Sosial problemlərin həlli

iqtisadi inkişafın rəhnidir

Məlumdur ki, iqtisadi vəziyyətdən yaranan sosial problemlər, öz növbəsində, iqtisadiyyatın inkişafına ciddi təsir göstərir. İqtisadi və sosial problemlər elə bir sistemdir ki, burada elementlər inkişafın vasitə və məqsədi kimi həyata keçirilərək, qarşılıqlı əlaqədədir, biri digərindən asılıdır və bu qarşılıqlı əlaqənin qırılması bütövlükdə sistemi məhv edə bilər.

İslahatların təşəbbüsçüsü qismində dövlət çıxış edərkən iki məqama xüsusi diqqət yetirilməlidir: birincisi, dövlətin islahatçılıq fəaliyyəti cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafının vəziyyəti və tendensiyaları barədə dərin biliklərə arxalanmalıdır; ikincisi, əgər dövlət təsərrüfat subyektlərinin özlərinin müstəqilliyini və təşəbbüskarlığını hərəkətə gətirə bilməsə, onda dövlətin islahatçılıq imkanları əhəmiyyətli dərəcədə azalacaqdır.

İqtisadi inkişafın sosial yönümlülüyü istehsalın istehlakçıya tabe etdirilməsini bildirir. İstənilən bazar strukturunda istehsalçıların iqtisadi maraqları istehlakçıların tələbatlarının ödənilməsindən savayı digər bir həyata keçirilmə forması tanımır və belə bir forma ümumiyyətlə yoxdur. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə formalaşmış sosial yönümlü iqtisadiyyatın müasir tipi aşağıdakı amillərlə xarakterizə olunur:

Əhalinin daha az təminatlı təbəqələrinin nəfinə gəlirlərin cəmiyyətin yüksək gəlirlərə malik təbəqələri arasında yenidən bölüşdürülməsinin əhəmiyyətli dərəcədə geniş miqyas alması;

– büdcə vəsaitləri hesabına əhaliyə pulsuz sosial xidmətlər göstərilməsi üçün fondların yaradılması;

– işsizliyə görə və ölkənin əmək qabiliyyəti olmayan vətəndaşlarının saxlanmasına görə müavinətlərin ödənilməsi üçün büdcələrdə (yerli və ümumdövlət) ehtiyat fondların yaradılması;

– əhalinin müəyyən kateqoriyalarına müxtəlif xidmətlər göstərən ictimai fondların geniş şəbəkəsinin mövcudluğu;

– dövlət və işəgötürənlər tərəfindən göstərilən sosial xidmətlərə və təqdim olunan imtiyazlara vətəndaşların hüquqlarının qanunvericiliklə təsbit olunması və bu hüquqların reallaşdırılmasını təmin edən təsirli mexanizmlərin olması.

Qeyd etmək lazımdır ki, sosial yönümlü müasir bazar iqtisadiyyatı Qərb ölkələrinin sosial-iqtisadi inkişafının uzunmüddətli təkamülünün, sahibkarların və muzdlu işçilərin iqtisadi maraqlarının bir-birindən asılı olmasının, elmi-texniki inqilab dövründə istehsalın rentabelliliyinin təmin edilməsi sahəsində çalışanların keyfiyyət xarakteristikalarının əhəmiyyətinin artmasının nəticəsidir. Lakin bunu da qeyd etmək ədalətli olar ki, əhalinin sosial tələbatlarının ödənilməsi kapitalın ilkin məqsədi deyildir. Bununla birlikdə, Azərbaycan Respublikasında iqtisadi islahatların və bazar münasibətlərinə keçidin bütün mərhələlərində sosial problemlərin həllinə, hər şeydən əvvəl, əhalinin az təminatlı və sosial baxımdan zəif təbəqəsinin sosial müdafiəsinə böyük diqqət yetirilmişdir. Bu, iqtisadi islahatların dərinləşdirilməsi və sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatının formalaşdırılması şəraitində vacib vəzifələrdən biridir. Öz növbəsində, əmtəə istehsalının və bütün iqtisadiyyatın keyfiyyətcə yenidən qurulması, zəngin təbii və digər resurslara malik iqtisadi potensialdan səmərəli istifadə olunması əhalinin həyat şəraitinin daha da yaxşılaşdırılması, bütün sosial münasibətlər sisteminin təkmilləşdirilməsi ilə sıx bağlıdır.

Azərbaycan Respublikası özünün dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra tarixən qısa zaman kəsiyi ərzində iqtisadiyyatın islahatlar yolu ilə yenidən qurulması üzrə çox vacib, eyni zamanda, son dərəcə mürəkkəb vəzifələri həll etməli, həm də bu zaman sosial sarsıntılar və cəmiyyətdə parçalanma üçün əlyeri qoymamalı idi. Məsələ burasındadır ki, “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasında qeyd olunduğu kimi, XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində sosializm ictimai-siyasi quruluşunun dərin iflası və SSRİ kimi nəhəng bir dövlətin süqutu digər postsovet ölkələri ilə yanaşı, Azərbaycanda da siyasi xaos, iqtisadi iflic və sosial kollaps vəziyyətinin yaranması ilə nəticələnmişdi. Üstəlik, həmin vaxt Azərbaycanın hərbi təcavüzə məruz qalması - erməni millətçilərinin soyqırımı və işğal siyasəti nəticəsində ölkə ərazisinin 20 faizinin işğalı, bir milyon azərbaycanlının öz yurd—yuvasından didərgin düşməsi vəziyyətin son dərəcə ağırlaşmasına səbəb olmuşdu.

Lakin bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, 90-cı illərin ortalarından etibarən ölkəmiz ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında tədricən dirçəlməyə və taleyüklü problemlərin həlli istiqamətində inamlı addımlar atmağa başladı. Bu gün cəsarətlə demək olar ki, keçid dövrünün saysız-hesabsız çətinlikləri dəf olunaraq tarixə çevrilmiş, qeyri-sabit ictimai mühit, beynəlxalq aləmdən təcrid olunmuş ölkə, dağıdılmış iqtisadiyyat, hiperinflyasiya və digər problemlər artıq keçmişdə qalmışdır. Ölkə iqtisadiyyatındakı müsbət irəliləyiş əhalinin həyat səviyyəsinin və alıcılıq qabiliyyətinin sabitləşməsinə, nominal pul gəlirlərinin artmasına, ailə büdcələrində ehtiyatların yaradılmasına imkan vermişdir.

Artıq uzun illərdir ki, ölkənin vergi və büdcə siyasətində xərclər üzrə aşağıdakı cəhətlərə xüsusi diqqət yetirilməsi nəzərdə tutulur:

– Xərclərin investisiya istiqamətini və sosial yönümlülüyünü təmin etmək;

– ölkənin daxili potensialından və büdcə resurslarından səmərəli istifadə etməklə, iqtisadi regionlar üçün xüsusi əhəmiyyəti olan sahələrin inkişafına, istehsal müəssisələrinin fəaliyyətinin daha da genişləndirilməsinə, ixrac yönümlü məhsul istehsalının stimullaşdırılmasına, yerli sahibkarlığın inkişafı yolu ilə əhalinin məşğulluq əmsalının yüksəldilməsinə, həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasına və ölkə iqtisadiyyatının daha da canlanmasına kömək etmək;

– sosial siyasətin ardıcıl həyata keçirilməsi üçün yoxsulluğun mərhələlərlə aradan qaldırılmasına, əməkhaqqının, pensiya və əlillik müavinətlərinin artırılmasına nail olmaq və onların ünvanlılığını təmin edən tədbirlər görmək;

– dövlət qulluqçularının sosial müdafiəsini gücləndirmək;

– kiçik və orta sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi üçün hazırlanmış proqramların həyata keçirilməsində büdcənin rolunu və vəsait qoyuluşunu artırmaq.

İqtisadi və sosial inkişafın əsas makroiqtisadi göstəriciləri ümumi daxili məhsulun artımına, onun tərkibində qeyri-neft sektorunun və regionların iqtisadi inkişafının xüsusi çəkisinin müsbət istiqamətdə dəyişməsinə, daxili istehsalın həcminin genişləndirilməsinə, iqtisadiyyata xarici investisiyaların axınına şərait yaradacaqdır. Dövlətin təsərrüfat subyekti kimi iqtisadi tənzimləmə prosesində aparıcı funksiyalarını özəl qurumlara verməsi də reallığa çevrilməkdədir. Son illərdə qəbul edilib həyata keçirilən dövlət büdcələri əsasən sosial yönümlü olmuşdur. Bu, onu göstərir ki, Azərbaycan dövlətinin rəhbərini birinci növbədə əhalinin sosial durumu, maddi rifahının yaxşılaşdırılması düşündürür. Həyata keçirilən iqtisadi proqramlar nəticəsində hər yeni büdcə ilində sosial müdafiə xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlir. Uşaqlar, əlillər, qaçqın və məcburi köçkünlər üçün ayrılan müavinətlərin, büdcədən maliyyələşən təşkilatlarda çalışan işçilərin əməkhaqqının artırılması, onların orta aylıq əməkhaqqının arasındakı fərqin azaldılması istiqamətində işlər davam etdirilir. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, büdcə təşkilatlarında çalışan və dövlət təminatında olan əhalinin sosial müdafiəsini gücləndirmək məqsədilə son illərdə ölkə Prezidenti tərəfindən çoxsaylı sərəncam imzalanmışdır. Bu sərəncamlar səhiyyə, təhsil, elm, idman, mədəniyyət, ədəbiyyat, incəsənət, sosial-təminat sahələrinin işçilərini, pensiya və müavinət alanları, qaçqın və məcburi köçkünləri əhatə etmişdir.

Məlumdur ki, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın güclənməsi, sahələrarası və sistemdaxili təsərrüfat əlaqələrinin mürəkkəbləşməsi, istehsalın böyük miqyasları və dərin ixtisaslaşması, elmi-texniki tərəqqinin və innovasiya proseslərinin inkişafı şəraitində, insanın, texnikanın və təbiətin mürəkkəb qarşılıqlı fəaliyyəti və bütün təkrar istehsal prosesində insanın rolunun yüksəlməsi zamanı, iqtisadi və sosial səmərəlilik arasında optimal proporsiyaların qoyulması çox çətin vəzifədir.

Bu vəzifənin həllinin çətinliyi respublika əhalisinin həyat səviyyəsini yüksəltmək və ona sosial xidmətlər göstərmək zərurətində, deməli, iqtisadi islahatlar şəraitində sosial sferanın inkişafına məsrəfləri artırmaqdadır. Həm də bu zaman istehlak standartlarının inkişaf etmiş ölkələrdə təşəkkül tapmış səviyyəsi ilə postsovet məkanındakı faktiki səviyyə arasında əhəmiyyətli fərqlərin mövcudluğu sosial təyinatlı istənilən tədbirin səmərəliliyini azaldırdı. Belə bir şəraitdə iqtisadi və sosial səmərəlilik arasında optimal uzlaşdırmanı tapmaq və bu əsasda cəmiyyətin inkişafında nəzərəçarpacaq tərəqqiyə nail olmaq heç də asan vəzifə deyildi.

Müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin banisi, ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən müəyyən edilmiş sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının ardıcıl surətdə həyata keçirilməsi nəticəsində qısa müddət ərzində ölkəmizin möhkəm iqtisadi təməli yaradılmış, hərtərəfli inkişaf yolu dönməz xarakter almışdır. Daha konkret desək, Prezident İlham Əliyevin imzaladığı “Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında” 2003-cü il 24 noyabr tarixli fərmanda qeyd olunduğu kimi, “Azərbaycanda 1993-1995-ci illərdə Prezident Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən qətiyyətli və məqsədyönlü tədbirlər ölkədə əvvəllər baş alıb gedən özbaşınalıqlara və xaosa son qoymuş, ictimai-siyasi sabitliyi təmin etmiş, ölkənin hərtərəfli sosial-iqtisadi inkişafı və beynəlxalq iqtisadi sistemə inteqrasiyası üçün əlverişli şərait yaratmışdır. 1995-ci ildən başlayaraq ardıcıl aparılan islahatlar nəticəsində iqtisadiyyatın inkişafında ciddi irəliləyiş əldə edilmiş, bir çox sahələrdə, xüsusilə makroiqtisadi göstəricilərin artımında yüksək nəticələrə nail olunmuş, iqtisadi potensialın formalaşmasında həlledici rol oynayan sahibkarlığın təməli qoyulmuş və onun inkişafında əhəmiyyətli uğurlar qazanılmış, əhalinin rifah halının yaxşılaşdırılması, sosial müdafiəyə ehtiyacı olan insanlara dövlət qayğısının artırılması istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır”. Rəqəmlərlə ifadədə, 1998-2003-cü illərdə ümumi daxili məhsul 60 faiz, kapital qoyuluşu 2,8 dəfə, orta aylıq əməkhaqqı 2,2 dəfə artmışdı. Bu dövrdə dövlət büdcəsinin kəsiri 2 faizdən, inflyasiyanın səviyyəsi isə 2,5 faizdən çox olmamışdı. Ümumi daxili məhsulda özəl bölmənin payı 1998-ci ildəki 59,5 faizdən 2003-cü ildə 73 faizə, o cümlədən sənayedə 26 faizdən 54 faizə çatmışdı. Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafını sürətləndirmək və problemləri kompleks həll etmək məqsədilə 10-dan çox dövlət proqramı qəbul edilib həyata keçirilmişdir.

Dövlət müstəqilliyimizin bərpasından sonra Azərbaycan iqtisadiyyatını milli mənafelərə uyğun zəmində yenidən qurmaq məqsədlərinin ardıcıl həyata keçirilməsi tarixdə ilk dəfə olaraq məhsuldar qüvvələrin ölkə ərazisi daxilində daha səmərəli yerləşdirilməsinə də böyük imkanlar açmışdır. Məlumdur ki, beynəlxalq aləmdə regional istehsalın tarazlı inkişafı hər bir ölkənin bu əsasda ümumi sosial-iqtisadi tərəqqisinin ən əlamətdar göstəricilərindən biri kimi qiymətləndirilir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, bu mühüm problemin düzgün həllinin əsasında, ilk növbədə, hər bir ərazinin yerli təbii sərvətlərindən, istehsal imkanlarından, işçi qüvvəsindən səmərəli və dolğun istifadə etməklə, ölkənin çoxşaxəli və geniş tərkibli iqtisadi inkişafı durur.

Planlı təsərrüfatçılıq sistemində Azərbaycan iqtisadiyyatı uzun illər boyu əsasən elmi-texniki və ümumi inkişaf tələblərinə uyğun olaraq dinamik şəkildə artsa da, bütün dövrlərdə inkişaf bu və ya digər dərəcədə birtərəfli getmişdir. Azərbaycanın böyük imkanlarından son dərəcə məhdud istifadə edilməsinin nəticəsi olan bu hal bütün dövrlərdə məhsuldar qüvvələrin, əsasən də sənayenin inkişaf səviyyəsinə görə regionlar arasında böyük fərqlərin yaranmasının başlıca səbəblərindən biri olmuşdur. Bu vəziyyət təqribən bir əsrə yaxın dövr ərzində daha kəskinliklə özünü büruzə vermişdir. Müstəqillik əldə etdikdən sonra ilk illər Azərbaycan iqtisadiyyatının məlum səbəblər üzündən düçar olduğu ağır böhran onun bir çox regionlarının inkişafını daha böyük miqyasda tənəzzülə uğratdı. Sonralar Azərbaycan iqtisadiyyatının ümumi dirçəliş və yüksəliş mühitinin yaranması və aparılan aqrar islahatlar nəticəsində əsas kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı böyük həcmdə artsa da, emal müəssisələrinin zəif bərpası bir çox rayonlarda bütövlükdə sənayenin əvvəllər nail olunmuş yüksək səviyyəyə qalxmasını hələ təmin etməmişdir.

Digər ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da hər bir regionun ahəngdar sosial-iqtisadi inkişafı onun səmərəli təsərrüfat sisteminin yaradılmasının əsaslarından birini təşkil edir. Məhsuldar qüvvələrin ümumi inkişaf səviyyəsinə görə regionlar arasında uyğunsuzluqların yaranması isə ölkənin sosial-iqtisadi durumunun həyati əhəmiyyət kəsb edən bütün tərəfləri üçün yolverilməz mənfi nəticələrin törənməsinə səbəb olur. Hər şeydən əvvəl, istehsalın kiçik ərazidə həddən artıq yüksək səviyyədə toplanması müəssisələrin fəaliyyətində müxtəlif xarakterli çətinliklər meydana çıxarır, şəhərdaxili nəqliyyatın hərəkəti çətinləşir, ətraf mühitin çirklənməsi xeyli kəskinləşir, əhalinin mənzil, su, təzə ərzaq məhsulları ilə təchizatında böyük problemlər yaranır və s. Bu amillərin mənfi təsirinin yumşaldılması isə xeyli miqdarda əlavə vəsaitin sərf edilməsi hesabına müəyyən dərəcədə tənzimlənir. Digər tərəfdən, ümumi sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinin aşağı qalması üzündən başqa regionlarda iş yerlərinin kifayət qədər olmaması, onlarda mədəni-məişət xidməti müəssisələrinin azlığı və nisbətən məhdud dərəcədə fəaliyyət göstərməsi nəticəsində insanların yaşayışı üçün son dərəcə əlverişli olan ərazilərdən əhalinin boşalması meyili baş verir. Bütövlükdə, ölkə üzrə əhalinin qeyri-bərabər məskunlaşması isə ümumi sosial-iqtisadi inkişaf vəzifələrinin həlli məqsədlərini çətinləşdirir, bəzən hətta onların reallaşmasının mümkünsüzlüyü şəraitini yaradır. Azərbaycanda çox uzun bir dövrdür ki, belə məskunlaşma sistemi təşəkkül tapmışdır. Onun təkmilləşməsi xeyli vaxt və lazımi sosial-iqtisadi inkişaf tədbirləri həyata keçirməyi tələb etdiyindən problemin həlli aktual olaraq qalırdı. Təkcə bu fakt bütün regionlarda məhsuldar qüvvələrin ümumi səviyyəsini onların imkan və tələbatına uyğun inkişaf etdirməklə, Azərbaycan ərazisində ölkənin böyük iqtisadi potensialı ilə birlikdə xeyli sayda əhalinin məskunlaşması üçün çox böyük imkanların olduğunu göstərirdi.

Bu mənada Azərbaycan əhalisinin rifahının daha da yüksəldilməsinə, müxtəlif regionlarda əlavə iş yerlərinin açılması üçün müxtəlif istehsal sahələrinin artırılması imkanlarının müəyyən edilməsinə, bu məqsədlə islahatların dərinləşdirilməsi və genişləndirilməsinə, yerli sahibkarlığın fəaliyyətinin gücləndirilməsinə yönəldilən çoxsaylı dövlət tədbirləri respublika iqtisadiyyatının inkişafında əhəmiyyətli bir mərhələnin başlandığına dəlalət edir. Azərbaycanın dönməz xarakter almış davamlı yüksək inkişafı, xüsusən neft strategiyası məqsədlərinin ardıcıl olaraq mərhələ-mərhələ gerçəkləşdirilməsi, ölkə iqtisadiyyatının başqa sahələrinin dirçəlişinə miqyaslı neft müqavilələrinin yaratdığı əlverişli şərait respublikanın regionlarında məhsuldar qüvvələrin sürətli artımı üçün geniş imkanlar açmışdır. Bu imkanlar “Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında” 2003-cü il 24 noyabr tarixli fərmanın davamı olaraq 2004-cü il 11 fevral tarixli fərmanla təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramında (2004-2008-ci illər)” dolğun əksini tapmışdır.

Azərbaycanın regionlarında istehsalın müxtəlif sahələrinin yüksək səviyyədə inkişafını şərtləndirən belə bir cəhəti xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, onların hamısı çoxlu təbii sərvətlərə və başqa imkanlara malikdir. Bu da çox əhəmiyyətlidir ki, əgər Abşeron özünün zəngin neft, təbii qaz və başqa mühüm sərvətləri ilə bütün dünyada məşhurdursa, Azərbaycanın başqa regionları neft-qazla zənginliyi ilə yanaşı, çox geniş tərkibdə başqa xammal və imkanlara da malikdirlər. Regionların, demək olar ki, hamısı müxtəlif tərkibli və təyinatlı təbii tikinti materialları ilə zəngindir; ölkə ərazisinin bütün hissələrinin son dərəcə əlverişli torpaq-iqlim şəraiti və suvarma təminatı özünün yüksək keyfiyyətinə görə dünya bazarlarında geniş yer tuta biləcək müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal etməyə, habelə bu əsasda emal sənayesini inkişaf etdirməyə imkan verir; Azərbaycanın bütün regionları zəruri amillər toplusuna görə çoxfunksiyalı müalicə-istirahət və turizm təsərrüfatı kompleksinin böyük miqyasda inkişafı üçün müstəsna əlverişli şəraitə malikdir; regionların hamısında kifayət qədər yerli əmək ehtiyatları vardır, həm də onların çoxu müxtəlif peşə və ixtisasa sahib olan hazır işçi qüvvəsidir; iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafını sürətləndirmək və istehsalın təşkilini nisbətən daha az vəsaitlə başa çatdırmaq üçün istisnasız olaraq bütün regionlar ilkin tələblərə cavab verən səviyyədə mənimsənilmişdir və s. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, respublikanın hər bir ərazisinin sərvətlərindən səmərəli istifadə etməklə, ölkəmiz öz iqtisadiyyatını heç bir dövlətdən asılı olmadan, hərtərəfli kompleks inkişaf etdirə bilər.

Bu məqamları nəzərə alaraq, regionlardakı mövcud əmək ehtiyatlarından, təbii və iqtisadi potensialdan səmərəli istifadə etmək, iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun inkişafını və aqrar sektorda islahatları sürətləndirmək, əhalinin məşğulluğunu artırmaq, yoxsulluğun səviyyəsini azaltmaq, infrastrukturu yeniləşdirmək, əlverişli investisiya şəraiti, müasir müəssisələr, yeni iş yerləri yaratmaq istiqamətində sistemli tədbirlərin həyata keçirilməsi vəzifəsini irəli sürən Dövlət Proqramı ümummilli lider Heydər Əliyevin neft strategiyasının hədəflərini – neft gəlirlərindən səmərəli şəkildə istifadə olunmaqla ölkənin uzunmüddətli və hərtərəfli inkişaf konsepsiyasını reallaşdırmışdır.

Dövlət Proqramı bütövlükdə ölkənin inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcını qoymuş, regionların inkişafını dövlət siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri səviyyəsinə qaldırmışdır. Böyük uzaqgörənliklə müəyyənləşdirilmiş bu strategiyanın düzgünlüyü ötən müddətdə öz bariz təsdiqini tapmış, regionların siması köklü şəkildə dəyişmiş, əhalinin paytaxta və digər iri şəhərlərə axını səngiyərək əks proses başlanmış, regionlarda işləməyə və yaşamağa üstünlük verənlərin sayı artmışdır.

Bütün bunlar isə iqtisadi cəhətdən səmərəli, sosial yönümlü bazar sistemi şəraitində baş vermişdir. Azərbaycanın regionlarında görülən işlərin, həyata keçirilən proqramların mahiyyətini açıqlayarkən Prezident İlham Əliyev demişdir: “Azərbaycanın hərtərəfli inkişafı bölgələrin inkişafından asılıdır. Məhz buna görə də biz bölgələrə yeni infrastruktur gətirməyə çalışırıq. Yaradılan müəssisələr, fabriklər, zavodlar bölgələrin inkişafına xidmət edir. Mənim məqsədim ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın hər bir bölgəsi inkişaf etsin və dünyadakı ən yüksək səviyyə, ən yüksək standartlar Azərbaycanın hər bir yerində tətbiq olunsun, bölgələrdə, rayonlarda dünya standartlarına cavab verən infrastruktur obyektləri, idman qurğuları, tibb ocaqları, məktəblər, zavodlar, fabriklər istifadəyə verilsin.

Əminəm ki, Azərbaycan bundan sonra da uğurla inkişaf edəcəkdir. Bizim qarşımızda üfüqlər açıqdır, Azərbaycanın gələcəyi açıqdır, aydındır və biz bu gələcəyə doğru gedirik. Biz düz yolla gedirik – bu yol inkişaf yoludur”.

Buradaca qeyd etmək yerinə düşər ki, iqtisadi cəhətdən səmərəli, sosial yönümlü bazar sisteminin yaradılması çox mürəkkəb və ağır bir işdir. Cəmiyyətin belə bir halı rəngarəng və dünya bazarında rəqabət qabiliyyətinə malik malların (xidmətlərin) yüksək inkişaf səviyyəli istehsalına keçmək yolu ilə mümkündür ki, bu da əhalinin həyat səviyyəsini yüksəltməyin və onu tədricən inkişaf etmiş, iqtisadiyyatı, sözün həqiqi mənasında, sosialyönümlü olan ölkələrin həyat standartlarına yaxınlaşdırmağın zəruri şərti sayılır. Bu kontekstdə makroiqtisadi səviyyədə müasir texnologiyaların geniş tətbiqi yolu ilə istehsalın təşkilinin keyfiyyətcə təkmilləşdirilməsi, yüksək dərəcədə təşkilatlanmış iqtisadi sistemin formalaşdırılması əsasında dayanıqlı və sabit iqtisadi artıma nail olmağa yönəlmiş səylərin göstərilməsi tamamilə əsaslandırılmış görünür.

İstənilən ölkədə, şübhəsiz ki, müəyyən resursların sərf edilməsi hesabına əldə olunan ictimai inkişaf müxtəlif iqtisadi və sosial nəticələrin məcmusu kimi dəyərləndirilir. İqtisadi nəticələr ÜDM-in həcmi ilə, sosial nəticələr isə ÜDM-in istehlaka yönəldilən hissəsi ilə müəyyən olunur. Səmərəlilik nəticələrin məsrəflərə nisbətidir. Bu nöqteyi-nəzərdən iqtisadi səmərəlilik ÜDM-in həcminin bütün məsrəflərə nisbəti, sosial səmərəlilik isə ÜDM-in istehlak üçün istifadə edilmiş həcminin həmin məsrəflərə nisbəti kimi müəyyən edilir. Deməli, ümumi daxili məhsulun istehlak olunan hissəsini artırmaqla, sosial nəticələrin yaxşılaşdırılmasına nail olmaq, əhalinin sosial cəhətdən zəif təbəqəsinin, işsizlərin, əlillərin, uşaqların və s. taleyinə daha çox diqqət yetirmək olar. Lakin bu, istər-istəməz ümumi daxili məhsulun yığıma, investisiyaya və istehsalın inkişafına yönəldilən payının azaldılmasına səbəb olar ki, bu da iqtisadi inkişafın templərində şəksiz əksini tapacaqdır. Bununla əlaqədar olaraq, tamamilə məntiqi bir sual yaranır: Bu sahələrin (iqtisadi və ya sosial) hansı birində daha yüksək nəticələrin əldə olunması ölkə üçün prioritet əhəmiyyət daşıyır?

Sosial prioritetlər probleminin mühüm aspekti istehsalın iqtisadi səmərəliliyi ilə onun sosial yönümlülüyünün qarşılıqlı əlaqəsidir. Cəmiyyətin inkişafı lap əvvəldən vahid tamın iki tərəfini – sosial və iqtisadi tərəfləri müəyyən edən ikili sosial-iqtisadi proseslərlə xarakterizə olunur. Sosial və iqtisadi tələbatların qarşılıqlı əlaqəsi və qarşılıqlı asılılığı istehsalın və bütövlükdə, cəmiyyətin inkişafında ilkin və həllediçi amil kimi çıxış edir. Sosial və iqtisadi tələbatların ümumiliyi və fərqləri, deməli, həm də maraqları tarixən istehsalın inkişaf səviyyəsi və hər şeydən qabaq, izafi əməyin həcmi ilə müəyyənləşmişdir. İstehalın yetərincə inkişaf etməməsi, yəni ekstensiv xarakter daşıması şəraitində ictimai tərəqqinin hər iki tərkib hissəsi (iqtisadi və sosial) bir-birinə əks olan xarakter daşıyır və qarşılıqlı artıma yardım etmir.

İstehsalın iqtisadi səmərəliliyinə sosial ədalətin möhkəmləndirilməsi ilə bağlı olan sosial amillər ciddi təsir göstərir. İşçinin əmək və məişət şəraiti, sağlamlığı, asudə vaxtı, ətraf mühit ölkənin dayanıqlı iqtisadi inkişafının təmin edilməsinin, adamların əmək fəallığının artırılmasının təsirli vasitəsi, həm əməyə və həm də onun nəticələrinə yeni münasibətin formalaşdırılmasının mühüm amilidir. Əmək şəraitinin sağlamlaşdırılması, təhsil almaq və ixtisas, peşəkarlıq səviyyəsini yüksəltmək üçün əlverişli imkanların yaradılması, əmək rejiminin yaxşılaşdırılması və s. sosial amillər təkcə əmək məhsuldarlığına və istehsalın səmərəliliyinə təsir göstərmir, həm də bazar təsərrüfatçılıq şərtlərinə uyğun gələn yeni əmək münasibətlərinin formalaşmasına kömək edir.

(ardı var)

Ayaz ORUCOV,

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı,

iqtisad elmləri doktoru

Xalq qəzeti.- 2014.- 1 iyul.- S.7.