Erməni faşizminin ifşasına həsr olunmuş sanballı tədqiqat

Bu gün Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi probleminin mahiyyətini daha dərindən anlamaq, onun ədalətli və etibarlı həllini tapmaq üçün məsələnin tarixi köklərini bir daha nəzərdən keçirmək lazımdır. Bu mənada Elçin Əhmədovun “Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü: təhlili xronika (1987-2011)” adlı monoqrafiyası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Ensiklopedik strukturda tərtib olunmuş kitabda XX əsrin 80-ci illərinin ikinci yarısından başlayaraq Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və işğalçılıq siyasətinin təhlili xronikası verilmişdir. Mövzunun xronoloji çərçivəsi 1987-2011-ci illəri əhatə etsə də, müəllif problemin tarixi köklərini araşdırmaq üçün kitabın giriş hissəsində Qarabağ bölgəsinin Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində yeri və rolu haqqında qısa arayış verir.

Müəllif Albaniya dövlətindən başlayaraq XIX əsrin əvvəllərində çar Rusiyası tərəfindən Qarabağ xanlığının işğalına qədərki dövrdə Qarabağ bölgəsinin müxtəlif Azərbaycan -türk dövlətlərinin, imperiyalarının ayrılmaz hissəsi olduğunu müxtəlif qədim və orta əsrlər mənbələri ilə əsaslandırır. Haqlı olaraq qeyd edilir ki, Qarabağda münaqişə ocağının cücərməsində XVIII əsrin ikinci yarısından başlayaraq çar Rusiyasının xarici siyasətində Cənubi Qafqazın mühüm rol oynaması və çarizmin bu dövrdən etibarən cənub sərhədlərində öz strateji mövqelərini möhkəmləndirmək cəhdləri dururdu. Bununla bərabər, çar Rusiyası Azərbaycanın Qarabağ xanlığını işğal etmək üçün ermənilərdən məharətlə istifadə etməyə çalışırdı. XIX əsrin birinci qərinəsində iki Rusiya-İran və Rusiya-Türkiyə müharibələri nəticəsində çar hökumətinin Cənubi Qafqaz regionuna sahib çıxması və ermənilərin Qacarlar İranından və Osmanlı imperiyasından Cənubi Qafqaza, o cümlədən Şimali Azərbaycana köçürülüb gətirilməsi bölgədə erməni amilinin güclənməsinin təməlini qoydu. Bu zaman ermənilərin köçürülməsinin əsas istiqamətlərindən biri məhz Qarabağ ərazisi olmuşdu. Nəticədə bölgənin etno-demoqrafik mənzərəsi dəyişildi və gələcək münaqişələr üçün möhkəm zəmin yarandı.

E.Əhmədov kitabında bu münaqişənin etnik qarşıdurmaya çevrilməsinin əsas mərhələləri kimi iki dövrü seçmişdir. Birinci dövr 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən 1918-ci ilə qədər davam etmişdi. Bu dövrdə ilk dəfə 1905-1907-cı illərdə ermənilərlə azərbaycanlılar arasında qanlı qarşıdurma baş verir.

1920-ci ildə Şimali Azərbaycanın və Ermənistanın sovetləşməsindən sonra da erməni-azərbaycanlı münasibətlərində keçmiş illərin münaqişə potensialı qalaraq bəzi hallarda qanlı qarşıdurma səviyyəsində özünü büruzə verirdi. Lakin bu vaxt münaqişə onun yarandığı yerdən kənara çıxmırdı, çünki erməni ekstremistləri başa düşürdülər ki, mövcud şəraitdə keçmişdə geniş istifadə olunmuş açıq təcavüz və zorla əhalinin köçürlməsi üsulları ilə sərhədləri dəyişmək və ya yeni ərazilər tutmaq artıq mümkün deyil.

Amma 1987-ci ilin sonunda keçmiş SSRİ-də “yenidənqurma” adlanan dağıdıcı proseslər fonunda süni “Dağlıq Qarabağ” problemi meydana gətirildi. O zaman SSRİ-nin ali rəhbərlərindən biri olan Heydər Əliyev hakimiyyətdən kənarlaşdırıldıqdan sonra Ermənistanın qatı millətçi dairələrinin və onların xarici dövlətlərdə olan havadarlarının uzun illər boyu hazırladıqları planı həyata keçirmək üçün münbit siyasi zəmin yarandı. M.Qorbaçov başda olmaqla o zamankı SSRİ rəhbərliyi konstitusiya borcunu yerinə yetirmək, qanunçuluğu qorumaq əvəzinə, təcavüzkarla onun qurbanı arasında fərq qoymadı, hətta bəzi qeyri-ardıcıl addımları ilə erməniləri separatçı hərəkətlərə həvəsləndirərək, onların Dağlıq Qarabağı Azərbaycanın tərkibindən çıxarıb, Ermənistana birləşdirmək cəhdlərinə göz yumdu. Nəticədə ilk mərhələdə tamamilə aradan qaldırılması mümkün olan bu münaqişə tədricən böyüyərək, iki xalqın tammiqyaslı qarşıdurmasına, geniş müharibəyə çevrildi. Təəssüf ki, bu faciəvi hadisələr başlayan zaman xalqımız birləşə bilmədi, o zamankı Azərbaycan kommunist rəhbərləri səbatsızlıq, məsuliyyətsizlik və bacarıqsızlıq nümayiş etdirdilər. Dağlıq Qarabağın aqibəti unuduldu, Azərbaycanda daxili çəkişmələr, hakimiyyət mübarizəsi ümummilli maraqları üstələdi. Nəticədə ermənilər Dağlıq Qarabağı və onun ətrafında olan yeddi Azərbaycan rayonunu işğal etdilər.

Ermənistanın hərbi təcavüzü xalqımıza ağır maddi və mənəvi zərbələr vurdu. Minlərlə vətəndaşımız həlak oldu, on minlərlə insan şikəst edildi. Bir milyona qədər azərbaycanlı bu gün də qaçqın və məcburi köçkün həyatının məşəqqətlərini yaşamaqdadır. Münaqişə nəticəsində ölkəmizə külli miqdarda maddi və mənəvi ziyan vurulmuşdu. Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi 1988-ci ilin fevralından SSRİ-nin dağılmasına qədər olan dövrdə SSRİ-nin daxili problemi kimi qiymətləndirilirdi. SSRİ-nin süqutu ilə münaqişə tezliklə beynəlmiləlləşdi, regionda sülh və təhlükəsizliyi təhdid edən məneəyə, müxtəlif beynəlxalq güclərin və maraqların mübarizə nöqtəsinə çevrildi. Münaqişənin dinc yolla həll olunması üçün 1992-ci ildə yaradılan ATƏT-in Minsk qrupunun, onun həmsədrləri olan Rusiya, ABŞ və Fransanın cəhdlərinə baxmayaraq problem bu günə kimi ədalətli həllini tapmamışdır. Həmsədrlər tərəfindən vaxtaşırı irəli sürülən təkliflər Ermənistanın tutduğu qeyri-konstruktiv mövqe üzündən uğursuzlağa düçar olur.

Münaqişə dövründə əldə olunmuş ən böyük nailiyyət 1994-ci il mayın 12-də Bişkek şəhərində tərəflər arasında iri hərbi əməliyyatların dayandırılması və atəşkəsin gözlənilməsi haqqında imzalanmış öhdəlik protokoludur. Sonrakı dövrlərdə iki dövlətin prezidentləri tərəfindən müxtəlif səviyyəli görüşlər zamanı qəbul olunmuş bəyanatlar əsasən atəşkəsin qorunması və münaqişənin dinc yolla həllini özündə ehtiva etmişdir. Bütün bu məsələlər E.Əhmədovun kitabında xronoloji şəkildə öz əksini tapmışdır.

Müəllif 1987-ci ildən Ermənistanda və Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlılara qarşı aparılmış soyqırımı və deportasiya siyasətini, demək olar ki, günbəgün araşdırmağa çalışmış və əsas faciə ocaqlarını qeyd etmişdir. Bu faciələrin zirvəsində duran Xocalı soyqırımı XX əsrdə insanlığa və bəşəriyyətə qarşı ən ağır cinayət kimi qiymətləndirilir. Əsərdə erməni vandalları tərəfindən 1988-1994-ci illərdə Qarabağın müxtəlif bölgələrində dağıdılmış kəndlərin, tarixi abidələrin və maddi-mədəniyyət nümunələrinin siyahısı verilir.

Müəllif kitabında Dağlıq Qarabağ ətrafında işğal olunumuş rayonlara vurulan maddi zərəri təkcə quru rəqəmlərlə deyil, fotofaktlarla da nümayiş etdirmişdir. BMT-nin, Avropa Şurasının, Avropa İttifaqının, İKT-nin Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi ilə bağlı qəbul etdikləri hüquqi sənədlər kitabın ən qiymətli və zəngin hissəsini təşkil edir. Bu sənədlərlə tanışlıq Qərb dövlətlərinin məsələyə ikili standartlar prinsipindən çıxış edərək yanaşmasını bir daha sübut edir. Bu təşkilatların qəbul etdiyi sənədlərdə münaqişənin kökləri və səbəbləri, qəsbkarın kimliyi açıqlanmır və Ermənistanın ölkəmizə qarşı təcavüzü birmənalı göstərilmir. Münaqişədə əsas qarşıduran tərəflər kimi Dağlıq Qarabağ ilə Azərbaycan göstərilir və beləliklə, Ermənistanın münaqişəyə müdaxiləsi müxtəlif ibarələrlə ört-basdır edilir. Lakin Avropa təşkilatlarından fərqli olaraq İslam Konfransı Təşkilatının üzvü olan müsəlman dövlətlərinin bu münaqişə ilə bağlı qəbul etdikləri bütün bəyanatlarda və qətnamələrdə birmənalı olaraq Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü dəstəklənir və Ermənistan təcavüzkar dövlət kimi tanınır.

Kitabda ulu öndər Heydər Əliyevin və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində dinc yolla nizama salmaq səyləri xüsusilə qeyd olunur.

Yuxarıda söylənilənləri nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, Elçin Əhmədovun “Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü : təhlili xronika (1987-2011)” monoqrafiyası xüsusi olaraq Azərbaycan diplomatları, ali məktəblərdə beynəlxalq münasibətləri və ən müasir Azərbaycan tarixini tədris edən müəllimlər üçün çox qiymətli vəsaitdir.

Cəbi BƏHRAMOV,

AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun direktor müavini, tarix üzrə fəlsəfə doktoru,

İlqar NİFTƏLİYEV,

AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun böyük elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq qəzeti.- 2014.- 28 mart.- S. 4.