Azərbaycanın ilk balerinası

Qəmər Almaszadə—100

Qəmər xanım haqqında bu yazını ulu öndər Heydər Əliyevin 2000-cı il martın 9-da aktrisaya 85 illik yubileyi ilə bağlı göndərdiyi təbrik məktubundan bu sözlərlə başlamaq istərdim: “Avropa və rus klassiklərinin şah əsərlərində yaratdığınız dolğun, rəngarəng səhnə obrazları öz təkrarolunmaz ifa tərzi və yüksək peşəkarlıq səviyyəsinə görə həmişə balet mütəxəssisləri tərəfindən əsl sənət inciləri kimi qiymətləndirilib. Məhz bu baxımdan sizi mübaliğəsiz olaraq Azərbaycan baletinin təşəkkül tapmasında başlıca rol oynamış sənətkar adlandırmaq olar”.

Bu, istedadlı balet ustasının sənətinə verilən yüksək qiymət idi. Bu yaxınlarda isə möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyev Qəmər xanımın 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır. Sərəncamda Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə görkəmli balet ustasının 100 illik yubileyi ilə bağlı tədbirlər planı hazırlamaq həvalə olunmuşdur. Artıq bu tədbirlərin keçirilməsinə start verilmişdir.

Qəmər xanım çox şərəfli həyat yolu keçmişdir. Almaszadə Qəmər Hacıağa qızı 1915 -ci ilin mart ayında Bakı şəhərində çəkməçi ailəsində anadan olub. Uşaqlıqda baletlə məşğul olan dostu onda bu sənətə maraq yaradıb. Mühafizəkar baxışlı atasından gizli olaraq dostunun məsləhəti ilə özəl balet studiyasına yazılır (daha sonra studiya Bakı Xoreoqrafiya Məktəbinə çevrilir). Atasını baletlə yox, idmanla məşğul olduğuna inandıra bilir. Lakin bir neçə ildən sonra sirrin üstü açılır, atası əvvəllər qəzəblənsə də, sonralar gizlicə teatra gəlir və qızının çıxışlarına tamaşa edirdi.

O, professional səhnəyə çıxanda cəmi 12 yaşı var idi. 1930-cu ildə M.F.Axundov adına Bakı Opera və Balet Teatrının səhnəsinə çıxdı. Onun “Koreliya”dakı debütü çoxlarının yaddaşına əbədi həkk olundu. Həmin il milli teatrların Moskvada keçirilmiş olimpiadasında o, təkcə balerina kimi çıxış etmir, həm də dram tamaşasında baş rolu ifa edir ki, bu da kifayət qədər parlaq aktyorluq istedadından xəbər verirdi.

1931-ci il Almaszadənin yaradıcı həyatında xüsusi mərhələ sayılır. Həmin il Moskvaya, SSRİ Böyük Teatrı yanındakı xoreoqrafiya məktəbinə qəbul olunur.

1934-cü ildə onu Bakıya çağırırlar. M.F.Axundov adına Opera və Balet Teatrı Qliyerin “Şahsənəm” operasını tamaşaya qoyur və ilk azərbaycanlı balerina rəqs səhnələrini ifa edir. Daha sonra yenidən təhsilini davam etdirir, ustalığını təkmilləşdirir. Bu dəfə Leninqrad Xoreoqrafiya məktəbində Romanova (məşhur balerina Qalina Ulanovanın anası) və Boçarovun siniflərində oxuyur. Yenidən Opera Teatrına qayıtdıqdan sonra A.Adanın “Korsar” baletində Medora rolunu ifa edir.

1938-ci il, Moskvada ilk Azərbaycan incəsənəti və ədəbiyyatı dekadası keçirilir. O vaxt rəqs ansamblının repertuarına Qəmər Almaszadənin quruluşunda bir neçə xalq rəqsi daxil edilmişdi. Burada gənc baletmeysterin yaradıcılıq fantaziyası və rejissor tapıntıları özünü büruzə verirdi. Bakı Opera Teatrının repertuarında milli baletin olmadığı bir vaxtda respublikanın rəqs sənəti “Koroğlu”nun, “Nərgiz”in, “Şahsənəm”in opera quruluşlarında öz əksini tapdı. Özü də, əgər “Leyli və Məcnun”, “Şah İsmayıl”, “Arşın mal alan”, “Əsli və Kərəm”də rəqslər hələ dramaturji funksiya daşımırdılarsa, M.Maqomayevin “Nərgiz”ində (1935) “Yallı” rəqsi mübarizəyə qalxan xalqın obrazını yaradırdı.

Mariya, Esmeralda, Maşa, Raymonda, Kitri, Odetta, Odiliya, Tao-Xoa kimi rollar bir-birini əvəz edir. Klassik baletdən milli “Qız qalası”, “Gülşən”, “Yeddi gözəl” tamaşalarına yol gəlir. Klassik rəqsi milli Azərbaycan rəqs elementləri ilə bacarıqla uzlaşdırmaqla aktrisa bu partiyaların əsl mənada klassik traktovkalarını yaratmışdı. Onun dərin sevgi ilə yaratdığı Gülyanaq obrazı bu gün gənc balerinalar üçün özünəməxsus “etalona” çevrilib. “Qız qalası” ilə Azərbaycan balet sənətinin şərəfli səhifəsi açılır.

1950-ci ilin dekabrında Bakı teatrının səhnəsində yeni Azərbaycan baleti - S.Hacıbəyovun “Gülşən”i göstərilir. Librettonun müəllifi, quruluşu və baş rolun ifaçısı Qəmər Almaszadədir. O artıq özünü klassik baletdə təsdiqləmişdi və eyni zamanda Azərbaycan rəqsinin dərin bilicisi kimi tanınırdı. Bu keyfiyyətləri özündə birləşdirməsi Almaszadəyə yeni mürəkkəb vəzifənin öhdəsindən gəlməyə imkan verdi. Baletdə zəhmət hökmrandır.

“Gülşən”dən iki il sonra Qara Qarayevin “Yeddi gözəl” baleti səhnəyə qoyuldu. Libretto - Sionimski və Rəhman Hidayətzadənin, quruluş - Qusevin idi. Rəqslər üzrə məsləhətçi isə Qəmər Almaszadə idi. Baletin premyerası 9 noyabr 1953-cü ildə oldu. Dahi şair Nizaminin dərin fəlsəfi ideyalarını təcəssüm etdirən bu əsərdə onun yaradıcılığındakı əsas istiqamətlərdən biri - xalqın və hökmdarın qarşılıqlı münasibəti yer alır. Ayişənin xalqın fəlakətləri fonunda cərəyan edən faciəsi musiqidə və xoreoqrafiyada öz gerçək həllini tapmışdı. Tamaşanın milli koloritinin mükəmməl təqdimatı, heç şübhəsiz, Qəmər Almaszadənin - baletin əsas partiyasının ifaçısının və buradakı bir sıra milli rəqslərin quruluşçusunun xidməti sayəsində idi.

1954-cü ildən etibarən Qəmər Almaszadə Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının balet truppasına rəhbərlik edirdi. 1980-ci ildə isə təqaüdə çıxmışdır.

Qəmər Almaszadə “Qırmızı lalə”, “Şopeniana”, “Laurensiya”, “Qızıl açar”, “Yatmış gözəl” və s. kimi tamaşalara quruluş verib. 1969-cu ildə daha bir Azərbaycan baleti həyata vəsiqə aldı. Bu, Azərbaycan bəstəkarı Fikrət Əmirovun artıq məşhurlaşmış olan və geniş populyarlıq qazanmış “Şur” simfonik muğamına müraciət etmiş xoreoqrafın yaradıcı bioqrafiyasının daha bir zəfəri idi.

Qəmər xanım 2006-cı il aprelin 7-də vəfat etmişdir. SSRİ Xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı Qəmər Almaszadə məktəbi keçmiş sovet baletində ən mükəmməl məktəblərdən idi. Təkcə Azərbaycanda deyil, dünyanın bir çox səhnələrində çıxış etmiş Xalq artisti Leyla Vəkilova, Rəfiqə Axundova, Tamilla Şirəliyeva, Çimnaz Babayeva və bir çox digər balerinalar məhz bu məktəbin yetirmələridir.

M. MÜKƏRRƏMOĞLU

Xalq qəzeti.- 2015.- 31 may.- S.8.