-ci ildə qəbul olunmuş bölgüyə əsaslanır. Məsələnin mahiyyətini daha yaxşı anlamaq üçün xatırladaq ki, 1921-ci və 1940-cı illər də daxil olmaqla bu dənizə nəzarət edən iki dövlət - keçmiş Sovet İttifaqı və İran arasında 10-dan çox müvafiq müqavilələr imzalanmışdır. İmzalanan sonuncu sənədə əsasən, Astara-Həsənqulu xətti üzrə Xəzərin cənubda bölgüsü müəyyənləşdirilmişdi. Digər tərəfdən, hələ 1970-ci ildə SSRİ Neft Nazirliyinin qərarı ilə Xəzərin milli sektorlara bölünməsi həyata keçirilmişdir. Həmin dövrdə rəsmi Tehran bölgünün bu cür aparılmasına etiraz etməmişdir. 1991-ci ildə Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonrakı dövrdə regionda dörd müstəqil dövlətin yaranması Xəzərin hüquqi statusuna yenidən baxmağı tələb etdi.

Aparılan ikitərəfli danışıqlar nəticəsində 1998-ci ilin iyulunda Qazaxıstan ilə Rusiya arasında yeraltı sərvətlər üzrə suveren hüquqların həyata keçirilməsi məqsədi ilə Xəzərin şimal hissəsində dəniz dibinin bölünməsi haqqında saziş, 2002-ci ilin mayında isə həmin sazişə müvafiq protokol imzalandı. Azərbaycan tərəfi ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə hələ əvvəldən Xəzərin statusu ilə bağlı məsələlər müzakirə edilərkən beynəlxalq hüququn prinsip və normalarını əsas götürürdü. Bu istiqamətdə aparılan ikitərəfli danışıqlar nəticəsində 2001-ci il noyabrın 29-da və 2003-cü il fevralın 27-də Qazaxıstan ilə Azərbaycan arasında Xəzər dənizinin dibinin bölünməsi haqqında saziş və ona müvafiq protokol imzalanmışdır. 2001-ci ildə Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin dəvəti ilə Bakıya etdiyi səfər çərçivəsində Azərbaycan ilə Rusiya arasında 20 sənəd imzalanmışdı ki, onlardan biri də Xəzərin dibinin milli sektorlara bölünməsi, su səthinin ticarət və qarşılıqlı əməkdaşlıq baxımından ümumi istifadədə qalmasını ehtiva edən Birgə Bəyannamə idi.

Bundan sonra 2003-cu il mayın 14-də Qazaxıstan, Azərbaycan və Rusiya arasında Xəzər dənizinin həmsərhəd hissələrinin bölünməsi xəttinin qovuşma nöqtəsinə dair saziş imzalanmışdır. 2003-cü ilin noyabrında isə Xəzəryanı dövlətlər Xəzərin dəniz mühitinin qorunması üzrə Çərçivə Konvensiyasını imzalayıblar. Onu da xatırladaq ki, Xəzəryanı ölkələrin dövlət başçılarının ilk sammiti 2002-ci ildə Aşqabadda baş tutmudu. Aşqabad sammitindən sonra tərəflərin heç bir razılığa gələ bilmədiyini görən, regionda sabitliyi gözü götürməyən bəzi siyasi qüvvələr dünya mətbuatında çox bədbin proqnozlarla çıxış etmişdilər. Hətta, Xəzərə heç bir dəxli olmayan Ermənistan siyasətçiləri sevincək olmuşdular ki, guya "Xəzərdən qan iyi gəlir". Təbii ki, onların sevincləri çox da uzun çəkmədi.

Xəzəryanı dövlətlərin sülh və mehriban qonşuluq şəraitində yaşamaq kimi ümumi səyləri Azərbaycan Respublikasının, İran İslam Respublikasının, Qazaxıstan Respublikasının, Rusiya Federasiyasının və Türkmənistanın 2007-ci il oktyabrın 16-da Tehran zirvə görüşündə qəbul etdikləri 25 bənddən ibarət Bəyannamədə əksini tapmışdır. Həmin sənədin imzalanması sahilyanı ölkələrin əməkdaşlığı tarixində əlamətdar hadisə olmuşdur. Bu sənəd geniş əhatəli əməkdaşlıq məsələləri üzrə qarşılıqlı fəaliyyətin dərinləşməsi və Xəzər hövzəsində təhlükəsizliyin möhkəmlənməsi üçün etibarlı əsas yaratmışdır. Tehranda keçirilən zirvə görüşündən sonra Xəzəryanı ölkələr arasında iqtisadi, siyasi, mədəni, ətraf mühitin mühafizəsi və digər sahələrdə əlaqələrin daha da genişləndiyi müşahidə olunmuşdur.

Tehran zirvə görüşündə mühüm əhəmiyyətə malik Bəyannamə imzalansa da, həmin sənəd başdan-başa danışıqların davam etdirilməsini və müzakirələrin səmərəliliyinin artırılması zərurətini ehtiva edirdi. 2010-cu il noyabrın 18-də Xəzəryanı dövlətlərin Bakı sammitində isə artıq tərəflər razılığa gəlməyə daha yaxın olmuşlar. Əbəs deyil ki, tədbirdən əvvəl sahilyanı ölkələrdəki mütəxəssislərin hamısı Bakı sammitinin Xəzərdə sülhün, təhlükəsizliyin təmin edilməsi, əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi üçün yeni mərhələ olacağına ümid edirlər. Ekspertlərin həmin inamını dövlət başçılarının Bakıda verdiyi bəyanatlar və sammitdə səsləndirdikləri fikirlər də təsdiq edirdi.

Sammit iştirakçıları Xəzərdə Təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığa dair Saziş və prezidentlərin birgə Bəyanatını imzaladılar. Xəzərdə təhlükəsizliklə bağlı irəli sürülən təkliflər və əldə olunmuş razılaşmalar Xəzəryanı ölkələr üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələdir. Regionda sülh və təhlükəsizliyin qorunub saxlanılması, Xəzərin hərbisizləşdirilmiş su hövzəsinə çevrilməsi Azərbaycanın da, digər ölkələrin də maraqlarına uyğundur. Təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığa dair Saziş Xəzərdə sülh və əmin-amanlıq yaratmaq ideyasına xidmət edir. Bu mühüm sənədlərin imzalanmasından sonra dövlət başçıları mətbuat üçün bəyanatlarla çıxış edərək yüz minlərlə insanın Bakı sammitindən gözlədiyi nəticələri açıqladılar. Bəyanatların sonuncusu səslənənədək kimsə gözləyirdi ki, Bakı sammitində də əvvəlki sammitlər kimi fikir ayrılıqları, mövqelərin müxtəlifliyi və ya hansısa xoşagəlməz məqamlar olacaqdır. Ancaq sammitin mənfi nəticələrini gözləyənlər həmin nəticələri görmədilər. Bakı sammitinin əhəmiyyətli nəticələrindən biri də o idi ki, tərəflər Xəzərin hüquqi statusu haqqında Konvensiyanın hazırlanması istiqamətində işlərin ardıcıl şəkildə aparılması məsələsində siyasi iradə nümayiş etdirdilər.

Onu da deyək ki, keçən il noyabrın 22-23-də Astanada Konvensiyanın hazırlanması üzrə xüsusi işçi qrupun 30-cu iclası keçirilib. Bu məsələyə dair növbəti danışıqlar sentyabr ayınadək Aşqabadda keçiriləcəkdir. Azərbaycanın xarici işlər nazirinin müavini Xələf Xələfov deyib ki, beştərəfli formatda keçirilən danışıqlarda ümumi məsələlər müzakirə edilir, statusla bağlı Konvensiya layihəsi üzərində iş aparılır. Bundan əlavə, həm Türkmənistan, həm də İranla ikitərəfli formatlarda müzakirələr də qüvvədə qalır. Bu sahədə nümayəndə heyətlərinin fəaliyyəti davam etdirilir. Xəzərin statusu ilə bağlı danışıqların potensialı hələ tükənməyib və məsələnin həll edilməsi üçün bu potensialdan istifadə ediləcəkdir.

Yeri gəlmişkən, Avropa İttifaqı Azərbaycanda və Türkmənistanda hasil olunan qazı birbaşa idxal etmək üçün Transxəzər qaz kəmərinin çəkilməsi məsələsini bu gün də gündəmdə saxlayır. Brüsseldə belə hesab edirlər ki, Xəzər dənizi hüquqi statusunun təyin olunmaması bu layihənin qarşısında maneə ola bilməz. Avropalı rəsmilərin fikri belədir ki, boru kəməri Azərbaycan və Türkmənistan ərazisindən keçəcəkdir və bu məsələ Xəzərin statusundan asılı deyil. Qeyd olunur ki, digər Xəzəryanı dövlətlərin bu tikintini dayandırmağa haqqı yoxdur. Əlbəttə, adıçəkilən boru kəmərinin inşası ekoloji baxımdan yüksək keyfiyyət standartlarına müvafiq olacaqdır. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, ölkəmiz enerji resurslarının nəqli ilə bağlı çoxşaxəli fəaliyyət göstərir. Biz enerji təhlükəsizliyi məsələlərinə töhfəmizi verməyə çalışırıq. Azərbaycanın neft-qaz resurslarının dünya bazarlarına müxtəlif yollarla çatdırılması üçün bizdə müasir infrastruktur yaradılmışdır. Bu infrastruktur qonşu ölkələrin maraqlarının təmin edilməsi üçün də təqdim oluna bilər. Yəni, bir sözlə, biz tranzit imkanlarımızı qonşular üçün təqdim etməyə hazırıq.

Rauf KƏNGƏRLİ

Xalq qəzeti.- 2012.- 11 avqust.- S. 4.