Xocalı
soyqırımı - insanlığa, bəşəriyyətə,
humanizmə qəsd
Beynəlxalq konvensiyalara əsasən
bu qətliamda birbaşa iştirak edən Ermənistanın
dövlət rəhbərləri cinayət məsuliyyətinə
cəlb edilərək cəzalandırılmalıdırlar
Bəşər tarixinin ən
qanlı faciələrindən biri olan Xocalı
soyqırımı XX əsrdə erməni şovinizminin
mahiyyətinin aşkara çıxmasında mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Hətta adi müharibə qanunlarına belə
riayət etməyən, yaşından asılı olmayaraq əliyalın,
silahsız və köməksiz insanları vəhşicəsinə
qətlə yetirən o dövrün imperiya qoşunu ilə
erməni silahlılarının əsl məqsədi Azərbaycan
xalqını mənəvi cəhətdən sındırmaq,
onun döyüş ruhunu öldürmək idi. Çünki
Xocalı, sadəcə, bir döyüş anı,
döyüş meydanı deyildi. Xocalı döyüş
meydanından daha fərqli məqamları da özündə əks
etdirirdi.
XX əsrin
Xocalı faciəsindən əvvəl dünyada bir neçə
yaşayış məntəqəsi eyni aqibəti
yaşayıb, eyni dəst-xətlə yer üzündən
silinib və sakinləri məhv edilib. Bunlardan biri Belarusun
Xatın kəndidir ki, 1941-ci ildə faşistlər bu
yaşayış məntəqəsini tamamilə
yandırıb, dinc sakinləri vəhşicəsinə məhv
ediblər. ABŞ-Vyetnam müharibəsi zamanı Sonqmi kəndinin
sakinlərini də, guya partizanlara dəstək verdikləri
üçün böyükdən-kiçiyə qədər
bütünlüklə qırıblar. Amma bu faciələr də
Xocalı soyqırımı ilə müqayisə oluna bilməz.
Xocalı soyqırımı miqyasına və
böyüklüyünə görə, onlardan daha dəhşətli,
daha müdhişdir. Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər
Əliyev bu faciə haqqında öz fikirlərini bu cür
ifadə edib: "Bu amansız və qəddar
soyqırımı aktı insanlıq tarixinə ən qorxulu
kütləvi terror aktlarından biri kimi daxil oldu".
...Əslində,
Xocalı soyqırımını bir gecədə baş verən
faciə kimi qələmə vermək olmaz. Ermənilər bu
faciəyə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
başlamamışdan öncə hazırlaşırdı.
Onlar Qarabağın digər ərazilərində də bu
cür qətliamlar törətməyə
çalışsalar da, ən dəhşətli
soyqırımı faktı Xocalıda həyata keçirildi.
Xocalı faciəsinə gedən yolun başlanğıcı
isə 1988-ci ilə, yəni Ermənistan-Azərbaycan,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin artıq
açıq müstəviyə çıxdığı dövrə
təsadüf edirdi. Elə həmin vaxtdan Xocalı
soyqırımının əsası qoyulmuşdu.
Daşnakların bu məkirli fəaliyyətlərini o
dövrdəki Azərbaycan rəhbərliyi ya
görmürdü, ya da qəsddən özünü görməməzliyə
vururdu.
***
Tarixən
Azərbaycan torpaqlarına göz dikən ermənilər
1985-ci ildə SSRİ-də ermənipərəst
M.S.Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsi ilə yenidən
məkirli planlarını həyata keçirməyə
başladılar. Amma həmin dövrdə də onlar öz
planlarını həyata keçirə bilmirdilər. O illərdə
Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü, SSRİ Nazirlər
Soveti sədrinin birinci müavini Heydər Əliyev ermənilərə
və onların himayədarı olan Qorbaçova Azərbaycanla
bağlı planlarının reallaşmasına, o cümlədən,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin törədilməsinə
imkan vermirdi, ermənilərin planlarının
qarşısını alırdı. Elə bu səbəbdən
həm ermənilər, həm də onların mərkəzi
hakimiyyətdə olan himayədarları Dağlıq
Qarabağ Muxtar Vilayəti adlanan bu qədim Azərbaycan
bölgəsilə bağlı məkirli planlarını həyata
keçirmək üçün M.Qorbaçovun təzyiqi ilə
Heydər Əliyevin Siyasi Bürodan
uzaqlaşdırılmasına nail oldular. Təsadüfi deyil
ki, ümummilli lider Siyasi Bürodan gedəndən sonra - 1987-ci
ilin noyabrında erməni akademik A.Aqanbekyan Parisdə Fransa qəzetinə
müsahibəsində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti
ilə bağlı SSRİ rəhbərliyinə təklif
verdiklərini açıqladı. Elə həmin vaxtlar erməni
"Qarabağ Komitəsi", onun Dağlıq Qarabağ
Muxtar Vilayətindəki separatçı-terrorçu təşkilatı
"Krunk" gizli fəaliyyətlərinə son qoyaraq
açıq şəkildə niyyətlərini bəyan etməyə,
Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları səsləndirməyə
başladılar. Bunun nəticəsi olaraq ermənilər tərəfindən
"Miatsum" adlanan hərəkat da
formalaşdırıldı. Bütün bunlar 1988-ci ilin
fevralından etibarən, hadisələrin daha gərgin və
aqressiv məcrada inkişafı ilə nəticələndi.
Ermənilər SSRİ təhlükəsizlik
orqanlarının əli ilə Azərbaycanın bir sıra
bölgələrində iğtişaşlar törətdilər.
Onlar bundan əvvəl isə Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıları
öz dədə-baba yurdlarından deportasiya etməyə
başlamışdılar. 1988-ci ildə öz tarixi
torpaqlarında yaşayan 250 min azərbaycanlı bu ərazidən
qovuldu, bununla da, Ermənistan monoetnik dövlətə
çevrildi.
***
Qarabağ
müharibəsində M.Qorbacovun aşkar şəkildə ermənilərə
yardım etməsi gizli fakt deyil. Hətta törədilən qətllərdə
iştirak etmiş sovet və erməni hərbçilərinin
adı açıq şəkildə bəyan edilir. Onlardan bəziləri
(məsələn, Ermənistanın keçmiş prezidenti
Robert Köçəryan, hazırki prezident Serj Sarkisyan, bu
ölkənin müdafiə naziri Seyran Ohanyan) bu qətliamlarda
iştirak etdiklərini etiraf ediblər. Xatırladaq ki, bu soyqırımının
planlı şəkildə həyata keçirilməsində
Kremlin rolu olduqca böyük idi. 200 il idi ki, imperiya
caynağından xilas ola bilməyən Azərbaycan, demək
olar ki, sovet şərqşünasları tərəfindən
tam şəkildə tədqiq edilmişdi. Bu tədqiqatın əsas
ruhu isə üzdə göründüyü kimi, tarixi-siyasi
məqamlar deyildi. SSRİ-nin "beyin" institutları
imperiya tabeçiliyində olan xalqların xüsusiyyətini,
xarakterini tədqiq edirdi. Bu cəhətdən onlar dərk
edirdilər ki, yüksək döyüş ruhuna malik Azərbaycan
xalqı ilə səngərdə üz-üzə gəlmək
o qədər də arzuolanan hal deyil. Hətta nəzərə
almaq lazımdır ki, erməniləri silah-sursatla tam təmin
edən, canlı qüvvə ilə kömək göstərən,
üstəlik, Azərbaycanda olan silahı isə zorla əhalidən
yığan imperiya başbilənləri o dövrdə
Moskvaya "sədaqətini sübut etməyə"
çalışan Azərbaycan rəhbərliyi vasitəsilə
bütün yollara əl atırdı. Həmin dövrdə
Azərbaycan Prezidenti olan Ayaz Mütəllibov hələ də
özünü Kommunist Partiyasının sadiq əsgəri
kimi aparır və dərk etmirdi ki, o, respublikanın rəhbəri
kimi xalqının çətin zamanında onun yanında
olmalıdır. Təəssüf ki, imperiyanın
çöküşünə baxmayaraq, Moskvanın "zənglərini"
həsrətlə gözləyən A.Mütəllibov min bir
vasitə ilə, hətta Azərbaycanın döyüş
planlarının pozulmasına kömək göstərirdi.
Beləliklə, istər xarici, istərsə də daxili təzyiqlər
bir istiqamətə yönəlmişdi: bu xalqın
döyüş ruhunu öldürüb, məhv etməyə...
1988-ci
ildən başlanan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində
baş verənlər Azərbaycan xalqında, sözün əsl
mənasında, böyük vətənpərvərlik ruhu
yaratmışdı. Bu ruh insanların genetik keçmişindən
doğan bir hiss idi. Azərbaycan gənclərinin yalnız bir
məramı vardı: Vətən uğrunda silaha sarılmaq,
torpağı qorumaq, lazım gələrsə bu yolda şəhid
olmaq... Amma həmin dövrdə iqtidarla yanaşı,
müxalifətdə olan AXC-Müsavat cütlüyü də
gənclərin bu saf arzusundan, Vətən sevgisindən öz
siyasi oyunlarında istifadə etməyə
çalışırdı. "Rəhbərlik" etdikləri
hərbi birləşmələrdən Bakıda siyasi hadisələrin
gedişatında istifadə edən bu insanlar, əslində,
ermənilərin işğal faktına özlərinin vəzifə
hərislikləri ilə köməklik göstərirdilər.
Erməni və sovet hərbi birləşmələrinin
hücumlarına məruz qalan rayonların sakinləri isə
çətin yollarla, hətta şəxsi vəsaitləri
hesabına aldıqları primitiv silahlarla erməni birləşmələrinə
qarşı döyüşdə tək qalmışdılar.
Müxalifətin təxribatçı ünsürləri isə
döyüşən rayonlarda min bir şayiələrlə
insanları çaş-baş salır, onları
qarşı-qarşıya qoyurdu...
...Belə
bir məqamda Xocalı dörd bir tərəfdən
düşmən mühasirəsində çətin günlərini
yaşayırdı. 1991-cı ilin oktyabrından tam mühasirəyə
düşən Xocalıya gedən bütün avtomobil
yolları bağlanmışdı. Artıq şəhərlə
gediş-gəliş yeganə nəqliyyat vasitəsi kimi
helikopterlərlə həyata keçirilirdi. Belə vəziyyət
şəhərə özünümüdafiə
üçün silah, ərzaq və digər zəruri məhsulların
çatdırılmasında ciddi problemlər
yaradırdı. Dağlıq Qarabağda erməni
separatçıları da fəaliyyətlərini genişləndirirdi.
Bunun nəticəsi olaraq 1991-ci ilin sentyabrında
"Dağlıq Qarabağ Respublikası" adlanan
qondarma-separatçı rejimin yaradıldığı
bildirildi. Həmin il noyabr ayının 26-da isə Azərbaycan
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin statusunun ləğv
olunduğunu bəyan etdi.
Xocalı
isə hələ də müqavimət göstərirdi.
Döyüşən insanlar arasında bu şəhərdən
olmayan cəmi 16 şəxs vardı. Bu, o demək idi ki,
xocalılılar düşmən qarşısına
yalnız öz qüvvələri ilə
çıxırdılar. Dövlətdən bir kömək
gəlmirdi. Hətta Xocalı o zaman döyüş gedən
digər kəndlərin belə köməyinə gedirdi. Belə
ki, ermənilər azərbaycanlılar yaşayan kəndlərə
hücum edəndə Xankəndi və erməni
silahlılarının yerləşdiyi digər məntəqələr
də Xocalıdan atəşə tutulur və düşmənin
öz niyyətini həyata keçirməsinə maneələr
yaradılırdı. Lakin Xocalıya və Qarabağın
düşmən hücumuna məruz qalan digər bölgələrinə
o vaxtkı Azərbaycan iqtidarı tərəfindən
lazımi yardımlar edilməməsi və hakimiyyət
uğrunda gedən savaşlar ermənilərin öz niyyətini
daha asan reallaşdırmağa imkan verirdi. Məhz bunun nəticəsində
1992-ci il yanvarın 10-da ermənilər Axullu kəndini zəbt
edə bildilər. Elə həmin ilin fevralında Malıbəyli
və Quşçular kəndləri hücuma məruz
qaldılar. Xankəndidə yerləşən keçmiş
SSRİ-yə məxsus 366-cı alayın bilavasitə köməyi
ilə bu kəndlər də ermənilər tərəfindən
işğal olundu. Malıbəyli və Quşçular kəndlərinin
işğalından bir neçə gün sonra Dağlıq
Qarabağın ən iri yaşayış məskənlərindən
olan Qaradağlı yenə də 366-cı motoatıcı
alayın əsgər və zabit heyəti, eləcə də,
müxtəlif xarici ölkələrdən gətirilmiş
muzdlu döyüşçülər hesabına ermənilərin
əlinə keçdi. Kənd əhalisi vəhşicəsinə
qətlə yetirildi. Artıq 1992-ci il fevralın 18-də
Xocalı istiqamətində olan yaşayış məntəqələri
azərbaycanlılardan təmizlənmişdi, döyüş
üçün əlverişli olan yüksək mövqelər
ermənilər tərəfindən tutulmuşdu. İndi ermənilər
üçün əsas hədəf XOCALI idi.
Ermənilərin
Xocalı şəhərini hədəfə almaqda əsas məqsədi
bir tərəfdən, Qarabağın dağlıq hissəsində
əhalisi azərbaycanlılardan ibarət olan, strateji əhəmiyyətli
ərazidə maneəni aradan qaldırmaq idisə, digər tərəfdən,
Xocalını yer üzündən birdəfəlik silmək
idi. Öz miqyasına və dəhşətlərinə
görə dünya tarixində analoqu olmayan Xocalı
soyqırımını törətməkdə erməni
şovinistləri və ideoloqları həm də daha
uzağa hesablanmış məqsəd güdürdülər.
Onların əsas niyyəti Dağlıq Qarabağı və
digər Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək,
xalqımızın müstəqillik və ərazi
bütövlüyü uğrunda mübarizə əzmini
qırmaq idi. Düzdür, buna nail ola bilməsələr də,
ermənilər 366-cı alayın köməyilə tarixin ən
dəhşətli qanlı səhifələrindən birini
yazdılar...
...Ölkə
rəhbərliyinin səriştəsizliyi və
yaranmış şərait ermənilərin Xocalı ilə
bağlı planlarının daha tez həyata keçməsinə
təkan verirdi. Fevralın 25-də Xocalı daha ağır
artilleriya və digər hərbi texnikadan atəşə
tutulmağa başladı. Bu işdə yenə də
366-cı alayın texnikasından geniş istifadə olundu.
Ümumiyyətlə, bu alay Xocalı ilə yanaşı, Azərbaycanın
digər kəndlərinin də işğalında dəfələrlə
iştirak edib. Bunun əsas səbəblərindən biri də
alayda xeyli sayda erməninin olması idi. Yeri gəlmişkən,
366-cı alaydan Xocalıya edilən hücuma rəhbərlik
edən şəxslərdən biri də Ermənistanın
indiki müdafiə naziri Seyran Muşeqoviç Ohanyan idi. Məhz
onun komandanlığı altında 366-cı alayın 2-ci
batalyonu, Yevgeni Nabokixinin komandası altında 3-cü batalyon,
1 saylı batalyonun qərargah rəisi Valeri İsayeviç
Çitçyan və alayda xidmət edən 50-dən
artıq erməni zabit və gizir Xocalıya hücumda
iştirak etmişlər...
...Bu
soyqırımında 613 nəfər dinc azərbaycanlı, o
cümlədən, 63 uşaq, 106 qadın, 70 qoca bir gecədə
amansızlıqla qətlə yetirildi. Erməni-rus birləşmələri
487 nəfəri ağır xəsarətlərə məruz
qoydu, 1275 nəfəri isə girov götürdü. Ermənilər
qaniçənlikdə vaxtilə dünyanı lərzəyə
salmış faşizmi də geridə qoyduqlarını
nümayiş etdirdilər. Beynəlxalq humanitar hüquq
normalarını, insan hüquqları üzrə ən
müxtəlif konvensiyaları ayaq altına atan daşnaklar
insanları qətlə yetirmək məqsədilə ən qəddar
üsullara əl atdılar. Şahidlərin təsdiqlədiyinə
görə, həmin gecə onlarca qadın, 2 yaşından
15 yaşınadək olan uşaqlar, ahıl qocalar güllələnib,
insanların başlarının dərisi soyulub, müxtəlif
əzaları kəsilib, gözləri
çıxarılıb, hamilə qadınların
qarınları yarılıb, adamlar diri-diri torpağa
basdırılıb və ya yandırılıb. Güllə
yarasından ölməyənlərin başlarına sonradan
güllə vurulub, meyitlər zorakılığa məruz
qalıb...
***
Ulu
öndərimiz Heydər Əliyevin 1993-cü ilin iyununda
xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıdışından
sonra bir çox milli faciələrimiz kimi, Xocalı
soyqırımına da siyasi-hüquqi qiymət verildi.
1996-cı il fevralın 24-də xocalılılarla
görüşən ulu öndər Xocalı faciəsinin
xalqımızın qəhrəmanlıq tarixində xüsusi
yeri olduğunu vurğuladı: "Bir tərəfdən bu, hər
bir Xocalı sakininin öz torpağına, millətinə, Vətəninə
sədaqətinin nümunəsidir, ikinci tərəfdən də
Ermənistanın millətçi, vəhşi qüvvələri
tərəfindən Azərbaycana qarşı edilən
soyqırımıdır, vəhşiliyin görünməmiş
bir təzahürüdür... Əgər Xocalı faciəsi
bir tərəfdən erməni
işğalçılarının vəhşiliyinin nəticəsi
olubsa, ikinci tərəfdən bizim dövlət
orqanlarının, o vaxt respublikaya rəhbərlik edən səlahiyyətli
şəxslərin cinayətkarlığı, hətta deyərdim,
xəyanətkarlığı nəticəsində olubdur. Ona
görə də, biz bu soyqırımını pisləməliyik,
ermənilərin bu vəhşiliyini dünyaya göstərməliyik,
onları bir vəhşi kimi ifşa etməklə
yanaşı, eyni zamanda, özümüzə etdiyimiz cinayəti,
xəyanəti də aşkar etməliyik".
Ümummilli
liderimizin təşəbbüsü ilə Milli Məclis
1994-cü il fevralın 24-də "Xocalı
Soyqırımı Günü Haqqında" xüsusi qərar
qəbul etdi. Sənəddə hadisənin baş vermə səbəbləri,
günahkarlar təfsilatı ilə açıqlandı. Eyni
zamanda, Xocalı faciəsi ilə bağlı həqiqətlərin
dünya ictimaiyyətinə çatdırılması, erməni
qəsbkarlarının beynəlxalq müstəvidə
ifşası mühüm vəzifələr kimi önə
çəkildi. Ümummilli liderimizin "Xocalı
soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə
sükut dəqiqəsi elan edilməsi haqqında" 25 fevral
1997-ci il tarixli sərəncamı ilə hər il fevral
ayının 26-sı saat 17.00-da Azərbaycan
Respublikasının ərazisində Xocalı
soyqırımı qurbanlarının xatirəsi ehtiramla yad
edilir...
Son
illərdə Xocalı həqiqətlərinin dünyaya
tanıdılması, Ermənistanın sovet hərbi dairələrinin
dəstəyi ilə həyata keçirdiyi insanlıq əleyhinə
cinayətin beynəlxalq miqyasda ifşası istiqamətində
xeyli iş görülüb, xarici dillərdə kitablar, sənədlər
dərc olunub, Xocalı soyqırımı ilə bağlı
müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar öz mövqeyini
açıqlayıb. Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin
rəhbərliyi altında həyata keçirilən ardıcıl
tədbirlər nəticəsində bu gün bir sıra Avropa
ölkələri Xocalı soyqırımı ilə
bağlı həqiqətlərlə tanış olub. Bu
istiqamətdə ulu öndərimizin adını
daşıyan Heydər Əliyev Fondunun xidmətləri yetərincədir.
Məhz Heydər Əliyev Fondunun rəhbəri, ölkəmizin
birinci xanımı, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı
səfiri, millət vəkili Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü
ilə bir sıra ölkələrin paytaxtında Xocalı
soyqırımı ilə bağlı tədbirlər
keçirilib. İslam Konfransı Təşkilatı Gənclər
Forumunun mədəniyyətlərarası dialoq üzrə
baş əlaqələndiricisi, Heydər Əliyev Fondunun
vitse-prezidenti, fondun Rusiya nümayəndəliyinin rəhbəri
Leyla xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə
elan edilən "Xocalıya ədalət"
kampaniyasının köməyi ilə Xocalı
soyqırımı haqqında həqiqətlər dünya
ictimaiyyətinə çatdırılır...
***
"Genosid
cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması"
haqqında Konvensiyaya əsasən, Xocalı
soyqırımını törədənlər cəzalandırılmalıdır.
Beynəlxalq səviyyədə insan hüquq və
azadlıqlarının qorunmasını özündə
ehtiva edən, bəşəriyyətin, insanlığın
hüquqlarının nizamlanmasında əsas istinad mərkəzi
sayılan həmin sənəddə əksini tapan müddəalara
görə, bir dövlət digərinə qarşı beynəlxalq
qanunlar əsasında qadağan olunmuş hərəkətləri
edə bilməz. Amma bunlara baxmayaraq, Ermənistan bandokratiyasının
rəhbərləri Robert Koçaryan, Serj Sarkisyan, Seyran
Ohanyan kimilər azərbaycanlılara qarşı
soyqırımı törədiblər. Təəssüflər
olsun ki, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı
yürütdüyü etnik təmizləmə siyasətinin nəticəsi
olan Xocalı soyqırımı hələ də beynəlxalq
səviyyədə layiq olduğu siyasi-hüquqi qiymətini
almayıb. 9 dekabr 1948-ci ildə BMT Baş Assambleyasının
260 (III) A Qətnaməsi ilə qəbul olunmuş "Genosid
cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması"
haqqında Konvensiyaya əsasən, söyləmək olar ki,
azərbaycanlılara qarşı erməni-sovet birləşmələri
tərəfindən törədilmiş soyqırımı bəşəriyyətə
qarşı cinayətdir və soyqırımı törədənlər
cəzalandırılmaılıdır. Konvensiyada bildirilir ki,
soyqırımı cinayətini təşkil edən əməllərdən
hər biri şüurlu və əvvəlcədən
düşünülmüş olur. Konvensiyanın hər bir
maddəsindən məlum olur ki, genosid siyasətini törətmiş
şəxslərin mühakiməsi və cəzalandırılması
qaçılmazdır. Cinayətin tərkib hissəsinə nəinki
onun törədilməsi, həmçinin genosidin törədilməsi
məqsədilə birgə planın hazırlanması,
genosidin törədilməsinə təhrik edilmə, genosidin
törədilməsinə cəhd və onun törədilməsində
iştirak da daxildir. Bu baxımdan qeyd etmək vacibdir ki,
Xocalı soyqırımını törədən cinayətkarlar
gec-tez beynəlxalq hüquq qarşısında cavab verəcəklər.
Ənvər SEYİDOV,
hakim, hüquq üzrə fəlsəfə
doktoru, professor
Xalq qəzeti.- 2012.- 7 fevral.- S. 5.