Abbasqulu ağa Bakıxanov:

böyük alim, maarifçi, mütəfəkkir

Tarixi öyrənmək, xüsusən, o xalq üçün vacibdir ki, onun keçdiyi həyat yolu həmin tarixdə əks olunsun. Tarix həmin xalqı doğma torpağının keyfiyyətləri, orada yaşayan tayfaların xarakterləri ilə tanış edir, xalqların bütün qarşılıqlı münasibətlərindən nəticə çıxararaq, zərər və xeyiri göstərir.

“Gülüstani-İrəm”dən

Milli tariximizə, elmimizə, ədəbiyyatımıza və təhsilimizə daim böyük qayğı və diqqətlə yanaşan Prezident İlham Əliyevin bu il fevral ayının 12-də imzaladığı sərəncam xalqımızın hər bir fərdinin, daha çox isə biz tarixçilərin böyük məmnunluğuna səbəb oldu. Söhbət böyük mütəfəkkir Abbasqulu ağa Bakıxanovun 220 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncamdan gedir.

Dövlət başçımızın imzaladığı sərəncamda deyilir: “Ensiklopedik biliyə və əhatəli dünyagörüşünə malik şəxsiyyət kimi Abbasqulu ağa Bakıxanov elmin, mədəniyyətin ən müxtəlif sahələrinə aid zəngin bir irs yaratmışdır. Xalqın həyatında əsaslı dəyişikliklərə yol açmış maarifçilik ideyalarının bərqərar olmasında onun mühüm xidmətləri vardır. Azərbaycanın tarixi keçmişinin müasir dünya elmi səviyyəsində yeni, sistemli tədqiqi mərhələsi Bakıxanovun adı ilə sıx bağlıdır”. İndi başladığımız bu yazıda məhz sərəncamda qeyd olunan bir çox məqamlardan bəhs edəcəyik.

Abbasqulu ağa Bakıxanovun həyat yolu Şərq dünyasının feodal ənənələri əsasında tərbiyələnmiş azərbaycanlı gəncinin dövrün və mühitin təsiri ilə mütərəqqi dünyagörüşə malik kamil bir ziyalıya çevrilməsini nümayiş etdirir. Tariximizin ən qarışıq dövrlərindən birində - XVIII əsrin sonlarında, Bakı xanı II Mirzə Məhəmməd xanın ailəsində dünyaya göz açan Abbasqulu ağa həyatının ilk illərindən zəmanənin ağırlığını hiss etmiş, daxili çəkişmələrin acısını dadmışdır.

Orta əsrlər müsəlman Şərqinin, xüsusilə, İranın mədəni ənənələrini qoruyan və bu ənənələrə riayət edən bir ailədə tərbiyələnən Abbasqulu ağa hələ Bakıda olarkən, 7 yaşında təhsilə başlasa da, “ardı-arası kəsilməyən həyəcan və müharibələr üzündən” Qubaya gedənəcən yalnız fars dilini öyrənə bilmişdi. Bu barədə öz qısa tərcümeyi-halında məlumat verən Abbasqulu ağa yazırdı: “Siyasi iğtişaşlar qurtardıqda, ailəmiz isə Qubaya köçdükdə mən 10 il müddətində ərəb dilini və müxtəlif elmləri öyrənməklə məşğul oldum. Vəsaitin çatışmazlığına və başqa maneələrə baxmayaraq, mən elmdə müəyyən ad qazana bildim. Onda, Qafqaz qoşunlarının baş rəisi general A.Yermolov 1235-ci ildə məni öz yanına qulluğa götürdü”.

Beləliklə, 1819-cu ilin dekabr ayının sonlarında Abbasqulu ağa o zaman bütün Cənubi Qafqazın inzibati-siyasi və mədəni mərkəzinə çevrilmiş Tiflis şəhərinə gedir. Şərq ilə Qərb dünyalarını özündə birləşdirən bu qədim şəhər özünəməxsus mühiti ilə 25 yaşlı gənci cəlb edir. Hələ Quba dövrü həyatında qoca Şərqin zəngin mədəniyyətini mənimsəmiş, ərəb və fars dillərini, müsəlman fəlsəfəsini, şəriət qayda-qanunlarını, o cümlədən, müxtəlif dünyəvi elmləri mükəmməl öyrənmiş, şeir və elm sahəsində artıq ilk addımlarını atmış Abbasqulu ağa anasının Vətəni olan Tiflisdə yeni bir aləm ilə üzləşir. O, Tiflisə gəldiyi vaxt artıq Azərbaycanın Gəncə, Qarabağ, Şəki, Lənkəran, Şamaxı, Bakı, Quba, Dərbənd xanlıqları rus qoşunları tərəfindən işğal edilmiş, Azərbaycan torpaqlarının Rusiyaya qatılmasının birinci mərhələsi tamamlanmışdı. Lakin Rusiya imperiyası Qafqazda daha da möhkəmlənmək üçün Azərbaycan torpaqlarının işğalını başa çatdırmalı idi. Abbasqulu ağanın Tiflisdəki fəaliyyətinin başlanğıcı Rusiya xarici siyasətinin Azərbaycan xalqının həyatında həlledici əhəmiyyət daşıyan məhz bu dövrünə təsadüf edir.

Tiflisə, çar qulluğuna gələn Abbasqulu ağa rus üsul-idarəsinə sədaqətlə xidmət etməklə yanaşı, “həmvətənlərinin xeyrini” də unutmurdu. Məhz bu sahədə atdığı addımlar A.Bakıxanovun özünü və onun elmi-bədii irsini əsrdən-əsrə, nəsildən-nəslə çatdırmış, mədəniyyətimizin əhəmiyyətli bir parçası etmişdi.

Tiflisdə, rus ordusu sıralarında ikiillik xidməti dövründə A.Bakıxanov hələ Qubada ikən öyrəndiyi rus dilini daha mükəmməl səviyyəyə çatdırmış və beləliklə, 1822-ci ilin ilk günlərindən Qafqazın baş hakimi A.Yermolovun dəftərxanasında mütərcimlik etməyə başlamışdır. Həyatının məhz bu dövründə o, rus və Avropa maarifçiliyi ilə tanış olmuş, 25 illik tərcüməçilik fəaliyyəti ərzində çar ordusunun mütərəqqi fikirli zabitləri, eləcə də xidmət edən və ya buralarda sürgündə olan ziyalı ruslar və başqa millətlərdən olan adamlarla tanış olmuşdur. Bununla yanaşı, A.Bakıxanov Qafqazda, Qafqazdan kənarda və bir çox yerlərdə xidməti səfərlərdə olmuş, özünün tərcümeyi-halında yazdığı kimi, həm o yerləri gəzmiş, həm də həmin yerlərin elmi adamları ilə görüşmüşdür. 1832-33-cü illərdə o, Qafqazın başqa yerlərində, Donda, Rusiyanın bir çox şəhərlərində, Polşada (Ləhistanda), Litvada və başqa yerlərdə olmuş, dövlət xadimləri, öz elmi və sənəti ilə tanınmış adamlarla görüşmüşdür. A.Bakıxanov yazırdı: “Mən ürək və əqlin marağına səbəb olan bir çox şeylər gördüm və onlardan faydalanmağa çalışdım. İnsan əməllərini izlədikcə mən əmin oldum ki, Yer üzündə sarsılmaz heç bir şey yoxdur, var-dövlət və hakimiyyət fanidir, şəxsi məziyyətlərin olmasa, qərib ölkədə əsl-nəcabət heç nədir, öz ölkəndə isə xəcalətə səbəb olur. Və yalnız zehni məhsullarda elm bizə Yer üzündə xoşbəxtlik gətirə bilər və bizi öləndən sonra da yaşadar”.

Elmə bu tükənməz həvəs hələ ilk gəncliyindən maarifçilik yoluna düşən A.Bakıxanovun özünü elmin müxtəlif sahələrində sınamasına, bədii əsərlərlə yanaşı, tarixə, coğrafiyaya, fəlsəfəyə, astronomiyaya, dinə dair əsərlər yazmasına səbəb olmuşdur. Özünün tərcümeyi-halında elmə olan marağını xüsusi qeyd edən A.Bakıxanov əsərlərinin aşağıdakı siyahısını təqdim etmişdir: “Birinci - “Kitabi riyadi-l-Quds” (“Müqəddəs gülşənlər kitabı”) türk dilində 14 fəsildədir, burada mən İslamın 14 əsas müqəddəs şəxsiyyətinin həyatı haqqında qısa, imam Hüseyn ibn Əli və onun ölümü münasibətilə hər il 10 gün müddətində keçirilən Məhərrəm mərasimi haqqında ətraflı məlumat vermişəm. İkinci - “Qanuni Qüdsi” (“Qüdsi qanunu”) üç fəsildə yazılmış fars dili sərfi-nəhvi (qrammatikası). Mən bu qrammatikanı rus dilinə tərcümə edib, imperator həzrətlərinin ali əmri ilə Tiflisdə dərc etdirmişəm. Üçüncü - “Kəşfu-l-qəraib” (“Qəribə şeylərin kəşfi”) fars dilindədir, iki hissədə Amerikanın kəşfini və vəziyyətini əks edir. Dördüncü - “Təhzibu-l-əxlaq” (“Əxlaqın tərbiyəsi”) fars dilində müqəddəs kitabların, eləcə də yunan, ərəb və Avropa filosoflarının əsərlərinin öyrənilməsinə əsaslanan mənəvi fəlsəfəni girişdə, iki fəsildə və nəticədə izah edir. Beşinci - “Eyn əl-mizan” (“Əql tərəzisinin məğzi”) ərəb dilindədir, giriş, iki fəsil və nəticədən ibarətdir, məntiqi və sxolastikanı izah edir. Altıncı - “Əsraru-l-mələkut” (“Kainatın sirləri”) fars və ərəb dillərindəndir. Bu kitabda qədim astronomların, xüsusilə, Ptolomey və Kopernikin sistemləri müqayisə edilir. Sonuncunun düzgünlüyü riyazi hesablama və astronomik müşahidələrdən başqa Quran kəlamları və Məhəmməd Peyğəmbərin (s.) hədisləri ilə təsdiq olunur. Yeddinci - “Coğrafiya” fars dilindəndir. Mənim Qafqazın Şərq hissəsinin tarixinə dair tədqiqatlarım başa çatmadığı üçün yarımçıqdır. Səkkizinci - “Mişkətul-ənvar” (“Nurlar taxçası”) fars dilində əxlaqi poemadır. Doqquzuncu - “Ərəb, fars, türk dillərində xırda şeirlərdir”.

A.Bakıxanovun özünün tərtib etdiyi bu siyahıya müəllifin 1833-34-cü illərdə Varşavada olarkən fars dilində yazdığı “Merace xəyal”, “Məclise firəng” poemalarını, 1836-cı ildə Azərbaycan türkcəsində tərtib etdiyi “Kitabi nəsaih” (“Nəsihətnamə”) əsərini, 1841-ci ildə fars dilində yazdığı “Mirat əl-Camal” (“Gözəllik güzgüsü”) adlı şeir kitabını, yaradıcılığının ilk dövründə yazılmış “Kitabi-Əskəriyyə” (“Əsgər haqqında kitab”) hekayəsini, ərəb dilində yazdığı “Hədis-i Qüdsi” əsərini, eləcə də müxtəlif illərdə yazdığı şeirlərini və şeir “Divan”ını, tərcümə əsərlərini əlavə etmək lazımdır.

XIX əsrin 20-ci illərinin sonlarında Abbasqulu ağanın yaradıcılığında dönüş baş verir. Bu vaxtadək əsasən bədii yaradıcılıqla məşğul olan və bu sahədə böyük uğurlar qazanan görkəmli alim elmi axtarışlara başlayır. Buna təkan verən əsas amillərdən biri də A.Bakıxanovun xidməti ezamiyyətlər zamanı rus ordusunun işğalına məruz qalmış Ərdəbil, Ərzurum, Bayazit, Axalsıx və başqa yerlərdəki kitabxanalardan hərbi qənimət kimi əldə edilmiş qiymətli əlyazmalardan istifadə edə bilməsidir. Şərqə daha yaxşı bələd olmaq və bu məqsədlə Peterburq və Moskvada təşkil edilmiş müvafiq elmi-tədqiqat və tədris mərkəzlərində yaradılmış kitabxanaları zəngin Şərq ədəbiyyatı ilə təchiz etmək üçün çar hökuməti döyüşən orduda xidmət edən bəzi zabitlərinə Şərq dillərində yazılmış nadir kitab və əlyazmalarını axtarıb tapmaq əmrini vermişdi. Belə tapşırıq alan zabitlərdən biri də Abbasqulu ağa idi. Hələ 1827-ci ildə Ərdəbili tutan çar generalı P.Suxtelen o dövrdə İranın ən zəngin kitabxanalarından olan Səfəvilər xanədanına mənsub kitab xəzinəsini ələ keçirmiş, bu kitabxanadan 166 əlyazmanı Tiflisə göndərmişdi. Abbasqulu ağa əsasən fars dilində yazılmış tarixi və bədii əsərlərdən ibarət qiymətli əlyazmalarla məhz bu şəhərdə tanış olmuşdu.

1828-ci ilin payızında rus ordusu Axalsıxı, 1829-cu ildə isə Ərzurumu və Bayaziti tutduğu zaman əldə edilmiş kitabların siyahısını tərtib edən Abbasqulu ağa həmin kitabların həm tədris, həm tədqiqat üçün böyük əhəmiyyət daşıdığını qeyd edir. O, Axalsıxın Əhmədi (Əhməd paşa) məscidi nəzdindəki mədrəsənin kitabxanasına mənsub, əksəriyyəti ərəb dilində yazılmış 148 əlyazmasının və iki nadir Quranın rus və ərəb dillərində 14 səhifəlik siyahısını tərtib etmiş, bunların içərisində qrammatikaya, fəlsəfəyə, şəriətə, tarixə, astronomiyaya, riyaziyyata dair tədris vəsaiti kimi istifadə edilə biləcək əsərləri xüsusi vurğulamışdı. Abbasqulu ağa Ərzurum və Bayazitdə həm pulla, həm də qənimət yolu ilə əldə edilmiş 45 əlyazmanın siyahısını da tərtib etmişdir. Bu siyahıda Nizami Gəncəvinin “İsgəndərnamə” əsəri, Caminin şeir topluları, Sədinin “Gülüstan” və “Bustan” poemalarının müxtəlif nüsxələri və onlara yazılmış şərhlər, İbn Xəlliqanın ərəb dilində A.Bakıxanovun özünün də “çox nadir kitab” kimi qiymətləndirdiyi tarixi, Əlişir Nəvainin “Tarixi Muluk”u, VIII əsr ərəb tarixçisi əl-Vakidinin ərəb işğallarına və İslam dininin yayılmasına həsr edilmiş tarix əsərinin I-VI hissələrinin ərəbcədən türkcəyə tərcüməsi, Umar ibn əl-Vardinin nadir coğrafi əsəri, Zəkəriyyə əl-Qəzvininin məşhur “Əcaib əl-Məxluqat”ı, türk dövlətinin tarixinə həsr edilmiş “Tarixi-Peçəvi” əsəri, “Dərbəndnamə”nin Azərbaycan dilində yazılmış hicri 1099-cu ilə (1687-88) aid edilən əlyazması və bu əsərin digər nüsxələri, İsgəndər Münşinin “Tarixi Cahan-ara” əsəri, Teymurləngin, Nadir şahın dövrlərini əks etdirən tarixi əsərlərin, eləcə də ərəb və fars dillərində bugünkü gündə də əhəmiyyətini itirməmiş lüğətlərin və başqa qiymətli əlyazmaların adları vardır.

Xidməti istifadə üçün tərtib edilmiş bu siyahılar hələ A.Bakıxanovun özünün sağlığında mətbuatda geniş işıqlandırılmış, elmi dairələrdə böyük marağa səbəb olmuşdu. Axalsıx kitabxanası əlyazmalarının siyahısı “Tiflisskiye vedomosti” qəzetinin 16 oktyabr 1827-ci il nömrəsində, Ərzurum və Bayazit kitabxanalarından gətirilmiş kitabların siyahısı isə 15 noyabr 1829-cu il nömrəsində dərc edilmişdi. Qəzet yazırdı ki, “Şərq dilləri bilicilərinin əmin etdikləri kimi, əksəriyyəti olduqca nadir və məzmunca maraqlı olan bu 45 kitab və əlyazmalar yaxın zamanlarda Sankt-Peterburqa göndəriləcək”. Mövcud ədəbiyyata görə, Ərdəbil, Axalsıx, Bayazit, Ərzurum və başqa yerlərdən əldə edilmiş qiymətli kitablar çarın əmri ilə doğrudan da Sankt-Peterburqa, imperator kitabxanasına göndərilmişdi. Əlyazmaların imperator kitabxanasına göndəriləcəyindən xəbər tutan A.S.Qriboyedov general İ.V.Paskeviçə yazırdı:

“... Lütf edib, onları (əlyazmaları - N.V.) imperator kitabxanasına göndərməyin, belə ki, orada, demək olar, heç kəsin savadı yoxdur; onları Elmlər Akademiyasına göndərin, oranın professorları Fren və Sinkovski (məşhur şərqşünaslardır - N.V.) həmin əlyazmalardan elm aləmi üçün xeyir əldə edə bilərlər”.

Bu qiymətli əlyazmalarla tanışlıqdan sonra Abbasqulu ağa özü də elm aləmində yeni, daha əhəmiyyətli addımlar atır. Elə həmin il Azərbaycan və fars dillərində yazılmış “Dərbəndnamə”lərin bir neçə nüsxəsini müqayisə edərək, əsərin rus dilinə tərcüməsini hazırlayır və onun iki parçasını “Tiflisskiye vedomosti” qəzetinin 8 noyabr 1829-cu il nömrəsində dərc etdirir. Qəzetin təqdimatında deyilirdi: “Bu, Şərq əlyazmalarının rus dilinə çevrilməsinin ilk sınağı olacaq. Yaxşı olardı ki, bu iş qeyrətli şəxsləri təqlidə həvəsləndirsin və nəticədə biz rus dilində Zaqafqaziya diyarı və Rusiyaya dair Şərq hekayətlərinin tam toplusunu görə bilək...”

Əlbəttə, bu mühim işi həyata keçirmək üçün Şərq dillərini, o cümlədən, fars dilini mükəmməl bilən mütəxəssislər lazım idi. A.Bakıxanovun bu sahədə gördüyü iş dördillik zəhmətin bəhrəsi olan “Fars dilinin qısa qrammatikası”nın 1829-cu ildə başa çatdırılması oldu. “Qanuni Qüdsi” adlandırılan bu əsər Rusiyanın yüksək dairələrinin marağına səbəb olmuş, imperator I Nikolayın göstərişi ilə onun müəllifi “1500 manat dəyərində brilyant üzüklə” mükafatlandırılmış, bu “elmi kitabın” Peterburqda dövlət hesabına 500 nüsxə çap edilməsi nəzərdə tutulmuş, “gənc rusiyalıların fars dilini daha asanlıqla öyrənməsi üçün” rus dilinə tərcüməsi tövsiyə edilmişdi. Bütün bunlara baxmayaraq, əsər çox böyük çətinliklərlə işıq üzü görmüş, onun rus dilinə tərcüməsi yalnız 1841-ci ildə Tiflisdə çapdan çıxmışdır.

XIX əsrin 30-cu illəri artıq öz elmi axtarışlarında xeyli püxtələşmiş, Şərq və Qərb ədəbiyyatını dövrün nailiyyətləri səviyyəsində mənimsəyə bilmiş Abbasqulu ağa üçün elmi yaradıcılıq fəaliyyətinin ən məhsuldar dövrü oldu. Məhz bu dövrdə, özünün qeyd etdiyi kimi, “Avropa, yəni Frank və Roma (fransız və italyan N.V.) kitablarından” istifadə edən, elmi axtarış və öyrənmə yolu ilə gedən, “bir neçə ay tarixə və coğrafiyaya dair kitabları tədqiq və tərcümə edən” A.Bakıxanov Amerikanın kəşfinə həsr etdiyi “Kəşful qəraib” əsərini yazıb. Qələmə aldığı bu əsəri ilə Abbasqulu ağa dövrün şərqli oxucusunu Qərb dünyasının ona o zaman məlum olmayan nailiyyətləri ilə tanış etməklə yanaşı “dünyada başlıca həyati tələbatın... məhz insanlar arasında yaradılan əlaqə və qarşılıqlı münasibətlər” olduğunu təlqin edir.

Klassik Şərq mədəniyyətinin zəngin ənənələrinə əsaslanan A.Bakıxanov mütərəqqi Avropa və rus mədəniyyətlərinin təsiri ilə xalqın maariflənməsi və qabaqcıl dünya xalqları içərisində layiqli yer tutması üçün əlindən gələni etməyə çalışırdı. Bu sahədə gördüyü mühüm işlərdən biri də 1832-ci ilin 20 fevralında Zaqafqaziya diyarının baş rəisi baron V.Rozenə yeni tipli (üsuli-cədid) müsəlman məktəbinin təsis edilməsi haqqında təqdim etdiyi layihədir. A.Bakıxanov Qərbin Şərqə nisbətən irəli getməsinin əsas səbəbini xalqın savadlanmasında görürdü. “Dərin kök salmış xurafatın asiyalıların təsəvvürünə hakim kəsildiyini” vurğulayan müəllif yazırdı: “Onlar (yəni asiyalılar) başa düşmürlər ki, avropalılara dünyanın başqa qitələrində yaşayanlara nisbətən üstünlüyü maarif verir, ancaq belə güman edirlər ki, təsadüf və ya tale Avropanı yüksəltmiş, ona şəksiz birinciliyi qazandıran güc və qüdrəti vermişdir”.

Bu təsəvvürə qarşı etiraz səsini ucaldan, “öz həmvətənlərinin acınacaqlı halını hüznlə seyr edən” Abbasqulu ağa maarifə doğru ilk addımı məktəb təsis edilməsində görürdü. Özünün nəzarət edəcəyi bu məktəbin əlverişli mövqeyinə görə Bakıda açılmasını tövsiyə edən böyük maarifçi məktəbin üçsinifli olmasını, burada iki müsəlman (azərbaycanlı) və bir rus müəlliminin işləyəcəyini, müsəlman müəlliminin birinci sinifdə əlifbanı, duaları, eləcə də fars və Azərbaycan dillərində müxtəlif rəvayətləri, ikinci-üçüncü siniflərdə yazını və fars qrammatikasını öyrədəcəyini, bu dili mükəmməlləşdirmək üçün müxtəlif inşalar yazdıracağını nəzərdə tuturdu. Rus müəllimi isə birinci sinifdə əlifbanı, lüğəti, danışığı və yazını, ikinci sinifdə hesabı, qrammatikanı və bəlağət elmini, üçüncü sinifdə coğrafiya və tarixi öyrətməlidir. Layihəyə görə, üçillik tədrisi başa çatdıranlardan bir qismi işləyə və ya təsərrüfatları ilə məşğul ola bilər, başqa qismi Tiflis gimnaziyasında və ya Rusiyada təhsilini davam etdirər, daha başqaları isə həmin məktəbin dördüncü sinfində qalaraq, ərəb dilini və digər elmləri öyrənə bilərlər. A.Bakıxanov bu məqsədlə özünün zəngin kitabxanasını şagirdlərin istifadəsinə verəcəyini bildirirdi. On bir maddəlik layihədə şagirdlərin sayı, məktəbə qəbul yaşı, geyimi, yeməyi, yatacağı, xəstə otağı, əyani vəsaitlər (kitablar, xəritələr, lüğətlər və s.), eləcə də müəllimlərin sayı, onların maaşı, hökumət xəzinəsindən ayrılacaq pul və s. haqqında mülahizələr irəli sürülmüşdür. Yeni tipli müsəlman məktəbinin yaranmasını dövlət əhəmiyyətli vacib məsələ hesab edən A.Bakıxanov əmin idi ki, “maarif nə qədər çox yayılsa, hökumət bir o qədər sağlam fikirli adamlar əldə edər, onlar da hökumətin ümumi rifah naminə gördüyü xeyirli niyyətlərin xalq içində yayılmasına kömək edər”.

Nailə VƏLİXANLI,

akademik

(ardı növbəti sayımızda)

Xalq qəzeti.- 2014.- 20 iyun.- S.6.