Port-Arturun azərbaycanlı
qəhrəmanları
II yazı
Həmişə ön cəbhədə
olan Səməd bəy Mehmandarovun Port-Artur döyüşlərində
xüsusi xidmətləri olmuşdur.Yaxşı ki, onun
müasiri olan rus jurnalistləri Səməd bəyin
döyüş fəaliyyətini qələmə
almışlar.
Jurnalist E.K. Nojin Port-Arturda çıxan “Novıy kray” qəzetinin
xüsusi müxbiri olmuşdur. Odlu cəbhələri
gəzən jurnalist maraqlı gündəliklər müəllifidir.
Qeydlərindən aydın olur ki, o, general
eloğlumuz Səməd bəy Mehmandarovla həmişə
ön xətdə görüşərmiş. Rus jurnalisti azərbaycanlı sərkərdənin vətəni
Qafqaz üçün darıxmasının da şahidi olub.
“...Blindaja
girdim. General Nadein həmişəki kimi sakitdir.
Onun qərargah rəisi Stepanov yorğundur.
Burada bir neçə zabit var. Polkovnik Mehmandarov
da buradadır. Biz həmişəki kimi
çox səmimi görüşdük. Mehmandarov
heyranlıqla vətəni Qafqazı yad edirdi:
- Qafqaz çox yaxşıdır,
çox gözəldir! - deyirdi. - Təbiət
hər şeyin keyfiyyətinə zəmanət verərək
ona öz möhrünü vurmuşdur. Amma bədbəxtlik
ondadır ki, bəzən daş lazım olan yerdə bir dənə
də daş tapmazsan, lazım olmayan yerdə isə
sayı-hesabı yoxdur. Su lazım olan yerdə
su olmur, ehtiyac olmayan yerdə dərya qədərdir. -
Ani olaraq dayanan Mehmandarov sözünə davam etdi: - Bəs
İslam? Yaxşı nə varsa onu sonrakı həyatın
verəcəyini vəd edir. Hər şey
çox yaxşıdır, amma bizə cənnətdə
yeddi mələk boyun olublar, yeddisinin də gözü girdə.
Sizcə bu nə olan işdir? Peşmançılıq deyilmi? Bilirsinizmi, mən indi heç nə istəmirəm
- nə cənnəti, nə də mələkləri. Mən yalnız azca istirahət istəyirəm.
Ətrafda hər yanda mərmilər partlayırdı. Onların
ikisi blindajın tavanına düşdü. Zabitlər təlaşla ayağa durdular. İgid polkovnik Mehmandarov isə heç
tövrünü belə pozmadı. Onun
iri, ağıllı gözlərində zərrəcə
qorxu hissi yox idi".
Səməd bəy Mehmandarovun ən təhlükəli
döyüşdə belə özünü itirmədiyinin
şahidi olan Əliağa Şıxlinski yazır ki,
oktyabrın 14-də qala topa tutulan zaman Səməd bəy
Mehmandarov bizim mövqeyə gəldi. Həmin mövqe yaponlar
tərəfindən on bir düyməli və otuz yeddi
millimetrlik xırda dəniz topları ilə atəşə
tutulurdu. Həm də bu mövqe
yaponların tüfəng və pulemyot atəşi altında
idi. Bu zaman Mehmandarovun
yaxınlığında altı düyməlik mərmi
partladı və yerdən qalxan qara palçıq onun
üstünü buladı, amma yaralamadı.
Mehmandarov
buna əsla əhəmiyyət verməyərək,
böyük soyuqqanlıqla cibindən ağ
dəsmalını çıxarıb, gözəl təzə
paltosunun üzərinə sıçrayan
palçığı silməyə başladı.
* * *
Dekabrın ilk günlərində yaponlar qalaya iki
ağır zərbə vurdular. Rusların inadlı
müqavimətinə baxmayaraq, onlar qalanın bir neçə
mühüm fortlarını tutdular. İkinci
ağır zərbə isə 1904-cü il
dekabrın 2-də oldu. Komandan general Roman
Kondratenko qəhrəmanlıqla həlak oldu. Əvəzində iradəcə zəif olan general-leytenant
Aleksandr Fok komandan təyin edildi. On altı
gün sonra yaponlar qalanın taleyini həll edən
Drakonovıy Xrebet dağını ələ keçirdilər.
Port-Arturun qorxaq və istedadsız komendantı
general Anatoli Stessel qalanı dərhal düşmənə təslim
etmək üçün hərbi şuranın
iclasını çağırdı. Şurada
iştirak edən bəzi komandirlər general Stesselin təklifinə
şərik oldular. Lakin general-mayor Səməd
bəy Mehmandarov, polkovnik Semyonov və digər zabitlər təslim
olmağa qəti etiraz etdilər. Döyüşkən
zabitlər inad edirdilər ki, güclü yapon ordusunu geri
oturtmağa hələ qüvvələri çatar. General Mehmandarov başda olmaqla onlar deyirdilər ki,
qala hələ özünü saxlamağa qadirdir, nə qədər
ki, mərmi var, toplardan atəş yağdıracağıq.
Nə qədər ki, patron var, tüfənglərdən
atəş açacağıq. Mərmi və
patron qurtardıqda isə süngü ilə döyüşəcəyik.
Lakin cəsarətsiz general Stessel mərd zabitləri
eşitmədi, silahı yerə qoymağı qarnizona əmr
etdi. Sonralar Rusiyaya qayıdanda general Stessel qala müdafiəçilərinin
tələbi ilə Port-Arturu tələsik təslim etdiyinə
görə hərbi məhkəməyə verildi.
General-mayor Səməd bəy Mehmandarov və onun zabit
dostları qala təslim edildikdən sonra da hərbi anda sadiq
qalaraq başqa əsgər və zabitlər üçün
nümunə göstərdilər. Yaponların şərtlərinə
görə əsgərlər hərbi əsir alınır,
zabitlər isə Yaponiyaya qarşı bir daha müharibədə
iştirak etməyəcəkləri barədə
yazılı iltizam verəndən sonra Rusiyaya
qayıdırdılar. General Stesselin ətrafındakı
bir qrup zabit dillərindən belə bir iltizam verdilər.
Lakin xalqımızın igid oğlu Səməd
bəy Mehmandarov zabit şərəfini təhqir edən belə
bir alçaq vəddən boyun qaçırdı. Bir daha Yaponiyaya qarşı müharibədə
iştirak etməyəcəyi barədə iltizam vermədiyinə
görə general-mayor Səməd bəy Mehmandarov əsir
alınıb Yaponiyanın Naqoya şəhərinə göndərildi.
O, 1905-ci il avqustun 23-də Amerikanın
Portsmut şəhərində sülh müqaviləsi
bağlanandan sonra Rusiyaya qayıda bildi.
332 günlük məşhur Port-Artur qalasının
müdafiəsi general Səməd bəy Mehmandarovun taleyinə
belə yazıldı.
* * *
Aleksandr
Stepanovun “Port-Artur”, P. Lorenkonun “Port-Arturun əzablı günləri”
və Trofim Borisovun “Portarturçular” romanlarında bir azərbaycanlı
soyadına da rast gəldik - poruçik Sadıqov. Bu əsərlərdə poruçik Sadıqovun əzablı
döyüş yolu yazıçılar tərəfindən
maraqla izlənilir. Hətta P.Lorenkonun
1906-cı ildə Peterburqda nəşr olunmuş “Port-Arturun əzablı
günləri” sənədli əsərində (II cilddə)
yaralanmış poruçik Sadıqovun hospitalda müalicəsi
zamanı iki dəfə fotoşəkli də dərc olunub.
Döyüşlərdə mətanət və
mərdliklə vuruşan poruçik Sadıqov qəhrəmanlıqla
həlak olub. Poruçik Sadıqov kimdir?
Bu barədə
“Kommunist” qəzetinin 9 sentyabr 1984-cü il
tarixli sayında dərc edilən yazımdan sonra
respublikanın ayrı-ayrı bölgələrindən
çoxlu məktub aldım. Xeyli adam
poruçik Sadıqovun onun qohumu olduğunu yazırdı. Lakin sabirabadlı Böyükağa Sadıqovun gətirdiyi
faktlar, sənədlər və fotoşəkillər sübut
elədi ki, poruçik Ağababa Hacıbaba oğlu Sadıqov
onun əmisidir. Poruçik Ağababa
Sadıqov 1875-ci ildə Şamaxının Ərdəbilli məhəlləsində
ziyalı ailəsində anadan olub. Atası
Hacıbabanın Peterburq və Moskvada ipək dükanı
varmış. 1903-cü ilin əvvəllərində
igid poruçik Ağababa Peterburqdakı Mixaylov topçuluq məktəbini
bitirib. 1905-ci ilin əvvəllərində
onun həlak olması haqqında qara kağız da
alınıb.
Port-Artur döyüşçüləri haqqında
inqilaba qədər onlarla əsərlər yazılıb. Kabardin və
çeçen igidlərinin Port-Arturdakı döyüş fəaliyyəti
haqqında Əhmədxan Naloyevin “Dan üzünün
atlıları” tarixi romanı, Vikenti Veresayevin “Yapon müharibəsi
haqqında hekayətlər” silsiləsi,
yazıçının irihəcmli gündəliyi və yol
qeydləri, Sergey Senskinin “Susima”, N.A. Levitskinin “1904-1905-ci illərdə
rus-yapon müharibəsi” əsərləri maraqla oxunur. Bunların hamısında
eloğlularımızın qəhrəmanlığı
haqqında da məlumatlar verilir.
“Niva”
jurnalının 1905-ci il 25-ci sayında bir
həmyerlimizin də adına və fotoşəklinə rast gəldim.
Onun haqqında ancaq bu sözlər yazılırdı:
“33-cü Şərqi-Sibir atıcı alayının
poruçiki Zülfüqar Mirzə Ələkbər oğlu
Bağırbəyov fevral döyüşlərində igidliklə
vuruşub və kontuziya olub”.
Adından, atasının adından və soyadından
poruçik Zülfüqar Bağırbəyovun azərbaycanlı
olması şübhəsizdir. Düşünürdüm
ki, görəsən, Uzaq Şərq sərhədləri
uğrunda igidliklə vuruşan bu həmyerlimizin
qohum-qardaşından sağ qalanı varmı?
1987-ci ildə İçərişəhərdə
yaşayan 82 yaşlı bir ağsaqqalla
görüşdüm. Məhəmməd Cavad oğlu
Bağırov bildirdi ki, “Niva” jurnalından şəklini
götürdüyünüz poruçik Zülfüqar Mirzə
Ələkbər oğlu Bağırbəyov mənim
doğma əmimdir. O, 1874-cü ildə Şuşada
anadan olub. Port-Artur döyüşlərindən
sağ-salamat qayıdan əmim Novobəyazid süvari
alayında ştabs-kapitan rütbəsində xidmət edib.
1912-ci ildən 1914-cü ilədək Bakı
şəhərində hərbi komendant işləyib, rütbəsi
mayor idi, Birinci Dünya müharibəsi illərində Avstriya
və Rumuniya cəbhələrində döyüşlərdə
iştirak edib.
Zülfüqar
bəyin müasiri, Azərbaycan Cümhuriyyətinin liderlərindən
biri Nağı bəy Şeyxzamanlı Türkiyədə nəşr
etdirdiyi “Xatirələrim” kitabında yazır ki,
Zülfüqar bəy Bağırbəylinin Birinci Dünya
müharibəsində, 1915-ci ildə Qafqaz cəbhəsində
ucqar Olti qəzasında məchul bir güllə ilə
vurulduğunu ailəsinə xəbər verdilər. Sonralar məlum oldu ki, Zülfüqar bəy bir erməni
tərəfindən döyüş vaxtı arxadan
vurulmuşdur. Ancaq rus
komandanlığı tərəfindən qatil
axtarılmamış və cinayət “məchul güllə
ilə törədilmiş” - deyə ört-basdır
edilmişdir.
* * *
Böyük türk dünyasının nüfuzlu
orqanı “Tərcüman” qəzeti Port-Artur müharibəsinin
gedişatını müntəzəm izləmiş və
öz səhifələrində orduda qəhrəmanlıqla
döyüşən, dini müsəlman olan əsgər və
zabitlərin fəaliyyətindən xəbərlər dərc
etmişdir. Qəzet
11 iyun 1904-cü ildə “Müxtəlif xəbərlər”
rubrikasında yazırdı: “İstehkamçı - kapitan
İlyas bəy Ağalarov podpolkovnik rütbəsi alaraq Uzaq
Şərq döyüşlərinə yola düşür. Məşhur bəy nəslinin nümayəndəsi
İlyas bəy Ağalarov əla hərbi təhsil almaqla
elektrotexnika sahəsində də görkəmli mütəxəssis
olmuşdur. Onun orduda keçən hərbi
xidməti, həyatı və rütbəsi Rusiyada yaşayan
hər bir müsəlman əhlində iftixar hissi doğurur”.
Gürcüstan Mərkəzi Dövlət arxivində
İlyas bəy Allahyar bəy oğlu Ağalarova məxsus
azsaylı sənədlərdən məlum olur ki, o, Port-Artur
döyüşlərindən sağ-salamat
qayıtmışdır. Sonralar ikinci Qafqaz istehkamçı
batalyonun komandiri olan polkovnik İlyas bəy Ağalarov
1860-cı il iyunun 7-də Gəncədə
nüfuzlu bəy ailəsində dünyaya gəlib.
Sənədlər göstərir ki, İlyas bəy
İkinci Moskva hərbi gimnaziyasında və Pavlov hərbi məktəbində
təhsil alıb. Hərbi xidmətə 1879-cu il
aprelin 26-da başlayıb. 1887-ci il avqustun
8-də podporuçik, 1894-cü il avqustun 1-də
ştabs-kapitan, 1898-ci il avqustun 1-də kapitan, 1904-cü il
iyunun 26-da podpolkovnik, 1910-cu il dekabrın 6-da isə polkovnik
rütbələrini alıb.
Polkovnik
İlyas bəy Ağalarovun Port-Artur döyüşlərində
və nizami ordudakı nümunəvi xidmətləri 1901-ci ildə
ikinci dərəcəli “Müqəddəs Stanislav”, 1905-ci ildə
ikinci dərəcəli “Müqəddəs Anna”, yenə həmin
ildə dördüncü dərəcəli “Müqəddəs
Anna” (bant və qılıncla birgə) ordenlərinə layiq
görülmüşdür.
1913-cü
il martın 18-də polkovnik İlyas bəy
qəfil mərmi partlayışından həlak olub. Bu sərkərdə eloğlumuzun məzarı
hazırda Gəncədə İmamzadə məscidinin həyətindədir.
Məzarın mərmər başdaşında
solmaqda olan “Qvardiya polkovniki İlyas bəy Ağalarov” sözlərini
oxuyanda unudulmuş igidin xatirəsi qəlbimi göynətdi.
İllərin tufanı mərmər qəbir daşından
onun sonuncu izini də silib aparır...
“Tərcüman” qəzeti 5 noyabr 1904-cü ildə
“Müsəlmanlar Port-Arturda” adlı xəbərində
yazırdı: “Mancuriya ordusunun sıralarında və həmçinin
Port-Artur döyüşlərinin qəhrəman müdafiəçiləri
arasında azsaylı müsəlmanlar da şərəflə
vuruşurlar.
Redaksiyanın aldığı məktubdan aydın olur ki,
yeddinci Şərqi-Sibir artilleriya divizionunun rəisi, general-mayor Səməd
bəy Sadıq bəy oğlu
Mehmandarov Qarabağ bəylərindəndir. Qala
artilleriyasının xəzinədarı isə Litva müsəlmanlarından
olan Ədhəm bəy
Muxranskidir. Şimali Qafqazdan olan
artilleriya poruçiki Y.İ. Dudarov isə avqust
hücumlarının birində mərd zabit kimi şərəflə
vuruşaraq həlak olmuşdur. Allah ona rəhmət
eləsin. Amin!”.
General Əliağa Şıxlinski
Port-Artur döyüşlərində
Port-Artur
döyüşlərinin qala müdafiəsi zamanı
düşmən həmlələrinin dönə-dönə
dəf edilməsində top artilleriyasının mahir ustası
Əliağa Şıxlınskinin döyüş xidmətləri
misilsizdir. Onun 1904-1905-ci illərdəki hərbi
rəşadəti bütün Rusiyaya yayılmışdı.
Qısa müddətdə qəhrəmanlığı
altı ordenə layiq görülən, rütbəsi
kapitandan podpolkovnikə yüksələn Şıxlinski
haqlı olaraq “Xatirələrm”də yazır ki, Port-Artur
epopeyasının iştirakçısı olduğumu həmişə
iftixarla yad edirəm.
1905-ci il
aprelin 1-də “Tərcüman” qəzetinin “Müxtəlif xəbərlər”
rubrikasında oxuyuruq: “Dördüncü Şərqi-Sibir
atıcı artilleriya briqadasının kapitanı
Əliağa Şıxlinski oktyabrın 7-dən noyabrın
19-dək Port-Arturda yaponların basqınını dəf etməkdə
fərqləndiyi üçün “İgidliyə görə”
medalı və üstü yazılı Qızıl
qılıncla təltif olunub”.
Həmin döyüşlərin
iştirakçısı 1906-cı ildə “Port-Arturun əzablı
günləri” adlı ikicildlik monumental əsərin müəllifi
P. Lorenko yazır ki, Laperov dağında batareya komandiri kapitan
Əliağa İsmayılağa oğlu Şıxlinski
ağır yaralandı. Bütün qafqazlılar kimi cəsur olan
komandir Kinco döyüşlərində, “Zelyonnı” və
“Volçye” dağları vuruşmalarında əsl qəhrəman
kimi iştirak etdi. Avqustun əvvəllərində
öz batareyası ilə “Vısokaya qora”da, avqustun 10-dan isə
daima Laperov dağında döyüşlərdə
olmuşdur. Elə buradan da istehkamları
atəşə tutub həmlə kalonnalarını dəf edərək
düşmənin səhra artilleriyası ilə inamlı
döyüşlər aparırdı.
Port-Artur qalası təslim olandan sonra müharibədə
iştirak etməmək şərtilə yaponlar podpolkovnik
Əliağa Şıxlinskini ağır yaralı kimi vətənə
göndərdilər. Vətəndə yaraları gözlənildiyindən
də tez sağaldığından o yenidən Mancuriya ordusuna
göndərilməyi xahiş etdi. Lakin onu
buraxmadılar.
Müharibədən
sonra Rusiyaya qayıtmağını və yenidən cəbhəyə
getmək istədiyini Əliağa Şıxlinski “Xatirələrim”
hərbi memuarında daha dəqiq təsvir edir: “Mayın ikinci
yarısında mən Peterburqa gedib döyük knyaza təqdim
olundum və Mancuriya ordusuna qayıtmaq istədiyimi ona söylədim.
O məndən soruşdu:
- Siz oraya
necə gedə bilərsiniz?
Onda mən hospitalımızdan aldığım şəhadətnaməni
ona göstərdim. Şəhadətnamədə
yazılmışdır ki, yapon tibb komissiyası məni hərbi
qulluğa yararsız hesab edərək dilimdən iltizam almadan
vətənimə qayıtmağa icazə vermişdir. Beləliklə, - dedim - hazırkı müharibədə
iştirak etməyə tam ixtiyarım var. Rusiyaya
qayıtmağımın səbəbi ancaq budur, yoxsa
müdafiədə iştirak etmiş o biri əsgərlərin
taleyinə şərik olardım.
Bu
sözləri deyərkən ağlıma gəldi ki, mənim
bu fikrim yaponlarla vuruşmamaq üçün dillərindən
kağız verərək vətənlərinə qayıdan
zabitlərə qarşı bir ittiham kimi
düşünülə bilər, odur ki, əlavə edib
dedim:
- Orada
zabitlərin arasında iki rəy var idi: bir qismi deyirdi ki, bizim
böyük təcrübəmiz var, buna görə də vətənə
gedib orada Mancuriya ordusuna göndərilmək üçün
yeni qüvvələr hazırlamaqla fayda verə bilərik. O
biri hissə isə (o cümlədən mən) başqa
cür düşünürdük. Bu zabitlərin
fikrincə, ordu ancaq qismən səfərbəyliyə
alınmışdır, vətəndə zabitimiz çoxdur,
odur ki, orada bizim köməyimizə heç bir ehtiyac yoxdur.
Buna görə də, əsgərlərin
taleyinə şərik olmaq lazımdır. Belə ki, dilimdən yaponlara heç bir iltizam vermədən
evimə qayıtdım. İndi sizdən
xahiş edirəm ki, məni müharibəyə göndərəsiniz.
Sergey
Mixayloviç əlilə işarə edərək dedi: -
Müharibədə nələr çəkdiyiniz yetər,
buraxmaram".
1905-ci il aprelin 5-də yapon tibb komissiyasının
verdiyi arayış generalın arxivində indi də
saxlanılır. Onun mətni belədir:
“Arayış doqquz saylı ehtiyat səhra
hospitalından dördüncü Şərqi-Sibir
atıcı artilleriya briqadasının kapitanı
Şıxlinskiyə verilir. Ondan ötrü ki,
onun yapon tibb komissiyası tərəfindən hərbi xidmətə
yararlı olmadığı (Əliağa Şıxlinski sol
qıçından yaralandığı üçün
yapon həkimi arayışı belə yazmışdı -
Ş.N.) müəyyənləşdirilib. O, Rusiyaya
buraxılır”.
Onun
Port-Arturdakı nümunəvi döyüş xidmətləri
“İgidliyə görə” sözləri yazılmış
qılıncla, dördüncü dərəcəli “Müqəddəs
Anna” ordeninə əlavə olaraq qızıl qılınc
nişanı, qılınc və bantlı “Müqəddəs
Vladimir” ordeni, üzərində “İgidliyə görə”
sözləri yazılmış qızıl silah və məşhur
“Müqəddəs Georgi” ordeninin dördüncü dərəcəsinə
layiq görülmüşdür.
Azərbaycan
Tarixi Muzeyində generalın şəxsi əşyaları
arasında 1908-ci il martın 5-də
imperator tərəfindən təsdiq olunmuş “Port-Artur
qalasının müdafiəçisi döş
nişanı” saxlanılır. Onu Əliağa
Şıxlinskinin ünvanına keçmiş Kvantun vilayətinin
və Port-Artur şəhər sovetinin sədri podpolkovnik
İ.A. Verşinin göndərib:
“Çox möhtərəm və əziz Port-Artur
silahdaşım Əliağa Şıxlinskiyə
Keçmiş Kvantun vilayətinin Triryan hissəsi
üzrə komissarı və keçmiş Port-Artur şəhər
sovetinin sədri A. Verşinindən".
Ordu və donanmaya əmr
Qarnizonun mərdliyi və mətinliyi ilə bütün
dünyanın təəccübünə səbəb
olmuş Port-Arturun qəhrəmancasına müdafiəsi
qalanın rüsvayçılıqla təslim edilməsindən
sonra dayandırıldı.
Ali məhkəmə qalanın verilməsinin müqəssirini
cəzalandırdı və igid qarnizonun unudulmaz hünərini
bir daha təsdiqlədi. “Port-Arturun cəsur müdafiəçiləri!
Uzaq Şərqdə bizim
istinadgahımızın müdafiəsi zamanı göstərdiyiniz
fədakarcasına qəhrəmanlıq və anda sədaqətinizlə
siz ölməz şöhrət qazandınız və rus
ordusunun hünər salnaməsinə yeni parlaq səhifələr
yazdınız.
Qədirbilən Rusiya sizin ilə fəxr edir və siz
onun qarşısında borcunuzu unutmadığınız
kimi, o da sizin hünərinizi yaddan çıxarmayacaq.
Əslini
İmperator həzrətləri öz əli ilə
yazmışdır: II Nikolay, Çarskoe Selo şəhəri".
* * *
Port-Artur
döyüşlərinin şahidi, yazıçı Aleksandr
Stepanovun “Port-Artur” və “Zvonaryovlar ailəsi” romanları
tarixi əsər kimi ədəbiyyatın qızıl fonduna
daxil olmuşdur. İndiyədək 19 dəfə
nəşr olunan romanın tirajı milyonu keçmişdir.
İngilis, fransız, macar, yapon və başqa
dillərə tərcümə olunan bu məşhur əsərin
səhifələrində (271, 350, 353 və s.) kapitan
Əliağa Şıxlinskinin qəhrəmanlıq fəaliyyəti
öz əksini tapmışdır.
“...İrman
ədəb-ərkanla təzim edib çevrildi və
otağı tərk etdi. Diviziya rəisinin
yanından çıxandan sonra İrman cəld xəstəlik
haqqında raport və komandan Kondratenkoya müfəssəl məktub
yazdı. Sonra isə məktubu Əliağa
Şıxlinskiyə verdi və dərhal
generalın yanına getməsini əmr etdi. İrman kapitana
xeyir-dua verib dedi:
- Sizdən
çox şey asılıdır, Əliağa.
- Narahat
olmayın, Vladimir Aleksandroviç. Əliağa
hələ indiyə kimi satqınlıq eləməyib.
Əgər general Fok yeddinci diviziyanı yaponların zərbəsi
altına salmaq istəyirsə o, buna nail
ola bilməyəcək. General Kondratenkoya kömək
etmək üçün bütün qüvvəmi əsirgəməyəcəyəm.
Bunu deyərək
Əliağa Şıxlinski sıçrayıb ata mindi və
dördnala çaparaq ordan uzaqlaşdı..."
Keçmiş SSRİ xalqlarının bir neçə
dilinə tərcümə olunan bu qiymətli roman təəssüf
ki, hələ də Azərbaycan mütərcimini gözləyir. Romanda təkcə
kapitan Əliağa Şıxlinskinin yox, həm də general Səməd
bəy Mehmandarovun, poruçik Sadıqovun fəaliyyətini
oxuduqca fəxr etməyə bilmirsən.
“...Praporşik
çadırdan çıxıb öz komandasının qərar
tutduğu yerə tərəf getdi. Yolda
Əliağa Şıxlinski də ona qoşuldu. İrmanın tapşırığı ilə o,
batareyaya baş çəkməli və indiki mövqelərindən
getmək üçün onları xəbərdar etməli
idi.
- Necə,
artilleriya da bu sahəni tərk edir? - deyə
Zvonaryov təəcübləndi.
- Fok əmr
verib ki, bütün topları
yığışdırmalı, mühəndislər isə
səngərdən sipərləri söküb,
materiallarından başqa sahələrində istifadə etməlidir.
- Qısası,
Kondratenkoya boş yer verilir ki, orada hər şeydən əvvəl
yeni istehkam düzəltsin.
- Ehtimal
ki, yaponlar istehkamları sökdüyümüzü
görüb bizdən qabaq hücuma keçəcəklər.
- Bu barədə
təcili generalı xəbərdar etmək lazımdır, -
Zvonaryov qərara gəldi və geri - Semyonovun qərargahına
qayıtmaq istədi, lakin kapitan Əliağa Şıxlinski təklif
etdi ki, ora şəxsən özü getsin.
-
Çox da narahat olmayın. Mənim briqada
komandirim polkovnik İrman qərara gəlib ki, sağ
cinahdakı batareyaları Fokun əmrinin əksinə olaraq hələlik
yerində saxlamaq lazımdır. Mən
şəxsən polkovnik Mehmandarovla görüşəcəm.
Biz onunla köhnə dostlarıq, bir-birimizi yek kəlmədən
başa düşərik. Fok necə əmr
verirsə versin, mənim zabiti olduğum podpolkovnik Laperovun
batareyası Kondratenkonun diviziyasının polkunu köməksiz
qoyub getməyəcək, - deyə Şıxlinski
çoşğun halda dilləndi.
-
Romanovskinin sağdakı batareyasından 26-cı polkun qərargahınadək
cəmi üç-dörd verstdir, mən yarım saata ora
çatıb lazım olan hər şeyi deyərəm. Siz isə birbaşa Yençeyevskinin yanına
gedin".
Əliağa Şıxlinskinin döyüş məharətini
gözləri ilə körən ikinci rus
yazıçısı Trofim Borisov olmuşdur. Uzaq Şərq həyatından
maraqlı, elmi və bədii əsərlər yazan T. Borisov
sonu faciə ilə bitən rus-yapon müharibəsi haqqında “Portarturçular”
adlı sanballı bir roman nəşr etdirmişdir. Müəllif sıravi əsgərlərin və
zabitlərin döyüş yolunu özünəməxsus
ustalıqla ön plana çəkir. Böyük
hərarətlə, məhəbbətlə
xalqımızın mərd oğulları Əliağa
Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarov haqqında
söhbət açır. İlk gündən
Şıxlinskinin batareyasında döyüşən
podporuçik Trofim Borisov onun qəhrəmanlığını,
xarakter və xasiyyətini daha dəqiq
işıqlandırmışdır.
“Səhər saat 10-da batareyanın baş zabiti kapitan
Əliağa Şıxlinski kazarmaya gəldi. Onun iri uzunsov
sifətinə bir qədər sivri burnu daha ciddi görkəm
verirdi. Sıx bığları qalın
idi, başının tükləri qabaqdan azca seyrəlmişdi.
Çatma qaşları bir qədər
yuxarı dartılmışdı. Qonur
gözlərində sevinc işığı vardı.
Balaca ağ əllərinin ağ
barmaqlarını arxasında tutmuşdu. Əliağa
Şıxlinski hamı ilə görüşəndən
sonra orduya təzəcə çağırılanların
adlarını oxudu:
– Antonov
Valentin Pavloviç.
– Mən,
– deyə o, cavab verdi.
– Sən az savadlısan?
Əsgər
dolaşıq sözlərlə nəsə dedi. Kapitan Morozovu çağırdı.
– Sənin
də savadın yoxdur, bu necə olur? Böyük
şəhərdən gəlibsən, amma heç bir təhsilin
yoxdur. – Sonra üzünü divizionun əsgərlərinə
tutub: – Siz niyə oxumayıbsınız?
Bu iradlardan sonra Morozovun sifətinə yüngül
qızartı çökdü.
Kapitan Əliağa Şıxlinski sıranın
önündən keçib, əlində yeni
çağırılanların siyahısı olsa da,
gülümsəyə-gülümsəyə, bir-bir
onların soyadını, adını, atasının
adını çəkdi.
– Ancaq biz
izləyir və fikirləşirdik ki, sibirlilər bizim
inamımızı doğruldacaqlar... Pribaltika
quberniyalarındakı və Mərkəzi Rusiyadakı
savadsızlıq orada da hökm sürür. Yaxşı deyil, artilleriyaçı yaxşı
biliyə malik olmalıdır.
– Kapitan
Şıxlinskinin sifətinə bir ciddilik çökdü. Ancaq gözlərində bayaqkı işıq
qalırdı. Təzə çağrılanlarla
söhbət edə-edə onlara göstəriş verirdi:
–
Başını düz tut, sağ çiynini əymə, –
deyə kapitan Pudovnikə mürəciət etdi.
– Sən
məhkəmə palatasında çoxmu işləyibsən?
İki il? Bəs ona kimi
harada işləyibsən?
–
Prikazçik işləmişəm. Ancaq mənim
əsas işim balıqçılıqdır.
– Sənin
xəttin yaxşıdırmı?
– Mirzəliyi
istəmirəm, zati-aliləri...
–
Baxarıq. Bəs mirzəliyə kimi təyin edək?
Özün görürsən, yazılarımızı
yazmağa mirzə də lazımdır... Abramoviç Moisey
İosifoviç! Sən usta-çilingərsən?...
– Yaddaşa bax, yaddaş belə olar, siyahını bircə
dəfə oxuyan kimi hamının ad və soyadını,
atasının adını necə də dəqiq yadında
saxladı, - deyə Pudovkin fikrə getdi".
Port-Arturdakı
oktyabr döyüşlərində Əliağa
Şıxlinskinin qəhrəmanlığını əyani əks
etdirən tarixi sənədlər də az
deyil. 1905-ci ildə çap olunmuş “Yaponlarla müharibənin
salnaməsi” almanaxının 81-ci nömrəsinin 1577-ci səhifəsində
bu barədə oxuyuruq:
“Müqəddəs
Georgi” ordenli süvari dumasının təqdimatına əsasən
əlahəzrət imperator 1905-ci il
oktyabrın 3-də Port-Arturun müdafiəsində
şücaəti ilə fərqlənmiş artilleriya
briqadasının podpolkovniki Əliağa Şıxlinskini
dördüncü dərəcəli Georgi ordeni ilə təltif
etmişdir. Podpolkovnik Əliağa Şıxlinski bu
döyüşdə böyük şücaət göstərmiş,
ixtiyarında olan yarımbatareyanın
nişançıları həlak olduğundan çox vaxt
topları şəxsən özü tuşlayaraq düşmən
artilleriyasını dəfələrlə susmağa məcbur
etmiş və adıçəkilən istehkamlara
yaxınlaşmağa can atan yapon piyadalarını qeyri-adi cəsarətlə
geri oturtmuşdur..."
* * *
Şahzadə Bəhmən Mirzə Qacarın 1905-ci ildə
Port-Artur döyüşlərində igidliklə həlak
olmuş podpolkovnik oğlu Əliqulu Mirzə hərbi və
fotoqrafiya sənəti sahəsində qeyri-adi istedada malik idi. O, Tiflisdəki Kadet korpusunu
bitirdikdən sonra Vladiqafqazda və Oryol şəhərində
yerləşən 51-ci Çerniqov alayında xidmət
etmiş, 1903-cü ildə Yeletsdəki 52-ci Nejinski alayına
dəyişdirilmişdir. Port-Artur
döyüşlərində həlak olan podpolkovnik Əliqulu
Mirzə Qacar döyüş xidmətlərinə görə
“Müqəddəs Stanislav” ordeni ilə təltif
olunmuşdur. Bu barədə “Tərcüman” qəzeti 18
fevral 1905-ci il tarixli sayında
yazırdı:
“Qızıl Xaç Cəmiyyətinin əlahəzrət
himayəçisi Məlakə imperator Mariya Fyodorovna
Qızıl Xaç hesabına mərhum podpolkovnik, şahzadə
Əliqulu Mirzə Qacarın cənazəsini Qafqaza, Yevlax
stansiyasına qədər aparılmasını lazım
bilmişdir”.
Uzaq Port-Arturda gedən ağır döyüşlərdə
minlərlə əsgər və zabit həlak oldu. Onların
hamısına öz doğma torpağında uyumaq qismət
olmadı. Vətənində, Bərdənin
İmamzadə qəbiristanlığındakı məqbərədə
dəfn olunmaq şərəfi Əliqulu Mirzə Qacara ona
görə qismət oldu ki, şahzadə nəslindən idi.
Səksən ildən çox sovetlərin tənqid
atəşinə tutduğu imperator II Nikolay nüfuzlu nəsillərə
belə ehtiram göstərirdi.
İllər
keçir, eloğullarımızın rus-yapon müharibəsindəki
hünərlərini əks etdirən sənədlər
müxtəlif arxivlərdə tədqiq olunmamış
qalır. Açılmayan qovluqlar öz tədqiqatçısını
gözləyir.
Şəmistan NƏZİRLİ,
polkovnik-leytenant,
Hərbi-Elmi Mərkəzin baş
elmi işçisi
Xalq qəzeti.- 2015.- 6 sentyabr.- S.7.