Novruz - türk
dünyasının milli bayramı
Yüz illər boyunca
el-ulusumuzun bütün
şadlıqlardan, çal-çağırlardan başda saxladığı istəkli bir bayram var:
Novruz bayramı! Bu xətirli
bayram gur tonqalları,
göz oxşayan, könül tərpədən
noğul-nabatlı xonçaları, yamyaşıl səmənisi,
gül ətirli, yel
qanadlı düzgü-qoşquları, mübarək niyyətləri,
tumurcuq diləkləriylə
tanınır, sevilir. Gün-güzaranımız
hər zaman bu ulu bayramın qədəmlərinin uğuruna, sayasına güvənib. Əski çağlardan üzü
bəri elimiz Çillələr,
Xıdır Nəbi, Bozay boyu
Novruzun mübarək gəlişini
gözləyə-gözləyə
çal-çağırlı yığnaqlar qurub, bayrama yetməkdən
ötəri vaxtı-zamanı söz-söyləməylə,
düzgü-qoşquyla yorub
yola salıb.
Qədim
tarixə və zəngin mədəniyyətə malik olan Azərbaycan
xalqının əski çağlardan daşıyıb gətirdiyi
mənəvi dəyərlər sistemində Novruz
bayramının özünəməxsus yeri vardır.
İbtidai çağlara məxsus ilkin dünyaduyumu və
arxaik mifoloji inanışlardan qaynaqlanan yazı - yeni
günü qarşılama mərasimi yüzillikləri
çevrələyən tarixi təkamül prosesi nəticəsində
zəngin mədəni-mənəvi keyfiyyətlər qazanaraq
geniş miqyasa malik xalq bayramına - Novruza
çevrilmişdir. Bu baxımdan Novruz təkcə bir
neçə günü əhatə edən bayram deyil, həm
də uzun bir təqvim müddətini öz ətrafında cəmləşdirən
irimiqyaslı mərasim kompleksidir. İbtidai sivilizasiyanın
digər üzvləri kimi qədim azərbaycanlılar da
öz ətraflarında baş verən kosmoloji prosesləri,
xüsusən də təbiət hadisələrini
özünün ilkin bədii təxəyyülündə,
ibtidai şəkildə olsa da, obrazlaşdırmağa
çalışırdı. Həyatı çətinliyə
salan, qida, istilik çatışmazılığı və
başqa bu kimi sıxıntılarla imtahana çəkən
qışın obrazı, heç şübhəsiz ki, ulu
babalarımızın təsəvvüründə qorxulu,
qara cizgilərlə canlanırdı. Ulularımız
qışı dərd-bəla, müşkül, çətinlik
kimi qəbul etdiklərindən onu iki yerə bölərək
"Böyük çillə" (böyük çətinlik
- dekabrın iyirmi ikisindən yanvarın otuz birinədək
olan qırx günlük dönəm) və "Kiçik
çillə" (kiçik çətinlik - fevralın
birindən iyirmisinədək olan iyirmi günlük dönəm)
adlandırmışlar. Qış yerini yaza təhvil verən
zaman yandırılan tonqala el arasında "çillə
qovan tonqal" deyilməsi və Novruzqabağı keçirilən
mərasimlərə (qulaq falı, üzüksalma, oddan, sudan
atlanma və s.) "çillə çıxartma",
"çilləkəsmə" adı verilməsi də
qışın ağrı-acı, dərd-bəla,
sıxıntı kimi "çillə" obrazında
folklor biçimi qazandığını göstərir.
Qışı-çilləni
yola salmaq, yazı - yeni günü qarşılamaq məqsədi
ilə keçirilən "Novruz çərşənbələri"
adlı silsilə rituallarda da qədim azərbaycanlının
təbiətə təsir etmək, onu mülayimləşdirmək,
işığı, günəşi çağırmaq
arzu-niyyəti öz əksini tapmışdır. "Oğru
çərşənbələr" və "Doğru
çərşənbələr" adıyla iki qismə
ayrılan "Novruz çərşənbələri"nin
ümumi sayı bəzi elmi ədəbiyyatlarda qeyd olunduğu
kimi dörd yox, yeddidir. Sadəcə olaraq, onların dörd
sonuncusu əsas çərşənbələr
sayılır. Əsas çərşənbələrə
qədərki üç çərşənbə el
arasında "oğru çərşənbələr"
adlanır və Kiçik çilləyə
düşür. İnama görə, oğru çərşənbələrdə
yazın nəfəsi oğrunca yer üzünə - suya,
torpağa, ağaclara toxunub geri qayıdır, bu minvalla
yaxın zamanlarda gəlib çıxacağına işarə
etmiş olur. "Oğru çərşənbələr"dən
sonra başlayan əsas çərşənbələr
"doğru çərşənbələr" adıyla
tanınır.
El
inamına görə, doğru çərşənbələrdə
yazın nəfəsi növbəylə suyun, ağacların,
torpağın canına hopub onları oyadır. Yazın nəfəsi
öncə suya toxunur və bununla da, el arasında deyildiyi
kimi: "sulara ixtiyar verilir". Sulara ixtiyar verilməsi, daha
doğrusu, suların ixtiyarının özünə
qaytarılması o deməkdir ki, həmin gündən
başlayaraq daha sular donmur, şaxta-qış onu dondurub
ixtiyarını əlindən ala bilmir. İkinci çərşənbədə
torpağa ixtiyar verilir. Torpaq qarını-buzunu əridib, nəfəsinin
buğuyla toxumu cücərdir, əkini dikəldir. Torpaqdan
sonra növbə ağaclara çatır. Doğru çərşənbənin
üçüncüsündə ağaclara ixtiyar verilir. Həmin
çərşənbədə ağaclar qış
yuxusundan oyanır və tumurcuğa dolmağa başlayır. Ən
sonda - axır çərşənbədə yazın nəfəsi
canı-qanı olanları tərpədir - heyvanların,
quşların, adamların qanı yerindən oynayır. Beləcə,
yaşayış, varlıq yeni bir axara düşür.
Doğru
çərşənbələrin el arasında
çeşidli adları vardır. Bu sıradan olan birinci
çərşənbə "Əzəl çərşənbə"dir.
"Əzəl çərşənbə"yə Azərbaycanın
müxtəlif bölgələrində "Sular novruzu" və
"Yalan çərşənbə" də deyilir.
İkinci çərşənbə "Müjdəverən",
"Muştuluqçu", "Külə",
"Kul", "Xəbərçi" adlarıyla
tanınır. Üçüncü "Gül çərşənbə"dir.
Bu çərşənbədə rəhmətə gedənlərin
ruhu xatırlanıb qəbir üstünə gedildiyindən
ona "Ölü çərşənbəsi" və ya
"Ata-baba günü" də deyilir. Sonuncu, ən təmtəraqlı,
təntənəli qeyd olunan "Axır çərşənbə"dir.
Çərşənbələrin
ümumi sayının, yəni oğru və doğru çərşənbələrin
birgə sayının yeddi olması təbii və
qanunauyğundur. Türk folklor düşüncəsində
evolyusion-irəliləyiş rəqəmləri təklik (3,5,
7, 9) sistemi üzərində qurulduğundan çərşənbələr
də təbii olaraq bu qanunauyğunluq içərisində sıralanmalıdır.
XX əsrin
səksəninci illərinin sonlarından başlayaraq əvvəlcə
elmi ədəbiyyatda, az sonra isə kütləvi informasiya
vasitələrində - televiziya, radio və qəzetlərdə
novruz çərşənbələrinin "yeni" -
qurama adlara görünməyə başlamış, hətta
"su çərşənbəsi", "od çərşənbəsi",
"külək çərşənbəsi", "torpaq
çərşənbəsi" kimi adlar orta məktəb dərsliklərinə
də yerləşdirilmişdir. Xalqımızın folklor və
etnoqrafiya mədəniyyətində tarixən bu adların
heç birisinə təsadüf olunmur. Bu gün folklor sərvətimizin
daha saf şəkildə qorunduğu Cənubi Azərbaycanda -
Təbrizdə, Urmiyada, Zəncanda heç kəsin
yuxarıdakı uydurma çərşənbə adları
barədə təsəvvürü belə yoxdur. Bu barədə
hər hansı bir tarixi qaynaqda da söz açılmır.
Azərbaycanda səksəninci illərin sonlarından əvvəl
bu adların mövcudluğunu əks etdirən hər
hansı bir mənbə yoxdur. Elə isə, bu adlar haradan və
necə uydurulmuşdur? Həyatı, yaranışı şərtləndirən
məşhur "abi-atəş-xaki-bad" dördlük
sistemi farscadan tərcümə edilərək buradakı hər
bir ünsürə uyğun şəkildə bir çərşənbə
adı (ab- su, atəş - od, xak - torpaq, bad - külək)
düzəldilmişdir. Bu adların çərşənbə
adı kimi qeyri-dəqiqliyi sıravi məntiqlə də
ortaya çıxır: hansı çərşənbə
axşamında od yandırılmır? Elə isə, "Od
çərşənbəsi" adlı ayrıca bir çərşənbənin
olması hansı məntiqə əsaslanır? Bəzilərinin
qondarma təxəyyül məhsulu kimi ortaya
çıxardıqları bu adların
"folklorlaşdırılması" istiqamətində
kor-koranə şəkildə kütləvi təbliğatların
aparılması təəssüf doğurur.
Çərşənbələrdə (daha dəqiq desək, çərşənbə
axşamlarında) tonqal qalanması,
göyə yanar fişənglər, tarixən
üsgü-lopa atılması, bayram süfrəsi düzəldilməsi ululardan qalma qədim el adətidir. Tonqal qalamaq, oddan
atdanmaq, başı üzərində yanar fişəng, lopa-üskü
fırlayıb göyə atmaq əski mifik dünyagörüşlə bağlı
bir məsələdir.
İşığın, günəşin gücünə inanan qədim insan odun-alovun köməyi ilə neqativ
səciyyəli yad-yabançı ruhları, soyuq,
qaranlıq, xəstəlik gətirən,
yaşayışa sıxıntı verən pis
- şər qüvvələri qovub
uzaqlaşdırmağın mümkünlüyünə
inanırdı. Burada bütün
məqamlarda od Günəşin rəmzi kimi düşünülürdü.
Çillədən - qışdan çıxmaq üçün tonqal, od yandırılması əslində
dolayısı ilə həm də Günəşin -
yazın çağırılması mərasimidir. Bu aktın icrası zamanı tonqalın
üstündən atılarkən:
Ağırlığım, uğurluğum
Tökülsün, bu odda yansın, -
söylənməsi
də əski təsəvvürlə, çillədən,
qışın ağrı-acısından qurtulmaq
üçün oda - mikrogünəşə bir xilaskar kimi
yanaşılması qənaəti ilə bağlıdır.
Yeri gəlmişkən, aydınlıq üçün deməliyik
ki, bir sıra araşdırıcılar Novruz mərasimindəki
od-tonqal ünsürünü yalnız zahiri əlamətlərinə
istinadən yanlış olaraq atəşpərəstliklə
bağlayırlar. Bəllidir ki, atəşpərəstlər
odu ilahiləşdirərək ona sitayiş edirdilər. Oda
Novruz mərasimindəki yanaşma ilə atəşpərəstlik
dini - Zərdüşt sisteminin yanaşması arasında kəskin
fərq vardır. Atəşpərəstlər öz nəfəslərinin
belə od-atəşə toxunmasını yasaq
saydıqları halda, Novruz mərasimində od-tonqal
üstündən atılan mərasim
iştirakçıları: "ağrım-acım
tökülsün, bu odda yansın" - mövqeyindən
çıxış edir, öz çillələrini,
ağırlıqlarını, dərd-bəlalarını
odun üstünə töküb orada yandırmaq istəyirlər.
Deməli, Novruz mərasimindəki od ünsürü
"Avesta" - atəşpərəstliklə bağlı
deyildir. Bu, odu - atəşi - işığı - günəşi
xilaskar sayan, onun həyatı, yaşayışı
ağrı-acıdan, müşküldən,
sıxıntıdan qurtaran təmizləyici,
saflaşdırıcı bir magik qüvvə olduğunu qəbul
edən əski türk mifoloji inanışıdır!
Bəs
Novruzaqədərki çərşənbə mərasimlərinin
icrası üçün niyə məhz həftənin ikinci
günü - çərşənbə axşamı
seçilmişdir? Bilindiyi kimi, el inamına görə,
çərşənbə axşamı ağır
gündür, uğurlu, düşərli sayılmır. Bu səbəbdən
həmin gün nəsə bir işin binəsini -
başlanğıcını qoymaq, ev tikintisinə
başlamaq, toy-düyün etmək, səfərə yollanmaq,
elçi getmək və s. məsləhət bilinmir.
Sınayıblar ki, çərşənbə
axşamında başlanan iş uğur gətirməz.
Görünür, çillədən çıxmaq, dərd-bəlanı,
ağrı-acını bu ağır günün
üstünə tökmək, qarşıdakı günlərə
- xüsusən də ilaxır çərşənbə
axşamından sonra gələn Novruza arınıb
durulmuş halda, saf ruh, pak, sağlam bədənlə getmək
el inanınca daha uyğun bilinmişdir. Bu barədə
görkəmli maarifçi Məhəmməd ağa
Şahtaxtinskinin 1880-ci ildə Tiflisdə çıxan
"Obzor" qəzetində çap etdirdiyi "Novruz
bayramı" məqaləsində də söz
açılmışdır. Həmin mötəbər
qaynaqda deyilir: "Çərşənbə ağır
gün, ilaxır - ilin axır çərşənbə
axşamı isə ondan betər hesab olunur. Odur ki, çərşənbənin
ağırlığını yüngülləşdirmək
üçün müxtəlif vasitələrə əl
atırlar. Deyilənə görə, axır çərşənbəni
quş kimi ötüb keçməyən adam təzə ildə
dərd-sərə tutulur". İlaxır çərşənbədə
icra olunan bütün mərasim, oyun və əyləndirici
vasitələr bütövlükdə bir tam halında
yüngülləşdiricilik,
saflaşdırıcılıq funksiyası daşıyır
və həmin funksiya yeni ovqatın, yeni ruhun - yaz
ovqatının, yaz ruhunun, yeni günün - yaz
gününün gəlişi və qəbulu
üçün psixoloji-estetik zəmin hazırlayır.
Novruz
süfrəsinə bol nemətlərin düzülməsi də
yeni ildən xeyir-bərəkət, bolluq-firavan həyat diləmək
arzu-istəyini simvollaşdırır. Süfrəyə yeddi
cür nemətin qoyulması müqəddəs sayılan yeddi
rəqəminin uğur gətirəcəyinə inamla
bağlıdır. Azərbaycanın bir sıra bölgələrində
(Ordubad, Təbriz, Urmiya və s.) ilaxır çərşənbənin
"Yeddi ləvin bayramı" adı ilə tanınması
da bu səbəbdəndir.
Yazın
gəlişinin daha yaxın iqlim qurşağında olan
xalqlar tərəfindən eyni zamanda bayram edilməsi tamamilə
təbiidir. Novruzun qırğız-qazax-tacik, yaxud özbək-əfqan,
eləcə də Azərbaycan-Anadolu-İran-İraq
oxşarlıqları bu baxımdan bir çox başqa cəhətlərlə
yanaşı, coğrafi şərait və iqlim
uyğunluğundan irəli gəlir. Bununla belə, Novruzla
bağlı sırf elat həyat tərzindən gələn mərasim-tamaşalar
təbiətin oyanışı, ilin yeniləşməsi,
güzəranın, yaşayışın canlanıb
qaynaması ilə bağlı yaranmışdır və
istisnasız olaraq hamısı türk bədii təxəyyülünün
məhsullarıdır. Məsələn, Azərbaycan
Novruzunun mühüm atributu olan "Kosa-kosa" mərasimində
"Kosa" - köhnə ilin təmsilçisi olan
qocalmış keçi obrazında çıxış edir
və mərasimin sonunda oyun - tamaşaya daxil olan yeni, gənc
keçi tərəfindən qovulur və ya
öldürülür. Burada məclisə yeni gələn, gənc
keçi yeni ilin, məclisdən qovulub
uzaqlaşdırılan Kosa - köhnə keçi isə
köhnə ilin simvolu kimi
düşünülmüşdür. Bu sıradan olan bir
çox folklor örnəkləri Novruzu bayram kimi qeyd edən
başqa xalqların (fars, tacik, ərəb) yazı
qarşılama mərasimlərində müşahidə
olunmur.
Yuxarıda
adı çəkilən mərasim-tamaşaların,
xüsusən də sayaçı mərasiminin yurdumuzda
keçirilən Novruz - yenigün şənliklərində
folklor kollektivləri tərəfindən icra-ifa edilməsi
soykökə qan yaddaşına qayıdış
üçün son dərəcə gərəkli və əhəmiyyətlidir.
İlin yaza dönən çağlarında
Türküstanda "sayal", Altay və Saxa-Yakutiyada
"sağalqan" (süd bayramı) mərasimlərinin
keçirilməsi və bu mərasimlərin bizim milli-etnik
yaddaşımızdakı sayaçı mərasimi ilə
genetik bağlara malik olması göstərir ki, həmin
folklor ritualı yaz yenigün mərasiminin başlıca
özəlliklərindən biridir və olduqca dərin
köklərə malikdir.
Novruz
- Yenigün bayramının dirilik, oyanış, qurtuluş
kimi ulusumuzun yaddaşında möhkəmlənməsinin bir səbəbi
də bu günün bir sıra əlamətlərinin ilkin
türk yurdu Ərgənəkonla
bağlılığıdır. Əbül Qazı
Bahadır xan özünün məşhur "Şəcəreyi-türki"sində
yazır ki, türklər Ərgənəkondakı dəmir
dağları yararaq Bozqurdun rəhbərliyi, yol göstəriciliyi
ilə zülmətdən qurtuluşa
çıxdıqları günü yadda saxladılar və hər
il həmin vaxtı bayram elədilər. Bu mənada Ərgənəkondan
çıxış - qurtuluş Yenigün kimi, Bozqurd
bayramı kimi mübarəkdir. Ərgənəkon
dastanının özündə də qurtuluşun mart
ayına - yazın başlanğıcına
düşdüyü xatırlanır. Ərgənəkondan
çıxış - Yenigün türk etnik-mədəni
sisteminin daxilində bir müddət ayrıca mərasim
keçirməklə xatırlandıqdan sonra tarixi-siyasi şərait
və şərtlərdən asılı olaraq tədricən
Yaz-Yenigün-Novruz mərasimi ilə
qaynayıb-qarışmışdır.
Novruz
bir mövsüm mərasimi kimi irimiqyaslı coğrafi
hüdudlara yayıldığından və hər il
istisnasız olaraq uyğun təqvim məqamında
böyük coşğuyla keçirildiyindən müxtəlif
tarixi mərhələlərdə hakim ideoloji sistemlər
ondan siyasi məqsədlər üçün istifadə etməyə
cəhd etmişlər. Belə ki, atəşpərəstlər
Novruzu zərdüştlüklə əlaqələndirməyə
çalışmış (guya Zərdüştə bu
gün peyğəmbərlik verilmişdir) və hətta
böyük nüfuz sahibi olduqları zamanlarda bu bayrama özlərinin
bir sıra cizgilərini daxil də edə bilmişlər. Əlbəttə,
bütün bunlar xalqın mənəviyyatına daha
güclü şəkildə nüfuz etmək, öz
siyasi-ideoloji məqsədlərini bu bayram mərasimi daxilinə
yeridərək xalqın mənəvi dəstəyini qazanmaq
niyyəti ilə edilmişdir.
Astronomik
təqvim üzrə Novruzun yerinin təsbitlənməsi - gecə
ilə gündüzün bərabərləşdiyi gün
(21 mart) və saatın dəqiq müəyyənləşdirilməsi
isə səlcuqlu hökmdarı Məlikşah Qəznəvinin
göstərişi ilə dövrün böyük şair və
alimi Ömər Xəyyam tərəfindən (1074-1079-cu illərdə)
həyata keçirilmişdir. Səmərqənd rəsədxanasında
bir neçə il çəkən müşahidə və
tədqiqatların nəticəsində Ömər Xəyyam
gecə ilə gündüzün bərabərləşməsinin
dəqiq cədvəl-təqvimini hazırlamışdır.
Onun Məlik şahın şərəfinə "Sultan təqvimi",
yaxud "Təqvimi-cəlaliyyə"
adlandırdığı bu astronomik təqvim indi də öz
elmi dəqiqliyi ilə heyrət doğurur.
Yüzillər
aşıb keçmiş, siyasi-ideoloji sistemlərin biri-digərini
əvəz etmiş, hər yeni gələn sistem Novruzu
özününkü etməyə
çalışmış, ancaq buna axıracan nail ola bilməmişdir.
Təbiətin oyanışını inikas edən ilkin
mifoloji qat xalqın etnoqrafik həyatına qovuşaraq əsl
xalq bayramını ortaya gətirmişdir.
Bu
gün Azərbaycanda rəsmi dövlət bayramı kimi
keçirilən Novruz hər cür siyasi-ideoloji rənglərdən
azad olaraq, sözün həqiqi mənasında, ilkin qatla - təbiətin
oyanışı, yazın gəlişi ilə bağlı
insanın işığa, həyata, yeni günə, xoş
güzərana, aydın sabahlara inamını ifadə edən
saf və duru bir təqvim mərasiminə çevrilmişdir.
Humanizm, quruculuq, abadlıq, xeyirxahlıq, xoş münasibət,
insanı ucaldan, kamilləşdirən mənəvi dəyərlərə
ehtiram və sayqıyla yanaşmaq tarix boyu olduğu kimi indi də
Azərbaycan Novruzunun əsas göstəricisidir.
Məhərrəm QASIMLI,
filologiya elmləri doktoru,
professor
Xalq qəzeti.- 2012.- 18 mart.- S. 5.