Türkün böyük zəfəri

Çanaqqalada nələr gördüm...

(əvvəli qəzetimizin 12 aprel 2015-ci il tarixli sayında)

Çanaqqala zəfəri – türkün yeni dastanı

Osmanlı dövlətinin müharibəyə qoşulması Qərb dövlətlərinin qarşısında yeni məsələ qoydu: ittifaq dövlətlərinin Londonda toplanan savaş məclisi Çanaqqala boğazından hərbi gəmilərin keçilməsinə qərar verdi. Düşmənin qurduğu plana əsasən, Antanta donanması Çanaqqala boğazını keçib müttəfiq kimi Rusiyaya dəstək olacaq, həm də Almaniya ilə müharibə aparan Rusiyaya yardım etməklə, Qərb dövlətlərinin, xüsusən, İngiltərə və Fransanın yükü azalacaq, Bununla da təkcə müharibənin yox, eləcə də bütün dünyanın yeni düzəni tamamlanacaqdı.

Tarixin ən qədim dövrlərindən böyük strateji əhəmiyyətə malik olan İstanbul boğazı Qara dəniz qapısı, Çanaqqala isə Egey dənizinin qapısı hesab olunurdu. Bu boğazlar təkcə Aralıq dənizini Qara dənizə, Avropanı Asiyaya birləşdirən dar su keçidləri deyil, həm də Aralıq dənizi, Cəbəllütariq boğazı və Süveyş kanalı vasitəsilə dünyanın böyük dənizlərini (Atlantik və Hind okeanları kimi) və materiklərini bir-birinə bağlayan, eyni zamanda, geopolitik mövqeyi ilə dünya siyasətinə və iqtisadiyyatına çox böyük təsir edən strateji mövqeyə malik idilər. Boğazların bu danılmaz əhəmiyyəti barədə Napoleon “İstanbul bir açardır, İstanbula sahib olan dünyaya hökm edəcək” – söyləmişdi. Rusiya da müxtəlif tarixlərdə buna bənzər bəyanatlar vermiş, İstanbula sahib olmaq üçün Birinci Dünya savaşında Türkiyəni mərkəz xəttə çevirmişdi. Tarixçi və salnaməçilər Antanta dövlətlərinin İstanbul uğrundakı maraqlarını “Çanaqqala macərası” adlandırmışlar. Yalnız bu boğazlardan keçməklə Türkiyəyə sahib olmaq mümkün idi.

Çanaqqala boğazının hədəf seçilməsi bu layihənin birmənalı olaraq qeyd olunan mühüm və tərkib hissəsi idi. Ona görə də bu barədə xüsusi düşünülmüş və böyük bir güc səfərbər edilmişdi. İkinci tərəfdən, Çanaqqala döyüşlərindən bir az əvvəl Balkan müharibələrində Osmanlı dövləti, Atatürkün təbirincə desək, biabırçi bir məğlubiyyətə uğramış, 3 həftə içində torpaqlarının böyük bir hissəsini – təxminən, beşdə birindən çoxunu itirmiş, Avropadakı torpaqları Meriç çayına qədər əlindən çıxmış, ordusu dağılmışdı.

Daha bir önəmli məsələ. Bütün dünyanın əsrlər boyu göz dikdiyi İstanbula sahiblik etmək arzusu bir an belə yaddan çıxası və unudulası istək deyildi. İngilislər üçün İstanbula sahib olmaq, bütün dünyaya yiyələnmək qədər əzəmətli və möhtəşəm xülya idi. Yaxud, fransızlar böyük sələfləri Napoleonun söylədiyi “dünya” bir dövlət olsaydı, paytaxtı mütləq İstanbul olmalıdır!” kəlamını heç vaxt unutmaq arzusunda deyildilər. Qısaca olaraq, o da deyilə bilər ki, Çanaqqala cəbhəsinin açılmasının əsas səbəblərindən biri də İngiltərə və Fransanın İstanbul və boğazları ələ keçirmək arzusu ilə savaşa girən Rusiyadan bir addım öndə olmaq niyyəti dururdu. Şübhəsiz, belə böyük arzularla savaşa qatılan müttəfiqlər üçün bu, həm də böyük bir tarixi missiyanı yerinə yetirmək qədər “müqəddəs” idi. Məhz bu məramla da ingilis hökuməti Çanaqqala boğazında böyük bir dəniz donanmasına 19 fevral 1915-ci ildə müharibəyə başlamaq əmrini verdi. Admiral Karden donanmanın rəhbəri təyin edildi. Heyət 4 zirehli gəmidən, 16 hərb gəmisindən, 7 sualtı, 21 minatəmizləyən gəmidən, 1 təyyarədən ibarət idi. Admiral Kardenin “Karden planı” kimi tanınan döyüş taktikası və layihəsi qəbul edildi. Müharibənin başlanma tarixindən bir neçə gün öncə Çanaqqala boğazına gətirilən gəmilər 3 diviziya – 2 ingilis və 1 fransız diviziyası halında qruplaşdırıldı. Beləliklə, “Birləşmiş flot” adını alan bu donanma o dövrün atəş gücünə görə ən güclü hərb donanması sayıla bilərdi.

İngilis və fransızların Çanaqqalaya dənizdən hücum üçün son hazırlıqları 1915-ci ilin fevral ayında, demək olar ki, tamamilə yekunlaşdı. Fevralın 19-da səhər saatlarından etibarən isə güclü hücuma start verildi. Lakin ilk həmlədə gözlənilən nəticə alınmadı. Çünki gəmilərdən atılan top mərmilərinin sərrast olmaması və onların çoxunun türklərin mövqelərinə düşməməsi ilk ümidləri doğrultmadı. Amma ingilis gəmiləri Çanaqqala şəhərinin yaxınlığı qədər irəlilədilər, minaaxtarma və təmizləmə işlərini xeyli ustalıqla həyata keçirə bildilər. Martın 18-də səhər tezdən ingilis və fransız gəmilərinin güclü hücumu başladı.

Dövrünün ən müasir və modern silahları ilə təmin olunmuş 16 hərbi gəmi boğaza girərək türk mövqelərini bütün sahilboyu ağır toplardan atəşə tutdu. Böyük inam və güc üstünlüyü ilə savaşa qatılan ingilislər zəfər qazanacaqlarına varlıqları qədər əmin idilər. İngiltərənin Dəniz Qüvvətləri naziri Vinston Çörçill inam hissi ilə belə demişdi: “Çanaqqalaya “Elizabet”i də göndərdik. O, dünyanın ən qorxunc zirehli gəmisidir. Türk mövqeləri nədir ki? Bir neçə top atışıyla Çanaqqalanı alt-üst edəcəyik.”

Lakin düşmən gəmilərinə türk sipərlərindən açılan yaylım atəşləri heç də gözlənilən olmadı. Vaxtilə 70 kilometrlik yarımada boyunca fransızlar tərəfindən çox mükəmməl bir qaydada inşa edilən və qurulan bu istehkamlar indi türk əsgərlərinin güvənc yeri olmaqla, tarix səhnəsində yeni səhifələr yazmaq meydanı idi. Düşmənin unudub nəzərdən qaçırdığı bir şey də var idi: o da türk millətinin tarixdən gələn üstün savaş qabiliyyəti idı. Yaylım atəşləri ilə heç də gözlənilməyən həmlələr düşməndə ağılagəlməz dərəcədə ilk çaşqınlıq yaratmaqda idi. Məhz ilk həmlələrdən türk tərəfi özünəgüvəni təmin edə bilmişdi. Mərmi və barıt partlayışlarının yaratdığı qatı tüstü daha böyük bir vahimə yaratmışdı. Beş-on addımlıq məsafənin görünmədiyi bir anda “Bouvet” gəmisi partladıldı. Onun həmlə yerini tutmaq istəyən “İrresistible” gəmisi də eyni aqibəti yaşadı. Şiddətlənən döyüş daha böyük bir vahimə ilə türklərin xeyrinə davam etməkdə idi. Dörd gəminin – “Okean”, “İnglexible”, “Suftren” və “Gaulois” kimi hərb gəmilərinin boğazın buz kimi sularına qərq edilməsi ilə ingilis donanması heç gözləmədiyi uğursuzluğa düçar olmuşdu. Bu nəticə, əslində, düşmən donanmasının ağır və fəlakətli məğlubiyyəti idi. Bununla da ingilis və fransız donanması geri çəkildi və Antanta donanmasının Çanaqqalanı keçərək Rusiyaya müttəfiqlik etmək planı və İstanbula sahib olmaq arzuları pərən-pərən oldu.

Amma dəniz savaşlarındakı məğlubiyyət Antanta dövlətlərinin geri oturdulması olsa da, onlar işğalçılıq ideyalarından əl çəkməmişdilər. Növbəti həmlələr qurudan başlamalı idi. Bu məqsədlə ingilis və fransız qoşun qüvvələrinə, Avstraliyadan, Yeni Zelandiyadan və digər müstəmləkə bölgələrindən toplanmış ordular da bölgəyə gətirildi. Onlar “Dünya böyük təhlükədədir” yalanı ilə aldadılaraq müharibəyə cəlb edildilər. Məşhur ingilis generalı Hamiltonun rəhbərliyi ilə yeni bir cəbhənin açılması, əslində, Antantanın öz planlarında geriyə çəkilmədiyini ortaya qoydu.

Çanaqqala – 18 Mart 1915-ci il

Antanta ordularının planına görə, 19 fevral 1915-ci ilin səhəri 3 dəniz diviziyasından ibarət olan düşmən donanması boğazın girişində səfərbər oldu. Donanmanın ən güclü gəmilərindən ibarət olan 1-ci diviziya bütün hazırlığı ilə döyüş vəziyyətinə gətirilmişdi. Bir fransız diviziysı və “Üzərində Günəş batmayan” iki ingilis diviziyası birləşmiş donanmanın təkcə tərkib hissəsi deyil, həm də bu tarixə yeni şanlı səhifələr “yazacaq” bir qüvvə idi. Saat 9:15-də, ardınca 10:01-də və 10:32-də türk taborlarına ilk atəşlər açıldı, amma mənzil uzaqlığından bu atəşlərə türklər tərəfindən cavab verilmədi. Az sonra hərbi gəmilər istehkamları bombardman etməyə başladılar. Arasıkəsilmədən atılan mərmilər istehkamların ətrafında elə toz buludları yaratmışdı ki, sanki, bir anda hər şeyin susdurularaq məhv edildiyi təsəvvürü yaranırdı. Amma durum bunun tam tərsinə idi: düşmən gəmilərindən atılan mindən çox mərmidən türk tərəfi cəmi 4 şəhid vermiş, 11 nəfər də yaralanmışdı.

Çanaqqala boğazı girişində ilk döyüşdə uğur qazandığını zənn edən düşmən 25 fevralda yenidən hücuma başlayır. Saat 9.00-da 8 ingilis və 4 fransız gəmisi hücuma keçir. Zirehli “Queen Elizabet” gəmisi 10 min 600 metr məsafədən “Məhmətcik burnu”nu atəşə tutur. Dörd dəqiqə sonra türklərin Ərtoğrul taboru “Queen Elizabet” ilə sahil arasındakı hərb gəmisini 15 dəqiqəyə 7 bomba ilə susdurur. Amma az keçmir ki, düşmənin atəş üstünlüyü qarşısında susmalı olurlar. Bu döyüşdən sonra 18 marta kimi düşmən 35 əməliyyat həyata keçirir. Bu əməliyyatların nəticəsi olaraq Kəpəz burnuna kimi olan məsafədə türk topçuları batereyalarının yerini və minalanmış sahələrin olmadığını zənn edirlər. Amma təəssüf ki, onların bu zənni tam yalan olur. Hətta “Nüsrət” minadüzən gəmisinin 7 – 8 mart gecəsindəki əməliyyatlarından da xəbər tutmurlar. Bu barədə bir az sonra...

18 mart səhəri saat 11.00-da “Birləşmiş flot”un boğaza doğru gözlənilən hərəkəti başladı. Döyüşlərdə ilkin olaraq türk batareyaları üzərində kifayət qədər üstünlük təmin edilməli, ardınca isə polkovnik Hayes Sadlerin komandanlığı ilə 2-ci diviziya döyüşə girməli idi. “Okean”, “İrresistibl” (Qarşısıalınmaz), “Albion”, “Sviftsun” və “Majestic” gəmilərindən ibarət olan 2-ci diviziya irəli keçən 3-cü diviziyanın yerini alacaqdı. Lakin 3-cü diviziyanı əvəz edəcək 2-ci diviziya yerinə gəlməmişdən əvvəl gözlənilməz bir hadisə baş verdi: “Safren” hərbi gəmisi böyük bir sürətlə boğazı tərk etməkdə və “Bouvet” gəmisi də onu izləməkdə idi. “A” xəttini keçmək üzrə olan Fransız gəmisi “Bouvet”də Anadolu Həmidiyyə istehkamından açılan atəş nəticəsində dalbadal iki partlayış oldu. “Bouvet” gəmisinin qəhrəman türk topçusu Seyid Onbaşı tərəfindən necə vurulduğu barədə sonra danışacağıq. Sağ tərəfə manevr edən gəmi “Nüsrət”in qoyduğu sualtı mərmilərdən birinə çırpıldı və 2 – 3 dəqiqə içərisində batmağa başladı. Dərin və gözlənilməz bir qarışıqlıq yaşanmağa başlandı. Bütün gəmilər atəşi kəsib şəxsi heyəti qurtarmağa çalışsalar da, heç nəyə nail ola bilmədilər: 600-dən çox adam soyuq sularda qərq oldu.

Türklərin Anadolu Həmidiyyə istehkamı heç bir ziyan görmədən “İrrisistibl” gəmisini atəşə tutmuşdu. Elə bu arada gəminin yanında qorxunc bir partlayış baş verir. Gəmi qalalardan uzaqlaşmaq istəyərkən sualtı mina ilə toqquşmuşdu. Topçuların atəşinə məruz qalan “Inflexible” hərb gəmisi də, demək olar ki, bu məqamda minaya düşdü və düşmən üçün çox ağır bir vəziyyət yarandı. “Inflexible” gəmisinə köməyə gələn “Okean” gəmisinin də gözlənilmədən vurulması və minaya çırpılması ilə yana əyilərək sularda batmağa başladı. Admiral De Rocek batan “Inflexible”və “Okean” gəmilərinin şəxsi heyətlərinin tərk edilməsinin ardınca, donanmanın geriyə çəkilməsini əmr etdi.

(ardı var)

Namiq ƏHMƏDOV,

“Xalq qəzeti”

Bakı–Çanaqqala–Bakı

Xalq qəzeti.- 2015.- 14 aprel.- S.6.