Çanaqqala – türkün zəfər
savaşı
Avropa
dövlətlərinin iki hərbi-siyasi bloku arasında uzun illərdən
bəri davam edən mübarizə XX əsrin əvvəllərində
kəskin ziddiyyətlər doğurmuşdu. 1871-ci ildə
Prussiya kralı I Vilhelm Almaniya imperatoru elan olunduqdan sonra
ölkə militarist siyasət yeritməyə başladı.
Kansler Bismark Almaniyanın Avropada hegemonluğunu əsas məqsəd
kimi qarşıya qoymuşdu. 1879-cu ildə Almaniya Fransa və
Rusiya əleyhinə Avstriya – Macarıstanla gizli müqavilə
imzaladı. 1882-ci ildə İtaliyanın onlara
qoşulması ilə “Üçlər ittifaqı”
yarandı. Müstəmləkə işğalına
başlayan Almaniya artıq XX əsrin
əvvəllərində sənaye istehsalına görə
Avropada 1-ci yerə çıxmışdı. İnhisarlar dövləti
dünyanı yenidən bölüşdürmək
uğrunda müharibəyə təhrik edirdi.
İngiltərə – Almaniya münasibətlərinin kəskinləşməsi Böyük Britaniyanın Fransa və Rusiya ilə toqquşmalarını arxa plana sıxışdırdı. İngiltərə 1904-cü ildə Fransa ilə, 1907-ci ildə isə Rusiya ilə saziş bağladı. Bu sazişlər “Antanta bloku”nun yaranmasını rəsmiləşdirdi.
Almaniyanın hərbi-siyasi dairələri Böyük Britaniya, Fransa və Rusiyanı zəiflətmək, onların müstəmləkələrinin bir hissəsini ələ keçirmək, Avstriya – Macarıstan isə Balkanlarda möhkəmlənmək niyyətində idi.
Böyük Britaniya da qarşıdakı müharibənin qaçılmaz olduğunu anlayır, bu yolla Almaniyanı zəiflədəcəklərinə, onun müstəmləkələrini zəbt edəcəklərinə, Osmanlı imperiyasını bölüşdürəcəklərinə ümid edirdi. Fransa da bu fikirdə idi. Fransızlar, eyni zamanda, 1870 – 1871-ci ildə Almaniya ilə müharibədə itirdikləri Elzas və Lotaringiyanı geri qaytarmağa çalışırdılar. Rusiya isə yaranmış vəziyyətdən bəhrələnərək Balkanlarda, Bosfor və Dardanel boğazlarında hökmranlıq etmək iddiasına düşmüşdü. Beləliklə, dünya o vaxta qədər misli-bərabəri olmayan qanlı bir savaş ərəfəsində idi. Milyonların həyatı, ölkələrin taleyi böyük dövlətlərin istilaçılıq siyasətinin girovuna çevrilmişdi. Müharibənin başlanması üçün bəhanə axtarılırdı.
Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Osmanlının Afrikadakı torpaqları İtaliya tərəfindən ələ keçirilmişdi, Balkanlarda və Rumelidə türk hakimiyyəti sona çatmışdı. Hətta iş o yerə gəlib çıxmışdı ki, bolqar orduları İstanbulu təhdid edirdi. Boğazlar və İstanbul təhlükəyə məruz qalmışdı. Həm “Antanta”, həm də “Üçlər ittifaqı” Osmanlı dövlətinə artıq ciddi qüvvə kimi baxmırdılar. Lakin Almaniya imperatoru Osmanlının Antanta qüvvələrinin bir qismini özünə cəlb edəcəyini nəzərə alaraq, onu “Üçlər ittifaqı”na qoşmağa çalışırdı.
I Dünya müharibəsi başlananda Balkan dövlətləri artıq iki yerə parçalanmışdı. Yunanıstan, Rumıniya və Serbiya “Antanta”ya sığınmışdı. Bolqarıstan isə sonralar “Üçlər ittifaqı”na qoşuldu.
İngiltərə və Fransa güclü Almaniyaya qarşı savaşda Rusiyanın insan potensialından, çoxsaylı ordusundan faydalanmaq üçün bu ölkəyə böyük miqdarda silah-sursat və digər ləvazimat göndərirdi. Alman strateqləri Qərb cəbhəsində savaş gedərkən Türkiyənin Rusiya hərbi qüvvələrinin böyük bir hissəsini Qərbdən yayındıracağını düşünürdülər. Odur ki, Almaniya Qərbdə düşməni məğlub edərək sonra Rusiya üzərinə yerimək niyyətində idi.
Osmanlı dövləti 18-ci yüzillikdən başlayaraq xeyli zəiflədiyindən, təbii ki, bu durum hərbi sahəyə də ciddi təsir göstərmişdi. 1912 – 1913-cü illərdə Balkan savaşında, nəinki oradakı torpaqlar əldən çıxmışdı, həm də ən yaxşı ordular çox ciddi itkilərə məruz qalmışdı.
Rusiya Osmanlı imperatorluğundakı vəziyyəti diqqətlə izləyir, yeni istilaçılıq planları hazırlayırdı. Xarici işlər naziri Sergey Sazonov ingilislər və fransızlarla görüşlərində Rusiyanın tələblərini açıq-aydın ifadə edirdi: müharibə qələbə ilə bitdikdən sonra İstanbul və boğazlar Rusiyanın olmalıdır.
Avstriya – Macarıstan ordusunun baş komandanı, taxt-tacın vəliəhdi Frans – Ferdinandın hərbi manevrlərdə iştirak edərkən Serbiyadan gəlmiş terrorçu Qavrilo Prinsip tərəfindən iyunun 28-də öldürülməsi militarist dairələri hərəkətə gətirdi. Elə həmin gün Avstriya — Macarıstan Serbiyaya müharibə elan etdi. Rusiya Serbiyanı müdafiə etmək, Balkanlarda nüfuz sahibinə çevrilmək niyyətilə səfərbərliyə başladı. Almaniya məqamın yetişdiyini zənn edərək avqustun 1-də Rusiyaya, avqustun 3-də isə Fransaya müharibə elan etdi. Avqustun 4-də Almaniyanın Belçikaya hücumuna cavab olaraq İngiltərə avqustun 5-də Almaniyaya müharibə elan etdi.
Beləliklə, şahzadə Frans–Ferdinandın ölümü dünya ağalığı, dünyanın yenidən bölüşdürülməsi uğrunda müharibənin başlanması üçün böyük dövlətlərin əlində bəhanəyə çevrildi. Ümumilikdə, 1,5 milyard əhalisi olan 39 ölkə (o cümlədən, Böyük Britaniyanın 4 dominionu və Hindistan) müharibəyə qoşuldu. Hərbi əməliyyatlar Avropa, Asiya və Afrikada, bütün okeanlarda, bir çox dənizlərdə aparılırdı. Quruda hərbi əməliyyatların başlıca cəbhəsi Qərbi Avropada Fransa, Şərqi Avropada Rusiya idi. Müharibəyə qoşulan dövlətlərdə 73,5 milyon nəfər səfərbərliyə alınmışdı.
1914-cü ildə Osmanlı dövlətinin “Üçlər ittifaqı”nın tərəfində müharibəyə qoşulmasından sonra oktyabrın 2-də Rusiya, 5-də Böyük Britaniya, 6-da isə Fransa Türkiyəyə müharibə elan etdi. Almanlar cəbhədə öz vəziyyətlərini yüngülləşdirmək, Fransa və Böyük Britaniya qüvvələrini digər cəbhələrə yönəltmək məqsədilə Osmanlı dövlətini inandırırdı ki, türklər Şimali Afrikada müqəddəs müharibə elan etsin. Almaniya bu halda müsəlmanların ingilisləri Misirdən, fransızları Afrikadan qovacağına ümid bəsləyirdi.
“Antanta” dövlətlərinin əsas məqsədi imperatorluğun paytaxtı İstanbulu və Çanaqqala boğazlarını zəbt etmək, bununla da Rusiyadan ərzaq və əsgəri yardım gətirilməsinə nail olmaq, Almaniyanın müttəfiqlərindən biri kimi, Osmanlı dövlətini müharibənin ilk aylarında sıradan çıxarmaq idi. Çanaqqala ilk hədəf kimi təsadüfi seçilməmişdi. 1914-cü ilin sentyabr ayında Birləşmiş Krallıqda Admirallığın birinci lordu Uinston Çörçillin Baş nazir Askvitə təqdim etdiyi planda donanmanın Çanaqqala boğazından keçərək İstanbulu ələ keçirməsi təklif olunurdu. Bu plana uyğun olaraq, Britaniya və Fransa gəmilərindən təşkil olunmuş donanma qüvvələri 1915-ci ilin fevralında boğaz istiqamətində geniş hücuma başladılar.
Osmanlı dövləti avqustun 2-də Almaniya ilə imzaladığı sazişi döyüş hazırlığı bitənədək gizli saxlamaq niyyətində idi. Bu sazişdən yalnız sədrəzəm və xarici işlər naziri Sait Halim Paşanın, hərbi nazir Ənvər Paşanın, Məclisi-Məbusan başqanı Xəlil bəyin, daxili işlər naziri Tələt Paşanın xəbəri vardı. Döyüş hazırlığı sona çatana kimi Osmanlı imperatorluğu neytral qaldığını nümayiş etdirmək məqsədilə özünün bitərəfliyini elan etdi.
Rusiya ordularının Qalisiyada uğurlu əməliyyatları almanları Qərb cəbhəsində çətin vəziyyətə saldı. Bu halda Almaniya Osmanlının müharibəyə girməsi ilə bağlı təzyiqləri artırdı. Almaniya hesab edirdi ki, türk ordularının Süveyş kanalına doğru hərəkəti və Qafqazda döyüşə başlaması Qalisiya cəbhəsində onun vəziyyətini yüngülləşdirəcək. Osmanlı dövlətini dərhal döyüşə başlamağa məcbur etmək üçün alman qərargahı planlar hazırlayırdı. Avqustun 4-də Almaniya Aralıq dənizi donanmasının komandanı admiral Vilhelm Souxona iki müasir və sürətli gəmi – “Goeben” və “Breslau” gəmiləri ilə İstanbula hərəkət etmək barədə şifrəli teleqram göndərildi. Doqquz gün dayanmadan irəliləyən gəmilər, nəhayət ki, avqustun 10-da Çanaqqala boğazına yetişdi. Alman baş komandanlığının nümayəndəsi baron Kress fon Kressentştayn Ənvər Paşadan gəmilərin dərhal boğazdan içəri buraxılmasını, ingilis gəmilərinin boğaza yaxınlaşacağı halda sahil batareyaları tərəfindən artilleriya atəşinə tutulmasını tələb etdi. Ənvər Paşa əvvəl buna əməl etmək istəməsə də, baron Kressenştaynın təkidindən sonra tələblər yerinə yetirildi. Lakin beynəlxalq sazişlərə uyğun olaraq, alman gəmiləri ya 24 saat müddətində Osmanlının ərazi sularını tərk etməli, ya da tərksilah edilməli idi. Vəziyyətdən çıxış yolu kimi qərara alındı ki, gəmilərin 80 milyon markaya Osmanlı dövləti tərəfindən satın alınması elan edilsin. Bundan sonra “Goeben” gəmisi “Yavuz”, “Breslau” isə “Midilli” adlandırıldı. Almaniya yaxşı bilirdi ki, bu iki gəminin Qara dənizə çıxması ilə Osmanlı dövləti Rusiya ilə müharibəyə məcbur olacaq.
Sentyabrın 10-da Mərmərə dənizində atış təlimləri və manevrlər başlandı. Osmanlı dövləti çətin duruma düşdü. Rus donanmasının gəmiləri Qara dənizdə İstanbula doğru hərəkətə gəldilər. İngilis və fransız gəmiləri isə digər tərəfdən Çanaqqala yaxınlığında mövqe tutdular. Ənvər Paşa Çanaqqalanın müdafiə hazırlıqları başa çatmadan, səfərbərlik yekunlaşmadan və Bolqarıstanla razılaşma olmadan gəmilərin Qara dənizə çıxmasının təhlükəli olduğunu bildirərək əməliyyatı bir qədər ləngitməyin tərəfdarı olsa da, admiral Souxonun komandanlığı altında gəmilər sentyabrın 29-da Qara dənizə girərək rus donanmasına məxsus gəmiləri, daha sonra Qara dənizin şimal sahilindəki Odessa, Sevastopol, Novorossiysk, Feodosiya limanlarını atəşə tutdular.
Müharibə şiddətlə alovlandı. Oktyabrın 1-də rus ordusu Qafqazdan keçərək Osmanlı torpaqlarına soxuldu. İngilis gəmiləri isə İzmirə, Qırmızı dənizdəki Akabe limanına hücum əmri aldı. İki ingilis, iki fransız gəmisi isə Çanaqqala boğazını atəşə tutdu. Osmanlı imperatorluğu ölüm-dirim savaşına cəlb olundu. Böyük dövlətlərin çoxdan gözlədiyi fürsət ələ keçmişdi. Çoxları Osmanlı dövlətini yağlı tikə kimi asanca həzm-rabedən keçirəcəyini düşünsə də, Qərb dövlətləri Osmanlıya qarşı tək hərəkətə keçməyə cəsarət etməmişdi. Türkləri Avropadan və Anadoludan vurub çıxararaq onun torpaqlarını bölüşdürmək arzusu çoxlarına rahatlıq vermirdi. Hələ XVIII əsrin əvvəllərində rus çarı I Pyotr vəsiyyətnaməsində tövsiyə edirdi ki, Hindistana və İstanbula mümkün qədər yaxınlaşmaq lazımdır. Buralara hökm edən şəxs dünyanın gerçək hökmdarı olacaq.
Napaleon Bonapart da eyni fikirdə idi: İstanbul bir açardır. İstanbula hakim olan dünyaya hökm edəcəkdir. Əsl məsələ də budur: İstanbula kim hakim olacaqdır? I Pyotrun və Napoleon Bonapartın nəvə-nəticələri belə hesab edirdilər ki, artıq məqam yetişib. Lakin səhv edirdilər. Görünür, türkün qüdrətinə yaxşı bələd deyildilər.
“Yavuz” və “Midilli”nin Rusiyanın Qara dəniz limanlarını bombalamasından sonra “Antanta” dövlətləri Osmanlıya etirazını bildirdi. Rusiyanın ardınca noyabrın 2-dən sonra İngiltərə, Fransa, Yaponiya, Belçika Osmanlı dövlətinə müharibə elan etdilər. Noyabrın 3-də Çanaqqala boğazını hədəfə almış ingilis donanması Seddulbahir və Qumqalanı bombalamağa başladı. Boğazın müdafiəsini gücləndirmək məqsədilə Albay Cavad Paşa müdafiə işlərinin rəhbəri təyin olundu.
Böyük dövlətlərin Osmanlı torpaqlarını bölüşdürmək niyyəti Yunanıstanı da şirnikləndirmişdi. Yunanıstanın Baş naziri Venizelos ölkəsinin də müharibəyə qatıla biləcəyini bəyan edərək bir plan hazırlayıb ingilislərə təqdim etmişdi. Yunanların şərtlərinin və gözləntilərinin həddən artıq olması ingilislərin bu planı rədd etməsinə səbəb oldu. Amma bu planda Bolqarıstanın da “Üçlər ittifaqı”na qarşı savaşa girməsi məsələsi qoyulmuşdu. Bu məqam ingilislərin ciddi marağına səbəb oldu. Çünki Almaniyanın Osmanlı dövləti ilə əlaqəsi məhz Bolqarıstan ərazisindən keçməklə mümkün idi. Osmanlıya göndərilən yardımın çatması Bolqarıstan dəmir yolu olmadan müşkülə çevrilirdi.
İngiltərə Baş nazirinin yanında keçirilən toplantıda dəniz işləri naziri Uinston Çörçill əsas qüvvələri Balkanlar üzərindən Osmanlının ən zəif nöqtələrinə, Çanaqqala boğazından keçməklə İstanbul üzərinə yeritməyi təklif etmişdi. Lakin sonrakı müzakirələrdə İngiltərənin müdafiə naziri cəbhədə Fransanın ağır vəziyyətə düşməsi üzündən Çanaqqalaya əlavə qoşun göndərilməsinə etiraz etdi. Fransa Baş komandanlığı da Qərb cəbhəsindən qoşunun başqa istiqamətlərə göndərilməsinə qarşı çıxdı.
Çörçill öz planından geri durmaq istəmirdi. 1915-ci il yanvanın 3-də o, Ağ dənizdəki admiral Qardenə boğazlara dəniz qüvvələri ilə hücum planını incələməyi tapşırdı. Qarden əlavə qüvvələr olmadan bu hücumun uğur qazanacağına inanmadığını bildirdi. Lakin yanvarın 13-də Yüksək Müdafiə Şurasının toplantısında Dəniz İşləri Nazirliyinə Çanaqqala boğazına yalnız donanma qüvvələri ilə hücuma icazə verildi.
Fransa hökuməti də admiral Queprattenin komandanlığı altında dördü zirehli, dördü sualtı olmaqla, 26 gəmidən ibarət bir donanmanı Çanaqqalaya göndərdi.
Birləşmiş Krallığın donanma komandanı Lord Fişer quru qoşunları tərəfindən dəstəklənmədən dəniz qüvvələrinin döyüşə girməsini “xətalı bir macəra” adlandırsa da, “Antanta” Dövlətlərinin Müharibə Şurası 1915-ci il yanvarın 28-də donanmanın hərəkət planını bəyəndi. Qısa hazırlıqdan sonra fevralın 19-da “Antanta”nın dəniz qüvvələrinə döyüş əmri verildi. Minatəmizləyən gəmilər boğaza doğru yolu açmağa başladı. Boğazlardan döyüşərək qısa bir zamanda keçəcəklərinə inanan “Antanta” qüvvələri sərt bir müqavimətlə rastlaşıb yanıldıqlarını anladılar. Vətən inancına və inamına sarılan türk əsgəri Çanaqqalada insan olmağın şərəfini anladırdı düşmənə.
Dünyanın ən yaxşı təchiz olunmuş və ən hazırlıqlı dəniz qüvvələrinə sahib olan ingilislər Fransanın dəstəyi ilə o vaxta qədər dənizlərdə görünməmiş bir qüvvə ilə Osmanlını məğlub edərək Süveyş kanalının və Hindistana gedən yolun təhlükəsizliyini təmin etmək üçün tezliklə Fələstini də ələ keçirəcəyini düşünürdü. Fransa Livan, Suriya və Kilikiyanı öz nəzarəti altına alacağı günü gözləyirdi. İtalyanlar özlərini Antalyanın sahibi kimi görürdülər. Qılınc və qələmlə yüz illər boyu tarix yazmış türkün nəyə qadir olduğunu yetərincə anlamışdılar onlar. Tarix boyu qanlı savaşlara şahidlik etmiş bu yerlər yenə müharibə alovuna bürünmüşdü. İki boğaz, sadəcə, Aralıq dənizini Qara dənizə, Avropanı Asiyaya bağlayan keçid deyildi. Dünya tarixi burada yenidən yazılacaqdı.
1915-ci il martın 15-nə qədər Antantaya məxsus gəmilər Çanaqqala yaxınlığındakı istehkamları güclü top atəşinə tutdular. Martın 18-nə qədər boğazın girişində Rumeli yaxasındakı Səddülbahir və Ərtoğrul, Anadolu yaxasındakı Kumqala və Orxaniyyə istehkamları çətin durumda idi. Boğaza giriş qapıları ciddi təhlükə qarşısında olsa da, sonra nələr olacağı məlum deyildi.Mart ayında admiral Qardenin yerinə təyin edilən admiral De Robek yeni planla gəlmişdi.
“Antanta”nın boğazın önündəki üç tümənindən birincisinə admiral Robek özü komandanlıq edirdi. “Queen Elizabet”, “Aqamemnon” və “Lord Nelson” döyüş gəmiləri və birinci tümən səhər tezdən boğazdan içəri keçdi. Onların əsas hədəfləri Məcidiyyə, Namazgah və Rumeli Həmidiyyə istehkamları idi. Şiddətli hücum ara vermirdi. Gəmilərə qədər məsafə uzaq olduğundan türk batareyalarının atəşi hədəfə çatmırdı. Birinci tümənin ardınca dörd fransız gəmisinin dəstəyi ilə hücuma keçən admiral Queprattenin komandanlığı altındakı ikinci tümən türk batareyalarının atəşinə baxmayaraq plan üzrə öz yerini tutdu. Az sonra üçüncü tümən də hərəkətə gələrək Rumeli Məsudiyyə və Yıldız istehkamlarını hədəfə aldı.
Rumeli Mərkəz və Rumeli Məcidiyyə istehkamları mərmi yağışı altında ağır itkilər verdi. İkinci və üçüncü tümənlər yaxınlaşaraq Namazgah və Rumeli Həmidiyyə istehkamlarını bombaladılar. Lakin gəmilər Anadolu Həmidiyyə istehkamının atəşi altına düşmüşdü. Lord De Robek ikinci tümənə geri çəkilmək əmri verdi. Gəmilərdən ikisi geri çəkilərkən gecə ikən “Nüsrət” mina gəmisinin düzdüyü minalara toxundu. Düşmən böyük itkiyə məruz qaldı.
“Antanta” donanması
vahimə içində idi. İtkilər getdikcə
artırdı. Döyüşün gedişi “quru
qoşunlarının dəstəyi olmadan donanma uğur qazana
bilməz” – deyə xəbərdarlıq edən Lord Fişerin
haqlı olduğunu sübut etsə də, dəniz işləri naziri
Çörçill və
admiral De Robek uğursuz hücumları davam etdirir, yeni
planlar hazırlayırdılar. Halbuki,
savaşın nəticəsi çox ağır olmuşdu.
İngilislərin “HMS Ocean”, “HMS
İrresistible”, fransızların “Bouvet” döyüş gəmiləri
batırılmış, fransızların “Suffren” və
“Qaulois” gəmiləri ağır zədələr
almışdı.
Donanma
qüvvələri ilə nə Çanaqqala
boğazını keçə, nə də İstanbula girə
biləcəyini anlayan “Antanta” dövlətləri quruda əməliyyatlara
qərar verdi. Çünki
düşmən donanması gəmilərin artıq
üçdən birini itirmişdi. Bir müddət sonra “Antanta”ya məxsus
“Solgat” zirehli gəmisi türk gəmisi, “Triumf” və “Majestik”
isə alman sualtı qayıqları tərəfindən
batırıldı.
“Antanta” dəniz
donanmalarına qarşı dənizdən dəstək almadan döyüşən qəhrəman
türk topçularının şücaətinin misli-bərabəri
yox idi. O qəhrəmanlardan biri Havranlı Seyid idi. Rumeli Məcidiyyə
istehkamındakı əsgərlərdən 14 nəfəri
şəhid olmuş, qalan 24 nəfər ağır
yaralanmışdı. Ayaqda qalan tək topun da mərmi vinci pozulmuşdu. Aldığı ağır yaralardan sonra gözünü
açıb özünə gələn Seyid onbaşı
275 kiloqramlıq top mərmisini təkbaşına
qaldıraraq lüləyə vermiş, sərrast atəşlə
“Okean” gəmisinə ağır zədə vurmuşdu. Bu top
hazırda Hərbiyyədəki Əsgəri Muzeydə
nümayiş olunur.
Quruda gedən
döyüşlərdə uğur qazanmağa
çalışan “Antanta” komandanlığı Gelibolu
yarımadasına və Arıburnu cəbhəsinə beş tümən çıxardı, üstəlik,
əlavə qüvvələr cəlb etmək
üçün tədbirlər gördü.
Müttəfiq orduların quruda hücumu aprelin 28-də başlandı. Türklərin müdafiədə çətin anlar yaşadığı bir məqamda yarbəy Səbri bəy iki taburluq qüvvə ilə qəfil əks-hücuma keçərək müttəfiqlərin cəbhəsini yardı. Günün sonunadək türklərin itkisi 2380 nəfər, müttəfiqlərin itkisi isə 3000 nəfər idi.
Müttəfiqlərin ikinci hücumu mayın 8-nə planlaşdırılmışdı. Hücumun zərbə qüvvəsi sol cinahdakı ingilis birləşmələri idi. Şiddətli hücum güclü müqavimətlə üzləşdi. İkinci gün mərkəzdən, üçüncü gün yenə sol cinahdan başlayan hücumların qarşısı qəhrəmanlıqla alındı. Təpələrdən atəş açan türk toplarını nə qədər çalışsa da susdura bilməyən düşmən dayanmağa məcbur oldu. Böyük qüvvə ilə hücuma keçən rəqiblər üç gün ərzində 500 metr belə irəliləyə bilməmişdi. Türklər 2000, müttəfiqlər 6500 əsgər və zabit itirmişdi.
1915-ci il iyunun 4-də başlanan hücum zamanı fransız birlikləri sol, ingilislər isə sağ cinahdan türk səngərlərinə girmişdilər. Lakin ikinci topçu batareyasının komandanı Arif Tanyeri 150 nəfər əsgərlə irəli çıxıb cəbhənin yarılmasının qarşısını aldı. Arıburnu cəbhəsində yarbay Hasan Askerinin komandanlığı altında olan 9-cu türk tüməni hücuma keçərək xeyli irəliləməyə nail oldu. Türklər üçüncü Kirte döyüşündə 4500, müttəfiqlər 7500 nəfər itki verdi.
İyunun 6-na qədər olan hər üç hücum gözlənilən nəticəni vermədiyindən ingilis komandan H.Veston və fransız komandan Qouraund qərara aldılar ki, hücum bütün cəbhə boyu həyata keçirilməsin, daha əlverişli bir nöqtəyə yönəldilsin. Müttəfiqlər üç gün davam edən top atəşindən sonra iyunun 21-də hücuma keçərək birinci Kərəvizdərə döyüşündə hədəf aldıqları təpəni ələ keçirdilər.
Zığındərə və Qanlıdərə arasındakı bölgədə iyunun 26-28-də başlanan hücumlar zamanı türklərin ön xətdəki səngərlərində sağ qalan, demək olar ki, yox idi.
Müttəfiqlər bu uğurdan ruhlanaraq, daha şiddətli bir hücum planladılar. İyulun 12-də üç saatlıq artilleriya hazırlığı zamanı türklərin mövqeyinə 60 min mərmi yağdıran “Antanta” orduları ikinci Kərəvizdərə döyüşünə başladılar. Hazırlıq atəşindən sonra ingilislər heç kimin sağ qalmadığı ön xətti tutdular. Daha sonra üçüncü xəttə çıxmağı bacaran ingilislər türklərin əks-hücumu nəticəsində geri çəkildilər. İki günlük müharibədən sonra müttəfiqlər 5800, türklər 9700 əsgər və zabit itirdilər. İngilis birlikləri avqustun 6-da başlayan Kirte bağları döyüşündə də türklərin ön cəbhə xəttini tuta bilmişdilər.
Arıburnu cəbhəsində Anzak
ordu qüvvələrinə
qarşı türklər
ordunun ehtiyatında olan 19-cu
tüməni topçu
batareyası ilə Conk Bayırına göndərdi. Bu tümənin komandanı yarbay Mustafa
Kamal idi. 27-ci alay da onun tabeçiliyinə
verilmişdi. Türklərin Arıburnu qüvvələri
Mustafa Kamalın
komandanlığı altında hücuma
keçdi.
General
Hamilton bu hücumu belə xatırlayırdı: “Hamilə
dağlar türk doğmaqda davam edir. Bizim
mövqelərimizin ən yüksək və ən mərkəzi
yerinə bir-birini qovan dalğalar kimi gəlirlər”.
Bu hücumun sonunda Kılıcbayır və Cəsarəttəpə
türklərin əlinə keçdi.
Avqustun
10-da Mustafa Kamal
Kocaçimen Tepesi – Conk Bayırı xəttində,
albay Ali Rızanın komandası
altında olan 8-ci və
yarbay Cəmil bəyin
komandası altında olan 9-cu tümənlə birlikdə
hücuma keçərək müttəfiqləri geriyə
oturtdu.
Avqustun
12-də general Hamilton 54-cü tüməni Tekkettepə
döyüşünə yeritsə də bu ordu türklərin ciddi
müqavimətinə rast
gəlib böyük itki verdi.
Avqustun 15-də
hücuma keçən
yeni ingilis birləşmələri
də bir gün sonra geriyə oturduldu.
“Antanta”nın
qurudan
hücumları
türklərin ciddi
müqaviməti ilə
rastlaşıb gözlənilən nəticəni vermədi.
Bunu görən
Bolqarıstan oktyabrın 14-də “Üçlər
ittifaqı”na qoşuldu. Bununla da Almaniya ilə Osmanlı dövləti
arasında dəmir yolu əlaqəsi oktyabrın 29-dan işləməyə
başladı. Üç gün sonra müttəfiqlər general Hamiltonu uğursuzluqda ittiham
edərək vəzifədən çıxardılar.
Onun yerinə təyin edilən
general Monro noyabrın 3-də vəziyyəti təhlil edərək İngilis Yüksək
Müdafiə Şurasına “Gelibolu
boşaldılmalı,
ordular buranı tərk etməlidir” təklifini
verdi. Dekabrın 7-də belə bir qərar qəbul olundu. Arıburnu və Anafartalar cəbhələrindəki müttəfiq qüvvələri Selanik cəbhəsinə aparıldı. Seddülbahir cəbhəsindəki qoşun
hissələri isə 27
dekabrda çıxarılmağa başladı. Bu proses
1916-cı il yanvarın
16-da sona çatdı. Beləliklə
də Çanaqqala
savaşı Osmanlı dövlətinin qələbəsi ilə nəticələndi.
Heç şübhəsiz ki, bu qələbənin çoxlu
səbəbləri vardı. Amma, zənnimcə, əsas səbəb türkün kimliyidir, bu səbəb
türkün daxilində gizlənmişdir. Onu görmək,
duymaq, anlamaq heç də asan deyildir. Lord Bayron yazırdı: “Bir əsgər üçün mutluluk deyilən bir şey varsa, o
da türklərlə çiyin-çiyinə
savaşmaqdır. Sakit
insanlardır, buğda yarmasından hazırlanmış şorba ən xoşladıqları yeməkləridir.
Sağlıqsız
bu içirdilər, çamur barınaklarında
yatırdılar, fəqət ən
modern silah və maşınlarla təchiz
olunmuş düşmənlərinə
qarşı aslanlar kimi vuruşurdular. Bu insanların qəlblərində, sadəcə
və sadəcə, ülvi bir Vətən sevgisi vardır.
Ölümə onlar qədər gülümsəyərək gedən bir millət heç
görmədim”.
Çanaqqala zəfərinin səbəblərindən
biri də bax budur, məncə.
* * *
Qulağımda bir türkü səslənir.
Dinlədikcə göz yaşları
boğur məni. Dünya gözümdə
görünməz olur. Orada, çox uzaqlarda, uğrunda “uf” demədən,
canımı belə verə biləcəyim torpaqlarda,
Çanaqqalada savaş gedir. Göz qırpmadan
ölümün üzərinə
yeriyən qəhrəmanları
görürəm. Türkün qəhrəmanlığını
tərənnüm edən, varlığıma hakim kəsilən
türkü məni
yüz il əvvələ, Çanaqqalaya,
ölümsüz qəhrəmanların yanına aparır. Ağı demir qəhrəman
mehmetcik, Çanaqqala savaşının gerçəklərini
anladır!
Çanaqqala içində
vurdular
məni,
Ölmədən məzara
qoydular
məni,
Of gəncliyimə eyvah!
* * *
Çanaqqala içində
aynalı
çarşı,
Ana mən gedirəm
düşmənə
qarşı,
Of gəncliyimə eyvah!
* * *
Çanaqqala içində
bir
uzun selvi,
Kimimiz nişanlı,
kimimiz
evli,
Of gəncliyimə eyvah!
* * *
Çanaqqala üstünü
duman
bürüdü,
On üçüncü fırka
hərbə
yürüdü,
Of gəncliyimə eyvah!
* * *
Çanaqqala içində
toplar
quruldu,
Vay bizim uşaqlar
orda
vuruldu,
Of gəncliyimə eyvah!
* * *
Çanaqqala içində
bir
dolu testi,
Analar, babalar
umudu
kəsdi,
Of gəncliyimə eyvah!
Dur,
yolçu! Buradan belə keçə bilməzsən! Dünyanın ən qüdrətli orduları buradan
keçə bilmədi. Çanaqqala
keçilməzdir. Qəhrəman mehmetcik,
arxada Vətən var, deyib sinəsini sipər etdi düşmən
gülləsinə. Bu Vətən üçün, həyatımız
üçün o
mehmetciyə borcluyuz! Borcunu vermədən keçə
bilməzsən! Necmettin Halil Onan hocamız bu gerçəkləri
belə anladır:
Dur,
yolçu! Bilmədən
gəlib
basdığın
Bu torpaq, bir devrin
batdığı
yerdir.
Əyil də qulaq ver,
bu səssiz yığın
Bir Vətən qəlbinin
atdığı
yerdir.
* * *
Bu
izsiz, kölgəsiz
yolun
sonunda
Gördüyün bir tümsək
Anadolunda
İstiqlal uğrunda,
namus
yolunda
Can verən Mehmetin
yatdığı
yerdir.
* * *
Bu tümsək, qoparkən
böyük
zəlzələ,
Son Vətən parçası
keçərkən
ələ,
Mehmetin düşməni
boğduğu
ələ
Mübarək qanını
qatdığı
yerdir.
* * *
Düşün ki, haşrolan qan,
kemik,
ətin
Yatdığı bu tümsək,
amansız,
çətin
Bir hərbin sonunda,
bütün
millətin
Hürriyyət zövqünü
daddığı
yerdir.
Dur,
yolçu! Buradan belə keçə bilməzsən! Sənə
yaşam haqqı verən qəhrəman türk əsgərinə
– mehmetciyə son borcunu ver! Sayğı duruşunda dayan! Ona Allahdan rəhmət dilə!
Həsən HƏSƏNOV,
“Xalq qəzeti”nin
baş redaktoru,
Azərbaycan Respublikasının
Əməkdar jurnalisti
Xalq qəzeti.- 2015.- 24
aprel.- S.5.