Elçin yaradıcılığı dünya meridianlarında

Çağdaş milli nəsrimizin və dramaturgiyamızın istedadlı nümayəndəsi, görkəmli ictimai xadim, dünya şöhrətli xalq yazıçımız Elçinin bədii əsərləri təkcə Azərbaycanda deyil, həm də dünya ölkələrində sevilə-sevilə oxunur, əldən-ələ gəzərək neçə-neçə oxucu nəsli arasında mənəvi körpü yaradır. 60-cı illərin əvvəllərində ədəbiyyata gələn istedadlı qələm sahibi elə ilk hekayələrindən fərdi üslubu, özünəməxsus yazı manerası, həyat hadisələrinə orijinal baxışı ilə diqqəti cəlb etmişdir.

Yaradıcılığının ilk illərindən yazıçı cəmiyyətdə, bütövlükdə dünyada baş verən hadisələri, mənəvi-əxlaqi durumu dərindən dərk edərək onu istedadının gücü və qələminin qüdrəti ilə ustalıqla, bədii boyalarla öz əsərlərində əks etdirmişdir. Ömrünün 54 ilini ədəbiyyata həsr etmiş ustad qələm sahibinin hekayə, povest, roman və dram əsərləri tərcümə edilərək dünya xalqları tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. Gənclik illərindən yazıçının stolüstü kitablarından biri “Bayronun məktubları”, ən çox bəyəndiyi isə Emil Zolyanın və Erskin Kolduellin yaradıcılığı olub (sonralar yazıçı onun “Bomboş otaq” adlı hekayəsini tərcümə edib). Yüksək elmi-nəzəri səviyyəyə, bədii-estetik zövqə malik yazıçı erkən yaşlarından kitabla əhatə olunub. Özü qeyd edir ki, atası - Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərindən biri, görkəmli sənətkar “İlyas Əfəndiyev mütaliəni çox sevirdi və mən kitaba ehtiram aurası altında böyümüşəm”.

Yazıçının ədəbi zövqünün formalaşmasında dünya ədəbiyyatının görkəmli sənətkarlarının yaradıcılığının böyük təsiri olub. Bu barədə yazır: “...Mənim üçün Mirzə Fətəli ilə, Mirzə Cəlil ilə Azərbaycan nağılları, dastanları ilə birlikdə İntibah hekayələri və “Don Kixot”da, Tolstoy və Balzak, Qoqol və Zolya da, Folkner və Heminquey, Flober və Çexov, Marsel Prust və Natali Sorrat da, başqaları da doğma olub”. Elçin müəllim ən çox mütaliə edən yazıçılarımızdandır. “Ədəbi düşüncələr” kitabı fenomenal yaddaşa malik alim-filosofun zəngin mütaliəsinin və dünya ədəbiyyatına dərindən vaqif olmasının əyani təsdiqidir. Yazıçı üçün “Kitab həyat tərzidir”, “Kitab oxumaq, mütaliə özü özlüyündə böyük bir sənətdir”. “Qiymətin obyekti istedaddır”- deyən sənətkarın fikrincə, “Ədəbiyyatın missiyası əbədidir- xeyirlə şərin mübarizəsində xeyirə kömək etmək və bu, dövrün dəyişməsindən asılı deyil”. Ədib Latın Amerikası yazıçıları - Kortasar, Markes, Amadu, Borxes, Fuentes və digər yazıçıların yaradıcılıq uğurlarını ümumbəşəri ədəbi ənənələrə dayaqlanmasında görürdü. Müəllif qeyd edir ki, “vaxtilə mən Esxili, Evripidi, Aristofanı, Sofoklu, Apuleyi... oxuyanda, bu ədəbiyyatın əzəməti qarşısında, sözün əsl mənasında şaşırmışdım”. Elçin müəllim gənc yaşlarından o zamankı Ümumittifaq ədəbi prosesində fəal iştirak edən yazıçılarımızdan olub. Vaxtaşırı olaraq onun “Literaturnaya qazeta”, “Drujba narodov”, “Yunost”, “Smena”, “Voprosı literaturı”, “Literaturnoye obozreniye” və s. jurnallarda bədii əsərləri və məqalələri dərc olunub.

60-cı illərdən bu yana Elçinin yaradıcılığına həm ölkəmizdə, həm də xaricdə yüzlərlə məqalələr, rəylər və onlarla iri həcmli tədqiqat əsərləri həsr olunub, çoxşaxəli yaradıcılığına ədəbi-ictimai maraq bir an belə səngiməyib. Əsərləri Azərbaycanın sərhədlərini aşaraq dünyanın söz sərraflarını danışdırıb və beləliklə, nasir, dramaturq, ssenariçi, tərcüməçi, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, publisist Elçin sayca o qədər də çox olmayan sənətkarlarla bir sırada xarici ölkələrdə Azərbaycan ədəbiyyatını ləyaqətlə təmsil edən şöhrətli sənətkar zirvəsinə yüksəlib. Çoxşaxəli yaradıcılığında milli özünüdərklə ümumbəşəri dəyərlər arasında bir vəhdət, bir körpü yaradan istedadlı qələm sahibinin əsərlərinin dünya ədəbiyyatında xüsusi yeri var. Yazıçının bədii əsərləri sənətkarlıq baxımından dünya ədəbi şedevrləri xəzinəsini zənginləşdirən bədii nailiyyətdir. 16 yaşından ədəbi fəaliyyətə başlayan, əsərləri ilə dünyanı dolaşan böyük sənətkarın əsərləri rus, ingilis, fransız, alman, ispan, türk, macar, bolqar, ərəb, rumın, fars, çex, polyak, xorvat, gürcü, moldav, türkmən, özbək, qazax, tacik, serb, Ukrayna, Çin, slovak, Litva və s. dillərə tərcümə edilərək onu dünya meridianlarında tanıdıb. Elçinin dünyanın müxtəlif dillərdə 150-yə yaxın kitabı nəşr olunmuşdur. Kitablarının ümumi tirajı isə 10 milyondan çoxdur.

İlk pyesi “Poçt şöbəsində xəyal”ı yazıçı 26 yaşında yazıb. Lakin 1969-70-ci illərdə “Qlavlit” bu pyesin tamaşasına icazə vermir. Sonralar yazıçı həmin əsəri dramatik povest kimi nəşr etdirir. Elçinin “Ah, Paris, Paris!..”, “Mənim sevimli dəlim”, “Mənim ərim dəlidir”, “Poçt şöbəsində xəyal”, “Mahmud və Məryəm”, “Ağ dəvə”, “Ölüm hökmü”, “Şuşa dağlarını duman bürüdü”, “Qatil”, “Şekspir”, “Arılar arasında” və s. pyesləri Azərbaycanın və xarici ölkələrin teatrlarında böyük uğurla tamaşaya qoyulmuşdur. Çağımızda “Elçin və teatr” mövzusu teatrşünaslıqda ayrıca elmi tədqiqat obyektinə çevrilib.

Azərbaycan teatrının ölkəmizin hüdudlarından kənarda - xarici ölkə teatrlarında tanınmasında Elçin dramaturgiyasının xüsusi yeri vardır. Dramaturqun “Mənim sevimli dəlim” pyesi Türkiyə Dövlət Dram Teatrında Azərbaycan dramaturgiyası nümunələrindən tamaşaya qoyulan ilk pyes idi. Türkiyə mətbuatı və televiziyası “Dəlixana qaçqını”nı (“Mənim sevimli dəlim” əsərini) Azərbaycan-Türkiyə mədəni əlaqələrinin inkişafında mühüm hadisə kimi dəyərləndirdi. Dramaturqun “Mənim ərim dəlidir” pyesi də Türkiyə teatrının səhnəsində maraqlı səhnə təcəssümünü tapdı. Ərzurumda göstərilən həmin əsərin tamaşası sonradan Qarsda, Ərzincanda, Sivasda, Konyada, Antalyada, Alanyada və Ankarada böyük müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirildi. Dəlilər və ağıllılar mövzusu həmişə bədii ədəbiyyatın predmeti olub. Bu mövzu ilə ilgili müəllif yazır: “Mənim “dəlilərim”in diaqnozu dərddir, yaradır: ədalətsizlikdən doğan yara, cahillik və nadanlıqdan doğan yara, şeytani hisslərin vurduğu zərbənin yarası”. Dramaturqun “Ulduzlar altında qətl” pyesi 2006-cı ildə İstanbul Böyük Şəhər Bələdiyyə Teatrında, 2007-ci ildə isə İstanbulda Türkiyənin məşhur Möhsün Ərtoğrul Səhnəsində uğurla nümayiş etdirildi. Türkiyənin “Ufuk ötesi” həftəliyi dramaturq haqqında yazmışdır: “Türkiyədə və dünyada nəşr edilən roman, hekayə, esseləri və səhnə üçün yazdığı əsərləri ilə tanınan Elçin Azərbaycan dünyasını və insanını tanıdır”. Dramaturqun “ÜNS” teatrının səhnəsində recissor Bəhram Osmanov tərəfindən tamaşaya qoyulan “Şekspir” tragikomediyasını da teatrsevərlər böyük maraqla qarşıladılar. Sonradan bu pyes ingilis dilində ayrıca kitab halında çap edildi. Böyük Britaniyanın paytaxtı Londonda “Şekspir” əsərinin tamaşası böyük müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirilmiş və geniş tamaşaçı rəğbəti qazanmışdır. Bu yaxınlarda isə dramaturqun “Mənim sevimli dəlim” pyesi Londonun “Tristan Bates” teatrında uğurlu səhnə təcəssümünü tapdı.

2012-ci ildə Elçinin “Mənim sevimli dəlim” və başqa pyeslər" adlı kitabı ingilis dilində çap edilmişdir. Kitaba dramaturqun “Mənim sevimli dəlim”, “Şekspir”, “Teleskop”, “Cəhənnəm sakinləri” pyesləri daxil edilmişdir. Əsərləri ingilis dili üzrə tərcüməçi Səadət İbrahimova və onun həyat yoldaşı, “Visions of Azerbaijan” jurnalının redaktoru İan Piert (Britaniya) tərcümə etmişlər. “Sadəcə tanış olun” adlı ön sözdə müəlliflər qeyd edir ki, “Elçin bizə daxilimizdəki ən yaxşı cəhətlərə sevinməyi öyrədir, bizim müvəffəqiyyətsizliklərimizə istehza ilə təəccüblənir və hərdən barbarları daxilimizə buraxmaqda ara verib ciddi düşünməyimizə işarə edir. Qoy bu nəşr Elçin və Azərbaycan xalqını daha geniş kütlə ilə birləşdirməyə kömək etsin”. Bu gün Türk dünyasının qüdrətli yazıçısı Elçinin əsərləri dünya teatr səhnələrini fəth edir. Uğurlu keçən tamaşalar haqqında Türkiyə mətbuatı yazmışdır: “Ankara səhnəsi fəth edildi...”. Dramaturqun yaradıcılığına həsr edilmiş çoxsaylı məqalələrdə “Ölüm hökmü” romanı bütün türk ədəbiyyatlarının azman nümunəsi", pyesləri isə “müasir dünya dramaturgiyasının layiqli nümunələri” kimi dəyərləndirilmişdir. Almaniyalı tədqiqatçı Henrix Fişer “Ölüm hökmü” romanını “dünya miqyaslı bir əsər” kimi qiymətləndirmişdir. Türkiyəli professor Əflatun Nemətzadə yazırdı: “Nə mutlu Azərbaycan xalqına ki, Elçin kimi dəyərli, qiymətli bir dünyaca yazarı var”. Milliliklə bəşəriliyin vəhdətini ifadə edən Elçin istedadının bəhrəsi olan sənət əsərləri onu “Türk xalqları ədəbiyyatının ulduzu, ortaq qürur qaynağı” (Metin Turan) kimi tanıdıb. Ümumiyyətlə, yazıçının Türkiyədə nəşr olunmuş kitablarını və səhnəyə qoyulmuş pyeslərini türk oxucuları və tamaşaçıları böyük maraqla qarşılamış və ölkənin ədəbi ictimaiyyəti tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.

Ürəkdən gələn ürəyə tez yol tapar- deyiblər. Elçin yaradıcılığının xalq sevgisi qazanmasının əsas səbəbi fikrimizcə bu əsərlərdəki təbiilik və səmimiyyətdir. Onun bədii əsərlərinin qəhrəmanları da olduqca təbiidir, mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri, hiss və duyğuları, fikir və arzuları, istək və niyyətləri, ehtiras və emosiyaları ilə... Ona görə də “Elçin adamların xarakterindəki keçici, ötəri yox, mühüm, təyinedici cəhətləri görür, işıqlandırır və bu işıq altında da onun yaddaqalan obrazını yaradır” (Bəkir Nəbiyev). Dünya şöhrətli yazıçının yaradıcılığından bəhs edən görkəmli rumın ədəbiyyatşünası və tənqidçisi Dmitri Balan yazmışdır: “...Yazıçı və zəngin təcrübəli dövlət xadimi kimi tükənməz enerji ilə Azərbaycan xalqının yeni, müstəqil dövlət quruculuğu işində yorulmaz fəaliyyət göstərən Elçinin əsərlərinin qəhrəmanları onu əhatə edən mühitdən, ölkənin, xalqın ictimai-siyasi, tarixi həyatından götürülüb. Şekspir və Y.L.Karacale kimi, Elçin müasir həyatın, real gerçəklikdəki hadisələrin, sarsıntıların və ümumiyyətlə, bütün vaqeələrin mahir müşahidəçisi olmaqla bərabər, həm də keçmiş zamanların, dünyanın ilk baxışdan bəlkə də paradoksal görünən əzəli problemlərinin mahir salnaməçisidir”. Yazıçının bədii əsərlərinin cövhərinə hopmuş sadəlik, humanizm və bəşərilik onun görümlülüyünə və estetik dəyərinə bir tamlıq gətirir. Onun povestləri sürətli süjet inkişafına, ideya, sənətkarlıq məziyyətinə, estetik siqlətinə, fərdi üslub və poetikasına görədir ki, ekranlaşdırmaya daha tez uyğunlaşır. Dövrün qlobal və mənəvi problemlərini fəlsəfi dərinlik və mürəkkəbliyi ilə ekranda canlandırmaq Elçin ssenarilərinin ən səciyyəvi cəhətidir. Elçinin ssenariləri əsasında doqquz bədii film, bir sıra sənədli, cizgi filmləri çəkilib. Bu filmləri Fikrət Əliyev (“Baladadaşın ilk məhəbbəti”), Arif Babayev (“Arxadan vurulan zərbə”), Kamil Rüstəmbəyov (“Gözlə məni”), Oqtay Mirqasımov (“Gümüşü furqon”), Tofiq Tağızadə (“Bağ mövsümü”), Şahmar Ələkbərov (“Sahilsiz gecə”), Vaqif Mustafayev (“Milli bomba”), Ramiz Fətəliyev və Dövlət Fəthulin (“Hökmdarın taleyi”) kimi görkəmli rejissorlar çəkiblər. Türkiyə və Azərbaycan kinematoqrafçılarının “Mahmud və Məryəm” romanı əsasında birgə lentə aldıqları eyni adlı iki seriyalı film isə yaxınlarda ekranlarda böyük uğurla nümayiş etdirildi. Ümumiyyətlə, yazıçının ssenariləri əsasında 22 adda film çəkilmişdir.

Elçinin dünya dramaturqlarının yaradıcılığına dərindən bələdliyindəndir ki, onlar haqqında ilhamla söz açır. Yazıçıya görə O’Keysi, O’Nil, Brext, Anuy, İonesko, Bekket, Sartr, Vampilov, Artur Miller, Dyurrenmatt, Olbi kimi dramaturqların əsərləri dünya dramaturgiyasının “çox zəngin bəşəri mənəvi sərvətidir”. Elçin bir sıra dünya şöhrətli yazıçıların əsərlərini dilimizə tərcümə edib. Yazıçıya görə “tərcümə etmək orijinal yazmaqdan daha artıq bir zəhmətkeşlik, səbir tələb edir”. O, dünya xalqları ədəbiyyatı nümunələrindən - Molyerin “Skapenin kələkləri”, “Corc Danden”, “Komediyalar”, Pirandellonun “Axmaq”, Maltsın “Sıravi Hiks”, Hoinskinin “Bir gecə əhvalatı” pyeslərini, Y.Qaşekin, A.Moruanın, A.Kristinin, S.Fitsceraldın, N.Lakenesin, E.Kolduellin, R.Bredberinin, A.Əzimovun, A.Truayyanın, M.Benedettinin, C.Apdaykin və digər yazıçıların hekayələrini, klassik yapon xokkularını, çağdaş dünya nasirlərinin əsərlərindən ibarət “Necə oldu ki, Pyer Duş məşhurlaşdı” və digər əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. Bu əsərlər həm tərcüməsi etibarilə, həm də bədii-estetik özəlliyi baxımından yazıçının uğurlu yaradıcılıq işidir. Bu tərcümələr əsərin ruhunu, koloritini, bədii siqlətini, ideya-məna yükünü bütövlükdə oxucuya yetərincə çatdıra bilir. Müəllifin fikrincə, listedadlı tərcüməçi o yaradıcı şəxsdir ki, əsərin başqa dildə yalnız şəklini çəkmir, həm də onun ruhunu verməyi bacarır”.

Elçin müəllim professional tənqidçi, ədəbiyyatşünas və nəzəriyyəçidir. Bu sahəyə aid böyük qələm sahibi fundamental monoqrafiyaların, kitabların, elmi-tədqiqat əsərlərinin və çoxsaylı nəzəri-estetik məqalələrin müəllifidir.

Elçin müəllimin ictimai fəaliyyətində “Vətən” Cəmiyyətində göstərdiyi fədakarlıq da xüsusi yer tutur. Fikrimizcə, bu mövzu müstəqil elmi tədqiqatın mövzusudur. Bu barədə onun özü yazırdı: “Vətən” Cəmiyyətinin xalqın milli oyanışında, siyasi yaddaşının bərpa edilməsində, Azərbaycanın müstəqil bir dövlətə çevrilməsində oynadığı rolu müəyyənləşdirmək gələcək tarixçilərin işidir və mən qətiyyən şübhə etmirəm ki, onlar bu işi görəcəklər”. “Vətən” Cəmiyyəti mühacir həyatı yaşayan yurddaşlarımızla Azərbaycan arasında mənəvi körpü yaratdı. Təkcə bir faktı- 1990-cı ilin 20 Yanvar qətliamını- işğalçı sovet qoşunlarının törətdiyi vəhşilikləri xarici ölkələrin informasiya agentliklərinə, məşhur qəzet redaksiyalarına və ayrı-ayrı sənət və dövlət xadimlərinə “Vətən” Cəmiyyəti çatdırdı. Ümummilli lider Heydər Əliyevin Moskvada Azərbaycan nümayəndəliyindəki tarixi çıxışının video kasetini də o zaman “Vətən” Cəmiyyəti əldə edərək xarici ölkələrə göndərmişdi. Elçin müəllim ictimai xadim kimi xarici ölkələrdəki nüfuzlu beynəlxalq tədbirlərdə, konfranslarda, qurultaylarda, görüşlərdə, rəsmi dövlət danışıqlarında, simpoziumlarda Azərbaycanı layiqincə təmsil etmişdir. Elçin müəllim 1988-ci ildə Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı seçilmişdir. 1986-cı ildə “Şərəf nişanı”, 2003-cü ildə isə Azərbaycan Respublikasının ən yüksək mükafatı- “İstiqlal” ordeni ilə təltif edilmişdir.

Ömrünün əlli dörd ilini ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin və elmimizin inkişafına həsr etmiş dünya şöhrətli yazıçının milli azadlığımız və müstəqilliyimiz uğrundakı miqyaslı fəaliyyəti, yüksək ziyalılığı, mənəvi zənginliyi, obyektivliyi, xeyirxahlığı, təəssübkeşliyi, ictimai xadimliyi və müdrikliyi ona böyük nüfuz və xalq məhəbbəti qazandırıb. O, böyük sənətkar, böyük şəxsiyyətdir. Milli gerçəklikləri və dünyəvi dəyərləri əks etdirən əsərləri görkəmli qələm sahibini dünya meridianlarında tanıdıb. Fəxr edirik ki, Türk dünyasının böyük sənətkarı, xalq yazıçısı Elçin bu gün dünya ədəbi fikrinin ən görkəmli təmsilçiləri ilə bir sırada dayanır.

Əziz Elçin müəllim! Sizi yubileyiniz münasibətilə səmimi qəlbdən təbrik edir, uzun ömür, möhkəm cansağlığı və yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq. Ürəyinizdən keçən bütün arzulara qovuşmaq və daha böyük yaradıcılıq qələbələrinizi görmək arzusuyla:

Vəfa XANOĞLAN,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq qəzeti.- 2013.- 5 may.- S. 9.