XXI əsrin geosiyasəti: əsas trendlər və geosiyasi perspektivlər

"Geosiyasət" termini artıq 100 ildən çoxdur ki, mövcuddur. Əslində, geosiyasət ölkə siyasətinin (əsasən xarici siyasətin) coğrafi amillərə əsasən müəyyənləşdirilməsini nəzərdə tutan siyasi konsepsiyadır.

Elm kimi geosiyasət nəyi və necə öyrənir: yanaşmalar və mülahizələr

Son onilliklər ərzində dünya çoxqütblü və çoxşaxəli, qlobal dünya siyasəti çoxsahəli olduğu kimi, geosiyasət də mürəkkəb və çoxşaxəli bir elm sahəsinə çevrilib. Müasir geosiyasət hadisələrin inkişafını ayrı-ayrı ölkələrin və blokların maraqlarını əks etdirən qlobal, regional, subregional və ölkədaxili səviyyələrdə təhlil edir. Yeni şəraitin təsiri ilə dünya daim dəyişir. Yeni elementlər coğrafi amilləri ləğv etmir, əksinə, onlara qoşularaq müasir dünyanın geosiyasi modelini formalaşdırır.

Elm kimi geosiyasətin tarixi və taleyi paradoksaldır. Bir tərəfdən, o, adi məhfuma çevrilib və müasir siyasətdə çox geniş istifadə olunur. Geosiyasi jurnallar və institutların sayı artır. Bu elm sahəsinin yaradıcılarının əsərləri təkrar-təkrar nəşr olunur, yeni kitablar və dərs vəsaitləri işıq üzü görür, konfranslar, simpoziumlar keçirilir, elmi assosiasiyalar yaradılır.

Bununla belə, geosiyasət hələ də qəbul olunmuş şərti elmlər sırasına çıxa bilməyib. Alman Ratsel, isveçli Çellen və xüsusən də ingilis Makinderin geosiyasət haqqında ilk əsərləri elmi ictimaiyyət tərəfindən son dərəcədə pis qarşılanıb. Erkən pozitivizmin hipertənqidi ruhunu mənimsəmiş klassik elm geosiyasətin həddən artıq ümumiləşdirməyə meyilli olduğunu əsas gətirərək, onun sadəcə "şarlatanlığ"ın bir növü olduğunu iddia edirdi.

Elm kimi geosiyasətin acı taleyi müəyyən baxımdan problemin siyasi tərəfi ilə əlaqəli olub. Təsdiq olunub ki, Üçüncü Reyxin hərbi cinayətləri, işğalçılıq siyasəti, müharibələr, deportasiyalar və s. nəzəri baxımdan, əhəmiyyətli dərəcədə alman geosiyasətçilər tərəfindən hazırlanıb. Guya onlar Hitler rejimini psevdoelmi baza ilə təmin ediblər (burada bir vaxtlar Fürerə kifayət qədər yaxın olan alman geosiyasətçisi Karl Haushofer nəzərdə tutulurdu).

Bununla belə, nəzəri baxımdan alman geosiyasəti anqlo-sakson (Makinder, Mehen, Spaykmen), fransız (Vidal dö la Blaş) geosiyasətindən, həmçinin, rus "hərbi coğrafiyası"ndan (Milyutin, Snesarev) heç nə ilə fərqlənmirdi. Burada fərq bu elm sahəsinə tamamilə adekvat və məntiqi cəhətdən uyğun olan Haushoferin xüsusi baxışlarında deyil, geosiyasi müddəaların həyata keçirilmə üsullarında idi. Bundan başqa, Almaniyanın 1930-40-cı illər üçün beynəlxalq siyasəti Haushoferin ideyaları ilə kəskin ziddiyyət təşkil edirdi. Berlin-Moskva-Tokio oxu üzrə "kontinental blok" əvəzinə SSRİ-yə hücum, Lebensraum doktrinası - "həyat məkanı" konsepsiyasının (Şmittin "xalqların hüquqları" nəzəriyyəsi üslubunda) orqanisistik nöqteyi-nəzərdən izahı əvəzinə isə vulqar millətçilik və imperializm. Bunu da deyək ki, Haushofer məktəbi və onun "Zeitschrift für Geopolitik" jurnalı heç vaxt rəsmi nasist sisteminin ünsürləri olmayıb. "Mühafizəkar inqilabçılar" adlanan digər intellektual qrupları kimi, bu məktəb də, Üçüncü Reyxdə ikimənalı həyat sürürdülər. Onlara sadəcə dözürdülər, həm də bu dözüm mövcud siyasi şəraitə uyğun dəyişirdi. Bununla belə, geosiyasətin tarixən sıxışdırılmasının başlıca səbəbi, onun beynəlxalq siyasətin əsas mexanizmlərini açıq şəkildə göstərməsi olub. Halbuki, müxtəlif rejimlər çox vaxt bunu üstüörtülü bəyanatlar və abstrakt ideoloji sxemlərin arxasında gizlətməyə çalışıb. Bu baxımdan marksizmlə (sırf elmi, analitik hissəsi ilə) paralellər aparmaq olar. Marks istehsal münasibətlərinin əsl mahiyyətini və onların tarixi formasiyalarla əlaqələrini üzə çıxardığı kimi, geosiyasət də xarici siyasət diskursunun tarixi rolunu aşkara çıxararaq beynəlxalq, dövlətlər və millətlərarası münasibətlərə təsir göstərən real tarixi vasitələri nümayiş etdirir. Bununla belə, əgər marksizm klassik iqtisadi tarixin təkrar gözdən keçirilməsidirsə, geosiyasət beynəlxalq münasibətlər tarixinin yenidən baxılmasını nəzərdə tutur. Sonuncu mülahizə isə, cəmiyyyətin geosiyasətçi-alimlərə qarşı ikili münasibətlərini izah etmiş olur. Elmi cəmiyyət onlara sərt tənqidlə yanaşaraq, inadla öz sıralarına buraxmaq istəmir. Hökumət dairələri isə əksinə, beynəlxalq strategiyanın hazırlanmasında geosiyasi hesablamalardan fəal istifadə edirlər. İlk geosiyasətçilərdən biri olan, bu elm sahəsinin yaradıcısı ser Helford Makinder də bununla rastlaşıb. Onun ideyaları elmi dairələrdə qəbul olunmasa da, Makinder XX əsrin birinci yarısında İngiltərə siyasətinin formalaşmasında bilavasitə iştirak edib. Onun əsasını qoyduğu İngiltərənin beynəlxalq strategiyasının nəzəri əsasları əsrin ortalarında ABŞ tərəfindən mənimsənildi və sonradan Makinderin ABŞ-dan olan (daha geniş mənada, atlantist) davamçıları tərəfindən inkişaf etdirildi. Fikrimizcə, marksizmlə aparılan paralellər uğurlu alınıb. Hər hansı bir üsul müxtəlif qütblər tərəfindən mənimsənilə bilər.

Məsələn, marksist təhlili həm kapital nümayəndələri, həm də azad əmək uğrunda mübarizə aparanlar üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir. Geosiyasət də həmçinin: nəhəng imperiya nümayəndələri bu elmdən ərazini əldə saxlamaq və işğalçılıq siyasəti həyata keçirmək üsullarını öyrənirsə, onların əleyhdarları burada, "milli azadlıq" inqilabi nəzəriyyəsinin konseptual prinsiplərini tapırlar. Misal üçün, Mərkəzi Avropa ölkələrinin zəifləməsi və Almaniyanın tabe edilməsi məqsədini güdən Versal sülh müqaviləsi Makinder geosiyasi məktəbinin nailiyyətlərindən biri hesab olunur. Makinder məktəbinin alman nümayəndəsi K.Haushofer isə eyni zəminə əsaslanaraq "Avropanın azadlığı" ideyasına tam zidd olan nəzəriyyə irəli sürdü. Bu, Versal qərarlarına tam əks olan və yaranmaqda olan milli-sosialist ideologiyasının əsasını təşkil edən bir nəzəriyyə idi.

Beləliklə, son mülahizələr göstərir ki, geosiyasət klassik elmlər sırasına qəbul olunmasa da, praktiki cəhətdən çox səmərəli təsirə malikdir. Onun əhəmiyyəti isə, müəyyən baxımdan hətta bir çox şərti elmləri də üstələyir. Bütün bunlara baxmayaraq, hazırda geosiyasət elmi tədricən özünə müvafiq status qazanmaqdadır. Lakin bu proses də asan başa gəlmir. Belə ki, termin qeyri-peşəkarlar tərəfindən geniş istifadə olunduqca, biz hər addımda "geosiyasət" məfhumunun dəyişik mənaları ilə rastlaşırıq. Artıq əsas diqqət bu elmin yaradıcılarının inkişaf etdirdikləri tam və qlobal mənzərədən, xüsusi regional məqamlar, yaxud geoiqtisadi sxemlərə keçir. Bununla da, geosiyasi dualizm, strategiyalar rəqabəti, sivil fərqliliklər kimi sübutsuz olaraq əsas götürülən müddəalar ya nəzərə alınmır, ya gizlədilir, ya da ümumiyyətlə rədd edilir. Hər hansı digər bir elmdə analoji faktlara rast gəlmək bir o qədər də inandırıcı deyil. Məsələn, görəsən klassik fizikanın "kütlə", "enerji" və "təcil" kimi anlayışları aradan götürülə, alimlər tədricən cazibə qanununu rədd edə, sonda isə Nyuton sadəcə "mifik qəhrəman", yaxud "şübhəli dini mövhumatçı" kimi qələmə verilə bilərmi? Geosiyasət elmində isə, məhz bu proses baş verir.

Son illərdə dünyada, bir vaxtlar qadağan olunmuş geosiyasət mövzusuna olan ictimai maraq artmaqdadır. Artıq bu mövzuda bir çox kitablar, həmçinin, dövri və elmi nəşrlərdə çoxsaylı məqalələr nəşr olunub. İndi "geosiyasət" termininə cəmiyyətin bütün təbəqələrində daha tez-tez rast gəlinir.

Bununla belə, bu elm sahəsində münasibətlər də birmənalı deyil. Geosiyasətin rolu və məqsədi müxtəlif cür qiymətləndirilir. Bəzi mütəxəssislər bu elmi təkcə daxili deyil, həm də xarici problemlərin həlli vasitəsi hesab edirlər. Digərləri isə məsələyə daha təmkinlə yanaşaraq, geosiyasətin məntiq dairəsində istifadəsinə tərəfdar çıxırlar. Nəhayət, üçüncü qrup mütəxəssislər, onu yanaşma kimi tükənmiş hesab edirlər. Onların fikrincə, geosiyasət əsasında yaradılmış konsepsiyalar sadəcə mücərrəd mühakimələrdir.

Müvafiq yanaşmalar çoxluğu özü də xüsusi diqqətə layiqdir. Bu mövzu ətrafında düşüncələrə əsas verən digər bir amil isə kədərli tarixi təcrübədir. Belə ki, Almaniyanın 1930-40-cı illər təcrübəsi göstərir ki, geosiyasətin nəzəri aspektləri bəşəriyyət üçün böyük faciələrə səbəb olan alman işğalları üçün əsas kimi istifadə olunub.

Sözsüz ki, geosiyasət intellektual yanaşma tərzidir. Bütün elm sahələri kimi o da təsadüfən yaranmayıb. Onun formalaşması müəyyən mühitin və hər şeydən öncə, insanın geotarixi şüurunun inkişafının ayrılmaz hissəsidir. Müasir dünyada geosiyasi yanaşma zəruri hal almışdır.

Dünyanın geosiyasi mənzərəsi: Azərbaycanın baxışlarında

Professor Novruz Məmmədovun ikicildlik "Geosiyasətə giriş" əsərini ("Azərbaycan" nəşriyyatı, 2011-ci il) geosiyasətin hərtərəfli öyrənilməsinə həsr edilmiş fundamental nəşrlərə aid etmək olar. O, geosiyasətin bir elm sahəsi kimi ortaya çıxardığı məlumatlar toplusu, yaxud təcrübədə öz yaşarılığını sübut etmiş nəzəriyyə və doktrinalar xülasəsi olmaqla yanaşı, həm də əsas geosiyasi proqnozlar, həmçinin dəfələrlə forma, məzmun və elmi-nəzəri üslüb aparatını dəyişmiş inkişaf yolunun analizini əks etdirir. S.Kohenin ardınca, geosiyasət tarixinin "üçdalğalı" mərhələlərə bölünməsindən uğurla istifadə olunması və artıq dördüncü-informativ inkişaf dövrünün müəyyən edilməsi, müəllifə dünya geosiyasət təfəkkürünün təkamül prosesini "canlı" şəkildə göstərmək imkanı verib. Bununla bərabər, N.Məmmədovun hazırda məlum olan bütün doktrina və nəzəriyyələri elmi səviyyədə təhlil edib, ümumiləşdirməsi və onları anlaşıqlı dildə izah etməsi bütün bunları oxucular üçün asan başadüşülən edir.

Geosiyasəti etno-milli, dini, mədəni və digər sosial proseslərin fiziki-coğrafi və siyasi-coğrafi xüsusiyyətlərini öyrənən bir elm sahəsi kimi göstərən müəllif, əsas diqqəti onun baza müddəalarına, xüsusən də, məkan üzərində nəzarət probleminə yönəldir. N.Məmmədov məhz sözügedən amili bu elm sahəsi üçün əsas hesab edir. Bu nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda klassik geosiyasət "yaşama məkanı" uğrunda mübarizə elmi kimi görünür. Bunun kuliminasiya nöqtəsi isə iki dünya müharibəsi olmuşdur. XX əsrin ikinci yarısında nüvə silahı və "soyuq müharibə" anlayışının meydana gəlməsi geosiyasətin yeni xüsusiyyətlərini ortaya çıxarmış oldu. Burada yeni məqsədlərin reallaşması, terminoloji vahidlərin yenilənməsi və klassik siyasətin əsaslarının köklü təftişə məruz qalması prosesi baş verdi. Təftiş geosiyasətinin diqqəti, bəşəriyyət üçün təhlükə doğuran nüvə müharibəsinin real olduğu bir dövrdə təhlükəsizliyin təminatına yönəldildi. Bir vaxtlar mövcud olan "müharibə geosiyasəti" gözlənilmədən "dünyada sabitliyin təminatı üzrə geosiyasət"ə çevrilmiş oldu.

Kitabın "Geosiyasətin nəzəri əsasları" adlı birinci cildi geosiyasi fikrin ən qədim dövrlərdən indiyədək keçdiyi yolu əks etdirən sistemləşdirilmiş istorioqrafik səciyyə daşıyır. Bu fəsil nəzəri girişdən başlanır. Giriş özlüyündə həm müəllifin elmi mövqeyi, həm də kitab üçün ikiqat əhəmiyyət daşıyır. Əsas xüsusiyyətlərdən biri isə ayrı-ayrılıqda verilmiş müəllif mülahizələrindən sonra geosiyasətin elmi tərifinin verilməsidir. Bu cür giriş kitabın əsas fəsilləri üçün əsl açar rolunu oynayır. Kitabda 4 əsas fəsil var.

Bu fəsillərdə materiallar tarixi ardıcıllıqla şərh olunur. Geosiyasi ideyalar, nəzəriyyələr, nümunələr və modellər qısa formada olsa da şəxsiyyətlərə uyğun şəkildə sıralanır. Burada geosiyasi coğrafiya, müxtəlif məktəblər (ABŞ, fransız, yapon, rus və d.), regional cərəyanlar və ayrı-ayrı xadimlərin baxışları aydın şəkildə tədqiq edilir.

"Müasir geosiyasi proseslər" adlanan ikinci cilddə müəllifin diqqəti müasir dövrün geosiyasi proseslərinə yönəlib. Burada ABŞ-ın müasir dünyada şəksiz lider rolu oynamaq səyləri ilə bilavasitə əlaqəli olan müasir geosiyasi proseslərdə bu super dövlətin yeri və rolu tədqiq edilir. Cilddə Qərbi və Şərqi Avropada, həmçinin, Baltik regionunda cərəyan edən geosiyasi proseslərə önəmli yer ayrılıb. SSRİ-nin dağılmasından sonra əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmış Rusiyanın yeni geosiyasətinə həsr edilmiş bölməsi də böyük maraq doğurur. Sürətli iqtisadi inkişaf müqabilində yaşadığımız yüzillikdə ciddi geosiyasi reallığa çevrilən və gələcəkdə Qərb dünyası ilə ciddi rəqabət apara biləcək Cənubi və Cənub-Şərqi Asiyada, xüsusən Çin, Hindistan, Yaponiya, Cənubi Koreya, Asiya-Sakit okean bölgəsinin digər ölkələrindəki geosiyasi proseslərə həsr edilən bölmə xüsusi maraq doğurur. Kitabın Yaxın və Orta Şərqə, bu regionda baş verən və aparıcı dövlətlərə - Türkiyə, İran, Səudiyyə Ərəbistanı, İsrailə sirayət edən geosiyasi transformasiyalara həsr olunmuş səhifələri xüsusi aktuallıq daşıyır. Kitabda bu regionda cərəyan edən qızğın hadisələrin müasir dünyanın əsas geosiyasi güc paylanmasına necə təsir edə biləcəyi əks etdirilib. Kitabda, həmçinin, Afrika və Latın Amerikasında mövcud geosiyasi reallıqlar da işıqlandırılıb.

(ardı var)

Kamal ADIGÖZƏLOV,

Bakı Dövlət Universiteti diplomatiya

və müasir inteqrasiya prosesləri

kafedrasının doktorantı

Xalq qəzeti.- 2012.- 11 yanvar.- S. 2.