ABS-da siyasi partiyalar və seçki sistemi

Dövlət və hakimiyyət orqanlarına seçilmək və seçmək insan hüquq və azadlıqlarının təpkib hissələrindən biri olmaqla yanaşı, həm də müasir dünyanın çox qiymətli demokratik, bəşəri dəyərlərindən birinə çevrilmişdir. Lakin bu hüququn təmin olunmasına gedən yollar, ilk baxışdan göründüyü kimi, heç də sadə və asan deyil. Şübhə yoxdur ki, təkcə seçmək və seçilmək hüququ deyil, ümumiyyətlə insan hüquq və azadlıqlarının təminatçısı dövlət və onun fəaliyyət prinsiplərinin əsasını təşkil edən əlahəzrət qanunlardır. Ona görə hər bir ölkənin seçki sistemini formalaşdıran seçki qanunları var və bu qanunlar eyni bir mərama xidmət etsələr də bir-birlərindən, əksər hallarda, kəskin şəkildə fərqlənirlər.

ABŞ Dövlət Departamenti yanında Beynəlxalq İnformasiya Proqramları Bürosunun materialları əsasında hazırladığımız bu yazımızda biz, dünya seçki təcrübəsində "yaşı" və ümumi demokratik prinsipləri ilə seçilən və demokratiya quruculuğunda bir-çox dövlətlərə tez -tez nümunə göstərilən Amerika Birləşmiş Ştatlarının seçki sisteminə nəzər salacaq, onun bəzi məqamlarını oxucularımıza çatdıracağıq.

Amerika Birləşmiş Ştatlarının qurucuları ölkənin Konstitutiyasını hazırlayıb ratifikasiya edəndə, siyasi partiyalara heç bir rol ayırmamışdılar. Bunda əsas məqsəd ondan ibarət idi ki, onlar icra , qanunvericilik və məhkəmə hakimiyyəti arasında səlahiyyətlərin bölgüsü, ölkənin federal quruluşu və prezidentin seçkiçilər kollegiyası tərəfindən qapalı seçkisi kimi Konstitusiya mexanizmləri ilə yeni respublikanı partiyaların və fraksiyaçıların təsirindən qorumağa çalışırdılar.

Lakin zaman qurucu ataların müəyyənləşdirdikləririnin əksinə işlədi. 1800-cü ildə ABŞ seçki əsasında hakimiyyətin bir fraksiyadan digərinə ötürülməsini təmin etmək üçün ümummilli əsasda təşkil edilmiş siyasi partiyaların yarandığı ilk ölkəyə çevrildi. Siyasi partiyaların sonrakı inkişafı və genişlənməsi isə seçici hüquqlarının genişlənməsi ilə bilavasitə bağlı oldu. Respublikanın mövcud olduğu ilk vaxtlarda yalnız daşınmaz əmlakı olan kişilərin səs vermək hüququ var idi. Ancaq 19-cu əsrin əvvəllərində emmiqrasiyanın, şəhərlərin artmasının, qərb ərazilərinin mənimsənilməsinin və digər demokratikləşmə amillərinin təsiri altında bu məhdudiyyətlərin söykəndiyi bünövrə dağıldı.

Bir neçə onilliklər ərzində mülkiyyətə, irqə və ya cinsə görə olan məhdudiyyətlərin aradan qalxması ilə səsvermə hüququ daha çox insanlara verilməyə başladı. Seçicilərin dairəsinin genişlənməsi ilə yanaşı, siyasi nəzarətin tətbiqi vasitəsi kimi artan seçici kütləsini səfərbərliyə almaq məramına xidmət edəcək siyasi partiyalar meydana gəldi. Siyasi partiyalar zaman kecdikcə siyasi institutlara çevrilirdilər ki, onların da vəzifəsi aydın idi. Beləliklə, demokratiyanın tədricən genişlənməsi ilə Amerikada siyasi partiyalar meydana gəldi. 19-cu əsrin 30-cu illərinə yaxın onlar artıq ayaqda daha möhkəm dura bilir və daha çox təsir qüvvəsinə sahib olurdular.

Bu gün ABŞ-da siyasi proseslərin əsas iştirakçıları - özlərinin XVIII və XIX əsrlərdəki sələflərinin varisləri olan Demokratlar və Respublikaçılar partiyalarıdır. Çox nadir hallar istisna olmaqla, məhz bu iki partiyanın nümayəndələri prezidentliyə, Konqresə, qubernatorluğa və ştatların qanunvericilik orqanlarına seçilirlər. Məsələn, 1852-ci ildən başlayaraq ölkə prezidenti ya respublikaçılardan, ya da demokratlardan seçilir. İkinci Dünya müharibəsindən sonra isə yalnız bu əsas iki partiyanın nümayəndələrinə verilən səslər bütövlükdə 95 faiz təşkil edir. Çox nadir hallar olub ki, 50 ştatın hər hansı birinə ya respublikaçılardan, ya da demokratlardan olmayan namizəd qubernator seçilsin. ABŞ Konqresində, eləcə də ştatların qanunvericilik orqanlarında da müstəqil deputatlar və ya üçüncü partiyaların nümayəndələri son dərəcə məhdud saydadır.

Son onillikdə daha çox seçici özünü "müstəqillər" kateqoriyasına aid edir və bir çox ştatlarda onlara bu qismdə seçkilərdə iştirak etmək üçün qeydiyyatdan keçməyə icazə verilir. Buna baxmayaraq, içtimai rəy sorğularının nəticələrinə görə, hətta özlərini müstəqil kimi təqdim edən seçicilər belə, adətən öz əqidələrinə uyğun gələn iki aparıcı siyasi partiyadan birinin tərəfinə keçirlər.

Yalnız yerli orqanlara, xüsusi ilə də kiçik şəhərlərdə və yaşayış məntəqələrində keçirilən seçkilərdə bu ümumi qaydalardan istisnalar var. Bu səviyyədə keçirilən seçkilərdə namizədlər özlərinin partiya mənsubiyyətlərini göstərməməli və hər hansı yerli təşəbbüs, məsələn, şəhərin mərkəzinin yenidən qurulması və ya yeni təhsil müəssisəsinin tikintisi kimi təşəbbüslər ətrafında birləşən vahid məsləkdaşların qruplarının tərkibində namizədliklərini irəli sürə bilərlər.

İki əsas partiyanın hakimiyyətdə milli, ştatlar və yerli səviyyələrdə hakim mövqe tutmalarına baxmayaraq, onların ideologiyalarındakı və proqramlarındakı fərqlər, digər demokratik ölkələrin siyasi partiyaları arasındakı fərqlərlə müqayisədə daha az seçilir. Bu əsas partiyaların siyasi proseslərdəki hakim mövqeyi həm də onların ölkənin siyasi inkişaf ehtiyaclarına praqmatik adaptasiyaya hazır olmaları ilə izah edilir. Sual olana bilər və əslində çox tez-tez də sual olunur;

Niyə ikipartiyalı sistem formalaşıb?

Qeyd etdiyimiz kimi, respublikaçılar və demokratlar 1860-cı ildən seçki prosesində hökmranlığı əldən vermirlər. Elektoral siyasi prosesləri daimi monopolyalaşdırmış iki partiyanın bu muqayisəyə gəlməyən üstünlüyündə Amerika siyasi sisteminin struktur spesifikası bu partiyaların bəzi xüsusi keyfiyyətlərinə bərabər şəkildə əks olunur.

ABŞ-da qəbul olunmuş sistemə görə, ümummilli səviyyədə olduğu kimi ştatlar səviyyəsində də qanunvericilərin seçkisində səsvermə birmandatlı dairələrdə keçirilir və bu zaman öz yaxın rəqibindən bir səs çox toplayan namizəd (yəni mövcud dairədə daha çox səs toplamış namizəd) seçkidə qalib gəlir. Seçkidə qalib gəlmək üçün seçicilərin səslərinin yarıdan çoxunun toplanmasının lazım gəldiyi bəzi ştatlarda vəzifələrin çoxuna namizədlər sadə səs çoxluğu ilə seçilirlər. Demokratik dövlətlərin bir çoxunda geniş yayılmış proporsional sistemdən fərqli olaraq, birmandatlı dairələr sistemi yalnız bir partiyanın dairələrin hər hansı birində qalib gəlməyə imkan verir. Bu, kifayət qədər idarəçilik təcrübəsinə, maliyyə resurslarına və geniş əhali kütləsi arasında siyasi simpatiyaya sahib olan milli partiyaların formalaşmasına yardım edir və bunun nəticəsində də onların nümayəndələri bütün ölkə üzrə dairələrdə sadə səs çoxluğu əldə edirlər. Bu sistemin yaratdığı şəraitdə böyük olmayan partiyaların namizədləri çətin vəziyyətə düşürlər.

Maliyyə imkanları məhdud olan, geniş tərəfdarlar dairəsinə söykənməyən partyaların nümayəndələri adətən seçkili orqanlarda təmsil oluna bilmirlər. Amerikanın seçki sistemində mövcud olan, "hər şey qalibə məxsusdur" mahiyyəti daşıyan qaydalara görə yeni partiyaların milli səviyyədə hər hansı nüfuz əldə etməsi çox çətindir.

Nə üçün yaxşı maliyyə resurslarına malik üç yox, iki ümummilli partiya var? Bu, xüsusi olaraq onunla izah edilir ki, mövcud iki partiya seçicilərə kifayət qədər azad seçim imkanı verir. Digər tərəfdən isə amerikalılar kəskin siyasi baxışları o qədər də sevmir və hər iki partiyada yeni ideyalara açıq münasibət göstərirlər.

Seçkiçilər Kollegiyası

İkipartiyalı sistemin qorunub saxlanmasına yardım edən əlavə amillərdən biri də prezidentin seçki sistemində Seçkiçilər Kollegiyasının olmasıdır. Bu sistemə əsasən mahiyyət etibarı ilə amerikalılar bibaşa prezidentə və vitse-prezidentə səs vermirlər. Bunun əvəzində onlar öz ştatları daxilində prezidentliyə bu və ya digər namizədi təmsil edən "seçkicilər" qruplarını seçirlər. Hər ştatdan nümayəndə-seçkicilərin sayı mövcud ştatın ölkənin qanunvericilik orqanında-Konqresdəki nümayəndələrinin, başqa sözlə, bu ştatdan olan konqresmenlərin və senatorların sayına bərabər olur. Prezidentin seçilməsi üçün 538 seçkicinin tam səs çoxluğu lazımdır. Bu seçicilərin tərkibinə paytaxt Vaşinqtondan, ştat olmayan və Konqresdə səsverən nümayəndə ilə təmsil olunmayan Kolumbiya dairəsindən üç seçkici də daxildir.

Əksər çoxluq şərti hər hansı üçüncü partiyanın prezident seçkilərində qalib gəlmək imkanlarını həddindən artıq çətinləşdirir. Cünki hər bir ştatın (iki ştatdan başqa) seçkiçilərinin necə səs verməsi "hər şey qalibə məxsusdur" formulası ilə müəyyənləşir. Yəni müəyyən bir ştatda səslərin əksər çoxluğunu qazanmış namizəd (hətta cüzi üstünlük əldə etdiyi halda belə) bu ştatı Kollegiyada təmsil edən bütün seçkiçilərin səsini götürür. Men və Nebraska ştatlarının hər birində daha çox səs toplamış namizəd iki seçkiçinin səsini almaqla yanası, daha bir seçkiçini isə ABŞ Konqresinə nümayəndə göndərən hər bir ştatın seçki dairəsində qələbə qazandığına görə alır.

Seçkiçilər Kollegiyası kimi, birmandatlı dairələr sistemi də ştatın seçicilərinin səslərinin tam əksəriyyətini qazanmaq iqtidarında olmayan üçüncü partiyaların şanslarını minimuma endirir. Prezident seçki marafonunda qələbə üçün əksər ştatların dəstəyinin zəruri olduğu halda, onlar bir ştatdan belə seçkiçilərin səslərini ala bilmirlər.

Ölkənin qurucuları Seçkiçilər Kollegiyasını milli hökümətlə ştatlar arasında səlahiyyətlərin bölgüsünü aparmağa imkan verən təsisat kimi yaratmışlar. Seçkiçilər Kollegiyası kimi prezident seçkisi sisteminə uyğun olaraq, seçicilərin əksər səs çoxluğu hələ seçkilərdə qələbə qazanmaq demək deyil. Eynən bu da istisna deyil ki, hər bir ştatda keçirilən seçkilərin nəticələrinə uyğun olaraq seçkiçilərin səsvermələrinin nəticələri bütövlükdə ölkədə keçirilən səsvermənin nəticələrindən fərqli nəticələr verə bilər. Həqiqətən, 17 dəfə prezident seçkilərində qalib olanlar ölkə seçicilərinin verdiyi səslərin əksər çoxluğunu qazana bilməmişlər. İlk olaraq belə qələbəni qazanan 1824-cü ildə prezident seçilmiş Jon Kuinsi Adams, sonuncusu isə 2000-ci ildə kiçik Corc Buş olmusdur. Siyasi diskussiyalar zamanı belə bir fikir tez-tez səslənir ki, Seçkiçilər Kollegiyası köhnəlmiş anaxronizmdir. Lakin belə bir mövqe də üstünlük təşkil edir ki, mövcud sistemin öz üstünlükləri var və bu sistem prezidentliyə namizəddən, təkcə əhalisi çox olan ştatlarda deyil, bütün ştatlarda seçki kampaniyalarının aparılmasını tələb edir.

Üçüncü partiyalar qarşısında duran digər maneələr

Zaman keçdikcə iki ümummilli siyasi partiyanın ABŞ-da hakim mövqe qazanması, bundan çıxış edərək respublikaçıların və demokratların seçki proseslərinin idarəetmə mexanizminə nəzarət etmələrinə rəğmən, onlara müəyyən üstünlüklər verən seçkilərin keçirilməsi qaydalarının yaradılmasına təəccüb etmək lazım deyil. Məsələn, yeni partiyanın ştatın seçki bülleteninə salınması son dərəcə mürəkkəb və bahalı prosedurdur. Çünki bunun üçün on minlərlə seçici imzası olan petisiyanın təqdim edilməsi ilə yanaşı, mövcud partiyanın növbəti seçki bülleteninə daxil edilməsinə imkan verən, seçicilərin səslərinin minimal "astana" faizinin toplanmasına kifayət edəcək potensial tələb olunur.

Namizədin irəli sürülməsi proseduru da üçüncü partiyalar üçün ciddi maneələrdəndir. Hər bir partiyanın prezident seçkilərində, eynən Konqresə və ayrı-ayrı ştatların hakimiyyət strukturlarına seçkilərində iştirak etməsi üçün ilk partiya təşkilatlarından namizədlərin irəli sürülməsi sisteminə görə də ABŞ dünyanın demokratik ölkələri sırasında özünəməxsus yerdədir.

Qeyd olunduğu kimi, namizədlərin irəli sürülməsinin bu sistemində sıravi seçicilər öz partiyalarının ümumi seçkilərdə iştirak edəcək bu və ya digər namizədinə ilkin seçkilərdə səs verirlər. Əksər ölkələrdə partiyadan hansı namizədin irəli sürülməsinə partiya təşkilatları və onların liderləri nəzarət edirlər. Birləşmiş Ştatlarda isə hazırda məhz seçicilər son nəticədə Respublikaçılar və ya Demokratlar partiyasının namizədinin kim olacağını müəyyənləşdirirlər. Məhz buna gorə, əksər demokratik ölkələrin seçki sistemi ilə müqayisədə bu sistem partiya təşkilatlarının mövqelərinin zəifləməsinə gətirib çıxarır.

Geniş seçici kütlələrinin partiya namizədlərinin irəli sürülməsində iştirak etməsi ona gətirib çıxarmışdır ki, seçkilərlə bağlı proseslərdə aparıcı rol iki partiyaya məxsus olmuşdur. "Üsyankarlar" və islahatçılar da ilkin seçkilər vasitəsi ilə hansısa üçüncü partiya yaradıb namizədlərini irəli sürməyə səy göstərmək əvəzinə, artıq mövcud əsas partiyalar çərçivəsində ümumi seçkilərdə öz namizədlərinin irəli sürülməsi uğrunda mübarizə apara və beləliklə ümumi seçkilərdə qəti qələbələrinə şanslarını artıra bilərlər. Bunula da qabaqcadan namizədlərin irəli sürülməsi prosesi "yad fikirlər"in yaşamaq haqqına sahib olması üçün iki əsas partiya daxilində sınaqdan keçirilir. Ona görə də islahatçılar üçüncü partiyanın yaradılması kimi o qədər də asan olmayan işə baş qoşmurlar. Bundan başqa, əsas partiyalar kimi onların namizədləri də çalışırlar ki, üçüncü partiyaların və müstəqil namizədlərin proqramlarının maraqlı və cəlbedici məqamlarını öz seçki platformalarına daxil etsinlər.

Kütlələrin geniş dəstəyi

Respublikaçılar partiyası da, Demokratlar partiyası da geniş əhali kütləsinin dəstəyində maraqlıdırlar və çalışırlar ki, iqtisadi statuslarına və demoqrafik xarakterlərinə görə müxtəlif təbəqədən olan seçiciləri cəlb etsinlər. Bu siyahıda afroamerikalılar və yəhudilər istisnadır. Cünki onların böyük əksəriyyəti prezident seçkilərində adətən Demokratik partiyadan irəli sürülmüş namizədə səs verirlər. Əslində hər iki partiya praktik olaraq cəmiyyətin bütün sosial-iqtisadi qruplarından əhəmiyyətli dərəcədə dəstək alir. Adətən partiyalar siyasi mövqe baxımından çox çeviklik nümayiş etdirir və hər hansı ideoloji mövqedən və ya siyasi məqsədlərdən o qədər də qətiyyətlə yapışmırlar. Çünki onları ilk növbədə seçkilərdə qalib gəlmək və idarəetmə orqanlarının nümayəndəliklərinə nəzarət qayğılandırır.

Elektoratın geniş sosial-iqtisadi bazasını, həmçinin ölkənin böyük hissəsinin mərkəzçi ideoloji baxışlara tərəfdar olduğunu nəzərə alaraq, Birləsmis Statlardakı iki partiyanın özü də mahiyyət etibarı ilə mərkəzçi mövqedə durur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, onlar çox böyük siyasi çeviklik nümayiş etdirirlər. Doktrional təzyiqlərdən bu cür azad mövqe respublikaçılara da, demokratlara da öz sıralalarında siyasi baxışların müxtəlifliyi ilə barışmağa imkan verməklə yanaşı, həmçinin üsyankar elektoratı və üçüncü partiyaları dəstəkləyən potensial qrupları assimilasiya etməyi bacarmağa yardım edir. Ümumiyyətlə respublikaçılar mülkiyyət hüququ və şəxsi kapitalın toplanması bucağının başında duran konservatorlar hesab olunurlar. Bundan fərqli olaraq, demokratlar bir qədər sola meyillənərək daha liberal sosial iqtisadi siyasətə üstünlük verirlər. Təcrübədə isə hakimiyyətə gəldikdən sonra hər iki partiya praqmatizmə doğru gedir.

Desentralizasiyalaşdırılmış partiya strukturları

Siyasi çeviklikdən başqa ABŞ-ın hər iki əsas siyasi partiyası həm də partiya strukturlarının desentralizasiyalaşdırılması ilə xarakterizə olunur. Seçkilərdə qalib gəlmiş prezident, Konqresdə öz partiyasından olan üzvlərin onun siyasi təşəbbüslərini itaətkarcasına dəstəkləyəcəklərinə tam arxayın ola bilməz. Eynən beləcə onun Konqresdəki partiya fraksiyalarının liderləri öz partiyalarından olan konqresmenlərin istinasız olaraq öz partya xətlərinə səs verəcəklərinə də arxayın ola bilməzlər. Konqresdə demokratların və respublikaçıların partiya fraksiyalarının yığıncaqları-kokuslar (burada ancaq fəaliyyətdə olan konqresmenlər iştirak edirlər) avtonom keçirilir və burada da prezidentin həmin partiyadan seçilməsinə baxmayaraq, onun xəttinə tam əks olan siyasi kurs da seçilə bilər.

Seçki kampaniyaları üçün vəsaitlər də eynən beləcə toplanır. Konqresə və Senata seçkilərdə respublikaçıların və demokratların seçici komitələri, əsasən prezidentin seçki kampaniyalarının keçirilməsinə istiqamətlənmiş milli partiya komitələrindən ayrı fəaliyyət göstərirlər. Bundan başqa namizədlərin irəli sürülməsi üçün keçirilən milli partiya qurultaylarına nümayəndələrin seçilməsi istisna olmaqla, milli partiya təşkilatları çox nadir hallarda ştatlar daxilində partiya işlərinə qarışırlar.

Bu cür təşkilatı bölgü Konstitusiya ilə müəyyən olunmuş hakimiyyət bölgüsü - federal səviyyədə olduğu kimi, ştatlar səviyyəsində də qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyəti arasında səlahiyyətlərin bölünməsi sisteminin nəticəsidir.

Maraqlı məqamlardan biri də ondan ibarətdir ki, hakimiyyət bölgüsü sistemi eyni partiyaya mənsub olan qanunverici ilə icra hakimiyyəti başçısı arasında partiya həmrəyliyi üçün stimul ola bilmir. Geniş anlamda bu, Konqres üzvləri ilə onların partiyasını təmsil edən prezidentin münasibətlərinə toxunduğu kimi, ştatların qanunvericiləri ilə qubernatorları arasındakı münasibətlərə də aiddir. ABŞ-da federal, ştatlar və yerli səviyyələrdəki çoxpilləli hökümət sistemi partiyaların desentralizasiyasına daha güclü təsir edir. Çünki hakimiyyətin bütün səviyyələrində seçkili vəzifələrə namizədlərin irəli sürüldüyü minlərlə seçki dairələri mövcuddur. Qeyd etdiyimiz kimi, namizədlərin irəli sürülməsi üçün ilkin seçkilərdən istifadə partiya təşkiltlarını daha da zəiflədir, onları partiyadan irəli sürülənlərin seçilməsinə nəzarət imkanından məhrum edir. Həmçinin fərdi namizədlər seçki kampaniyasını aparacaq təşkilatları özləri yaratmalıdırlar ki, bununla da əvvəlcə praymerizdə, sonra isə ümumi seçkilərdə qələbə çalsınlar.

İctimaiyyətin sayıqlığı Amerika siyasi sisteminin daxilində partiya həyatının möhkəm və harmoniyalı təsir bağışlamasına baxmayaraq, ABŞ ictimaiyyətinə siyasi partiyalara artmaqda olan bir etimadsızlıq da xasdır.

Konqresə və ştatların idarəetmə orqanlarına namizədlərin irəli sürülməsi vasitəsi kimi ilkin seçkilər sisteminin qəbulu və inkişafı cəmiyyətin populist və hətta antipartik əhvali-ruhiyyəsinin nümayişidr. Amerikalıların böyük əksəriyyəti hakimiyyətə böyük təsir göstərmək qüvvəsinə malik olan partiya təşkilatlarının rəhbərlərinə skeptik yanaşırlar. İctimai rəy sorğularının nəticələri birmənalı şəkildə göstərir ki, əhalinin böyük əksəriyyəti belə qənaətdədir ki, partiyalar bəzən problemləri yalnız dolaşdırır, nəinki onlara münasibətlərini izah edirlər. Yaxşı olardı ki, bülletenlərdə ümumiyyətlə partiya mənsubiyyəti göstərilməyəydi.

Partiyalar da belə bir vəziyyətlə barışmalıdırlar ki, artıq seçicilərin böyük əksəriyyəti üçün partiya mənsubiyyəti daha az rol oynamağa başlamışdır. Belə nümunələrdən biri kimi "hər iki partiyaya səs verməni" göstərmək olar. Məsələn, seçici prezident seçkilərində öz partiyasından olan namizədə səs verir, Konqresə seçkilərdə isə öz seçki dairəsində başqa partiyadan olan namizədə səs verir. Ona görə də hakimiyyətdə hər iki partiyanın təmsil olunduğu bizim dövrümüzdə, prezidentin Konqresin bir və ya hər iki palatasında onun partiyasının çoxluq təşkil etmədiyi bir şəraitdə ölkəni idarə etməsi tez-tez rast gəlinən haldır.

Hakimiyyətin icra və qanunverici qollarına nəzarətin bölünməsi həm milli səviyyədə, həm də 50 ştatın hakimiyyətlərində artıq təcrübəyə çevrilib. Bir çox icmalçılar hesab edirlər ki, seçicilər belə şəraitə üstünlük verirlər, çünki bu əksər hallarda hakimiyyətin, bir sıra seçici qruplarının maraqlarına birbaşa zidd olan bəzi böyük təşəbbüslərinin məğlub olmasına gətirib çıxarır.

Üçüncü partiyalar və müstəqil namizədlər

Sadaladığımız bütün maneələrə baxmayaraq, üçüncü partiyalar və müstəqil namizədlər də vaxtaşırı Amerikanın böyük siyasət meydanına çıxa bilirlər. Onlar çox tez-tez , aparıcı partiyaların müzakirəsindən adətən kənarda qalmağa üstünlük verdikləri sosial problemləri ictimaiyyətin mühakiməsinə çıxarır və hökümətdən onların həllini tələb edirlər. Bütün hallarda üçüncü partiyaların əksəriyyətinin yalnız seçki distansiyası zamanı uğurla fəaliyyət göstərmələri tendensiyası müşahidə olunsa da sonradan onlar "sönür", unudulur və ya əsas partiyalar tərəfindən udularaq yoxa çıxırlar.

1850-ci illərdə yalnız bir yeni partiya yarandı - Respublikaçılar partiyası və ona əsas partiya statusu almaq nəsib oldu. O illərdə ölkəni parçalayan quldarlığa münasibət çox ciddi mənəvi imperativ kimi mövcud idi və onun əsasında da namizədlər irəli sürülür və elektorat toplanırdı. Bir çox sübutlar da var ki, üçüncü partiyalar seçkilərin nəticələrinə həlledici təsir göstərə biliblər. Məsələn, 1912-ci ildə Teodor Ruzveltin üçüncü partiya tərəfindən namizədliyinin irəli sürülməsi respublikaçıların sıralarında parçalanmaya gətirib çıxardı. Bu da əksər səs çoxluğu belə qazana bilməyən demokrat Vudro Vilsonun seçilməsinə imkan verdi.

1980-ci ildə əsasən respublikaçılara səs vermiş seçicilərin səslərini 1992-ci ildə müstəqil namizəd Ross Pero öz tərəfinə çəkdi və bununla da ikinci müddətə seçilmək istəyən respublikaçı prezident böyük Corc Buşun məğlub olmasına "öz töhfəsini" verdi.

2000-ci ildə respublikaçı kiçik Corc Buşa və demokrat El Qora səsvermənin nəticələrinin inanılmaz dərəcədə yaxın olduğu bir şəraitdə əgər Yaşıllar Partiyasının namizədi Ralf Nayder Florida ştatının seçki bülleteninə daxil edilməsəydi, çox yəqin ki, El Qor Florida seçkiçilərinin əksər səslərini qazanmış və nəticədə prezident seçilmişdi.

1990-cı ildən keçirilən ictimai rəy sorğuları birmənalı şəkildə üçüncü partiya konsepsiyasının yüksək səviyyədə dəstəkləndiyini nümayiş etdirir. 2000-ci ildə keçirilən prezident seçkilərindən sonra "Gellap" sorğularından biri müəyyən etmişdir ki, amerikalıların 67 faizi həm prezident seçkilərində, həm də eyni şəkildə Konqresə və ştatların idarəetmə orqanlarına seçkilərdə Demokratlar və Respublikaçılar partiyaları kimi öz namizədlərini irəli sürən üçüncü bir güclü partiyanın yaradılması ideyasını dəstəkləyirlər. Məhz bu əhval-ruhiyyə, həmçinin seçki kampaniyasının səxavətlə maliyyələşdirilməsi Texas milliyarderi Ross Peroya 1992- ci ildə keçirilən prezident seçkilərindəki bütün səslərin 19 faizini əldə etməyə imkan verdi ki, bu da 1912-ci ildə 27 faiz səs toplamış Tərəqqi partiyasından olan namizəd Teodor Ruzveltin nailiyyətindən sonra ən yüksək göstəricidir.

Arzuman MURADLI,

iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq qəzeti.- 2012.- 14 mart.- S. 10.