Multikulturalizm: dünya təcrübəsi

və Azərbaycan modeli

Azərbaycan dünyanın multikulturalizm mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir... Azərbaycan öz müsbət təcrübəsini başqa ölkələrlə bölüşərək ümumbəşəri dəyərlərə qiymətli töhfəsini verir və verəcəkdir.

İlham ƏLİYEV

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Milli və etnik münaqişələrin tarixi qədimdir. Millətlər və dinlər arası ayrıseçkilik bir çox ölkələrdə əsrlər boyu mövcud olmuş və milyonlarla insanın faciəsinə səbəb olmuşdur. Tarixə müharibələr əsri kimi daxil olmuş XX əsrdə baş verən hadisələri yada salmaq kifayət edər. XXI əsrdə isə bəzi qüvvələr tərəfindən məqsədyönlü şəkildə yaradılan Şərqdən Qərbə köç axını dünya nizamı üçün böyük təhlükə mənbəyinə çevrilmişdir.Bütün bunlar multikulturalizm ideyalarını bütün dünyada olduqca aktuallaşdırmışdır.

Multikulturalizm hər hansı bir mədəni mühitdə etnik və mədəni fərqliliyin qəbul edilməsi, bu fərqliliyin toxunulmazlığı, mədəni ünsürlərin özünəməxsusluq hüququnun varlığı, azad şəkildə təbliğ olunması, hər bir fərdin və ya qrupun mədəni inkişafının qanunla müdafiə olunması, bir sözlə, mədəni müxtəlifliyin qorunub saxlanılması deməkdir. O bir çoxlarının israrla təbliğ etdiyi vahid, universal mədəniyyətin formalaşması deyil, fərqliliyin bərabərhüquqlu mövcudluğuna şərait yaradan mədəniyyətlərin paralel inkişaf meylidir.

Günümüzdə daha tez-tez müşayiət edilən mədəni münaqişələrin fonunda cəmiyyətdə sabit inkişaf mühitini təmin etmək üçün multikulturalizm dialoq və mədəni zənginlik nümunəsidir. Bu mənada, bir çoxları hesab edir ki, multikulturalizm ideyalarının reallaşması, guya, daha çox mədəni cəhətdən yüksək inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə mümkün olur. Multikulturalizmin tənqidçiləri hesab edirlər ki, nəticədə, çoxəsirlik mədəni dəyərlərin əsasları sarsılacaqdır, çünki belə təmayüllər həmişə hər şeyin orta vəziyyətə düşməsinə səbəb olur. Onların fikrinə görə, əgər miqrantların aşağı mədəni səviyyəsi yüksəlirsə, multikulturalizm ölkəsinin yüksək mədəni səviyyəsi mütəmadi olaraq aşağı düşür. Ona görə də bəzi avropa ölkələrinin A. Merkel, D.Kemeron, N.Sarkozi kimi sağ təmayüllü liderləri 2010-cu ildə bəyan etdilər ki, multikulturalizm siyasəti bu ölkələrdə iflasa uğrayıbdır.

Multikulturalizm, bir tərəfdən, cəmiyyətdə milli, mədəni və konfessional müxtəlifliyin bənzərsiz ifadəsi, digər bir tərəfdən isə dövlətin bu rəngarəngliyi qoruyub saxlamaq, onun hüquqi bazasını təmin etmək siyasəti, onun fəlsəfi və nəzəri əsaslanmasıdır.

Multikulturalizm hər bir ölkənin, xalqın, mədəni birliyin təcrübəsini nəzərə alır, müxtəlif yanaşmalar təklif edir, sosial-iqtisadi inkişafı isə hər bir cəmiyyətin öz xüsusiyyətləri üzərində formalaşdırmağa cəhdlər edir. Bu siyasət imkanlar çoxluğu prinsipinə əsaslanır və heç bir xalqdan kimlik dəyişikliyi tələb etmir. Bu mənada, multikulturalizm təkcə qloballaşmanın tələbi deyil, həm də postmüasir inkişafın aparıcı meyillərindən biridir.

Bu gün əksər ölkələr üçün müxtəliflik həyatın bir normasına çevrilmişdir. Bu turizmin, ticarətin, elm və mədəniyyətin dialoqu, mütəxəssislərin mobilliyi və miqrasiyanın intensivləşməsi ilə əlaqədardır. Demək olar ki, bütün ölkələrdə mədəni və dini “azlıq” kimi ifadə etdilən qruplar mövcuddur. Bir çox ölkələr ona görə multikultural adlanır ki, hər bir kəs üçün buraya gəlmək, işləməsi, yaşaması üçün gərəkli mühit olan açıq cəmiyyətlər mövcuddur.

Qeyd etmək lazımdır ki, uzun illər dünya cəmiyyəti Qərb inkişaf nümunəsini təkcə mükəmməlliyin deyil, həm də gələcəyin yeganə inkişaf modeli olaraq qəbul edirdi. Digər mədəniyyətlərlə münasibətlərini konkret modelləşmə üzrə əsaslandıran Qərbin iqtisadi uğuru mədəni inkişafın əsas elementi, onu müdafiə edən təfəkkür isə dəyişikliklərin hərəkətverici qüvvəsi sayılırdı. Tanınmış alman tətqiqatçısı U.Bek qeyd edir ki, inkişafın universal modeli hesab edilən Qərb modeli bütün ölkələri özünə doğru istiqamətləndirdi.

Lakin son onilliklərdə dünyanın yeni inkişaf meyilləri, insan fəaliyyətinin çoxşaxəliliyi və dinamikliyi onu əhatə edən sosial-mədəni atmosferi köklü şəkildə dəyişdirdi. Qərbin homogenliyi, mədəni müxtəlifliyin heterogen tendensiyalarının təsiri altında yeni institutlaşma, çoxukladlı demokratiya, yeni iqtisadi və siyasi təşkilatlanma (çoxlu mərkəz) formalaşdırmışdır. Ənənə ilə mübarizə, sekulyar siyasət, fərdiyyəçiliyin ali prinsiplərə aid edilməsi insanlarda kimlik məsələlərini yenidən önə çıxarmış, sosial miqrasiya isə bu problemi mədəni münaqişənin obyektinə çevirmişdir. Bu mənada, dünyanın yeni nizamını formalaşdıran qloballaşma Qərbin müstəsnalıq iddialarının yeni reallıqlarla bir araya gəlmədiyini göstərdi. İnformasiyanın yaratdığı yeni mədəni meyillər isə inkişafın alternativlərini ortaya qoydu,eyni zamanda ənənə ilə müasirliyin birgə mövcudluğunu da göstərdi.

Bu gün qloballaşma bəşəriyyətin inkişafı üçün yeni imkanlar yaradır. İnteqrasiya və informasiya kommunikasiya texnologiyaları insanlar arasında münasibətlərin ənənəvi səddlərini aradan götürür, elm və biliyin, texnologiyaların sərbəst mübadiləsinə, şəxsiyyətin özünütərbiyəsinə daha asan imkanlar yaradır, müxtəlif mədəniyyətlər arasında dialoqu genişləndirir. Miqrasiyanın genişlənməsi isə mədəniyyətlərarası təması daha da yaxınlaşdırır. Dünyanın mədəni mənzərəsi daha rəngarəng görünür.

Multikulturalizm anlayışı son zamanların termini kimi qloballaşma proseslərinin intensivləşməsi və “azadlıq”, “demokratiya”, “bərabərlik” kimi liberal dəyərlərin möhkəmlənməsi ilə ortaya çıxmışdır. Ona görə də sosioloqlar düşünürlər ki, bu cür cəmiyyətin formalaşmasında ayrı-ayrı fərdlərin müstəsna hüquqlarını təmin edən demokratik cəmiyyətin qurulması vacib məsələdir. Lakin liberal-demokratiyadan fərqli olaraq, multikulturalizm fərdlərin deyil, müəyyən sosial qrupların, birliklərin, ümumilikdə, cəmiyyətin maraqlarını güdür.

Bu anlayışı ortaya çıxaranlardan biri olan amerikalı sosioloq H.Kallen amerika cəmiyyətinin müxtəlif mədəni fərdlərdən ibarət olduğunu nəzərə alaraq, “mədəni plüralizm” adlı nəzəriyyəni işləyib hazırlamışdır. Onun fikrincə, insanları bir-birinə yaxınlaşdıran mədəniyyət deyil, sosial mənsubiyyətdir. Belə ki, H.Kallenin ardıcılları bildirirdilər ki, cəmiyyətin mövcud dominant dəyərlər paradiqmasına adaptasiya və assimilyasiya meyillərinə baxmayaraq, müasir sivilizasiya heç də fərqli mədəniyyətləri vahid mədəni orqanizmdə həll edə bilmir: hər bir mədəniyyət sintez edilmədən tarixi- mədəni özəlliklərini saxlamaqla mövcudluqlarını təmin edə bilir. Etnik və konfessional qrupların daxilindəki ənənələr o qədər möhkəmdir ki, onlar çox asanlıqla xalqların mədəni irsinin özünəməxsus elementlərinə çevrilə bilirlər.

Multikulturalizm tərəfdarları iddia edirlər ki, çoxlu mədəniyyətin bərabər şəkildə inkişafı dövlətin sabit inkişafını təmin edə bilər. Bu gün mutikulturalizm dini, irqi, etnik xüsusiyyətləri müdafiə edən bir hərəkatdır.

Bir çoxları belə düşünür ki, onun əsası Amerika Birləşmiş Ştatlarında Afrika mənşəli amerikalıların öz hüquqları uğrunda mübarizəsi hərəkatı ilə bərabər formalaşmağa başlamışdır. Uzun illər ABŞ “miqrantlar ölkəsi” kimi milli siyasətini dini-etnik seqreqasiya ətrafında aparılan mübarizə əsasında yaratmağa çalışmışdır. Nəticədə, bu ölkədə nə dinin, nə də milli mənsubiyyətin formal şəkildə əhəmiyyət daşımadığı sosial-siyasi sistem formalaşa bilmişdir. ABŞ vətəndaşının siyasi statusu da ölkə ərazisində doğulması ilə müəyyənləşirdirir. Lakin bu hələ multikultural sosial-mədəni mühitin yaradılması demək deyildi.

Bu cür siyasət gözlənilən nəticələrin əldə olunmasına, yəni azlıqların siyasi həyata inteqrasiyasına gətirib çıxara bilmədi. Belə ki, xalqların, xüsusən də zəncilərin vahid “millətdə” assimilyasiyası quldarlığın və irqi ayrıseçkiliyin “acınacaqlı” tarixini onların yaddaşlarından silə bilməmişdi. Buna görə də amerika cəmiyyətində bir müddət multikulturalizm anlayışı hakimiyyətin qaradərili vətəndaşlarına qarşı “yumşaq diskriminasiyası” kimi qəbul edilirdi.

Azlıqlar bu cür yanaşmanı əmək bazarında və təhsildə müəyyən üstünlüklərin əldə olunması kimi qəbul etsələr də bu təcrübənin davam etdirilməsinə qarşı çıxırdılar. Nəticədə, məişət səviyyəsində başlanan seqmentləşmə cəmiyyətin irqi-etnik əlamətlərə görə seqreqasiyasını daha da dərinləşdirdi, sosial gərginliyi artırırdı.Ona görə də bu cür yanaşma bir çox hallarda multikulturalizmə qarşı neqativ münasibətlərin formalaşmasına da gətirib çıxarırdı.

Bununla belə, dünya Amerikanın timsalında millətlərin, xalqların, dinlərin bir-biri ilə yanaşı yaşamanın fərqli tərzini görə bilmişdir. Daha çox gəlmələrdən ibarət olan bu cəmiyyət, müxtəlifliyi ifadə edən yeni identikliyin formalaşmasında aparıcı rolu olacaq gənc amerikalıların tərbiyəsində dinc yaşamanın özəyi kimi dünyəvi təhsil sisteminini əsas götürmüşdülər. Təhsil amerikalıları böyük multimədəni sosiumun tərkib hissəsinə çevirə bilmişdir.

Amerika Birləşmiş Ştatlarından fərqli olaraq Avropada vəziyyət başqa cür idi. XX əsr boyunca və əsrin sonlarında baş verən hadisələr, xüsusən də SSRİ-nin dağılması, iqtisadi və sosial problemlər, Yaxın Şərqdə baş verən dini münaqişələr kütləvi surətdə əhalinin yerdəyişməsinə səbəb oldu.Onların əksəriyyəti sosial rifahın yüksəldilməsi məqsədilə Avropaya gedirdi. Bu mənada, Qərbi Avropa ölkələrində multikulturalizmə dair müzakirələr başqa istiqamətdə inkişaf edirdi. Belə ki, Avropanın azlıqlara qarşı repressiv tarixi Amerikada zəncilərə və hindulara qarşı münasibətlərlə müqayisədə çox az idi. Mədəni müxtəliflik haqqında fikirlər burada uzun müddət səslənmirdi: miqrantların qarşısında dayanan başlıca vəzifə yerləşdikləri ölkənin sosial, siyasi və mədəni mühitinə inteqrasiya etməli idilər.

Bu zaman Avropaya axın edənlərin əksəriyyəti sosial baxımdan cəmiyyətin orta səviyyəsini təmsil edirdi. XX əsrin sonlarına doğru isə daha çox keçmiş müstəmləkələrdən axın edən miqrantların sosial tərkibində məskunlaşmanın xarakteri və məqsədləri dəyişir. Bu zaman həm elmi, həm də siyasi çevrələrdə belə düşünürdülər ki, qaçqın qismində gələnlər gec-tez geri qayıtmalı olacaqlar. Ona görə də onların assimilyasiyası vacib deyildir. Beləliklə də miqrantların inteqrasiyası siyasi orqanizmə daxil olmadan, başqa sözlə assimilyasiyadan kənar həyata keçməli idi.

Assimilyasiya modelinin iflası Fransa və Almaniya kimi ölkələrdə özünü daha qabarıq göstərirdi. Azlıqlar ölkə vətəndaşı olmaqla hüquqi baxımdan yerli əhali ilə bərabər hüquqlara malik idilər. Lakin təcrübədə formal şəkildə ifadə olunan hüquqlar əslində, tam həyata keçirilmirdi, siyasi və mədəni həyatdan uzaq olmaqla bərabər marginal şəkildə öz kimliklərini qorumağa çalışırdılar. Məsələn, Fransada yoxsulluq, az təminatlı iş yerləri, dözülməz yaşayış yerləri keçmiş müstəmləkələrindən axın etmiş miqrantların vəziyyətini daha da pisləşdirirdi. Almaniyada isə ümumiyyətlə axının qarşısını almağa çağıran şüarlar daha kəskin səslənməyə başlayırdı.

Təcrübə göstərir ki, müasir Avropada multikulturalizmin daha çox miqrasiya ilə bağlı formalaşması məsələyə düzgün yanaşılmamasından xəbər verir. Bu istiqamətdə aparılan işlərin səmərəsizliyi Fransa, Almaniya, Hollandiya, Belçika kimi ölkələrin identiklik problemlərini ölüm-dirim mübarizəsinə çevirməkdədir. Belə ki, Qərb nöqteyi nəzərində mövcud olan multikulturalizm yüzilliklərlə formalaşan Avropa dəyərlərinin və mədəniyyətinin itməsinə, marginal qrupların aktivləşməsinə gətirib çıxarmışdır.

Multikulturalizmi tənqid edən daha çox mədəniyyətlərin çoxəsrlik tarixi köklərinin dağıdılması təhlükəsindən danışanlardır. Onların fikrincə əgər aşağı səviyyəli mədəni ünsürlər cəmiyyətdə üstünlük təşkil etməyə başlasa, yüksək mədəni nailiyyətlərin varlığı sual altında qala bilər. Təsadüfi deyil ki, daha çox Qərbi Avropa ölkələrinin xüsusən də, Angela Merkel, Nikola Sarkozi kimi siyasətçiləri multikulturalizmin öz ölkələrində iflasa uğradıqlarını qeyd edirlər. Onlar belə düşünürlər ki, söhbət ölkələrin daxili nizamına adapdatisya edən mədəni inteqrasiyadan gedə bilər. Bu zaman assimiliyasiya təbii prosesdir.

Əksəriyyət belə düşünür ki, multikulturalizm milli dövlətçiliyin qarşısında ən böyük təhlükələrdən biridir. Belə ki, multikultural cəmiyyət, ilk növbədə, “üstün mədəniyyətin” olmadığı cəmiyyətdir. Belə ki, bu cəmiyyətlərdə fərdin seçim hüququ mədəniyyət anlayışını millət anlayışı ilə müəyyənləşdirə bilməz. Mədəni müxtəliflik təkcə etmik müxtəliflik deyil, bu həm də həyat tərzindəki fərqlilik, mədəni inkişaf meyillərində və istiqamətlərində gedən fərqlilikdir. Mədəni plüralizm mədəni “kimliyin” paralel şəkildə, öz-özünə inkişaf etməsi ilə bərabər, qarşılıqlı təsirin və dialoqun, mədəni transformasiyanın mövcud olduğu mühitdir. Bu isə milli özünüdərkə əsaslanan Avropa dövlətləri üçün ağrılı məsələdir.

Beləliklə, multikulturalizmlə bağlı siyasətin başlıca problemi mədəniyyətlərin assimilyasiya məsələsinə münasibətidir. Belə ki, miqrasiyaya məruz qalan ölkələr onları daha assimilyasiyaya məruz qoya bilmirlər, ikincilər isə ümumiyyətlə, bunu istəmirlər. Bu mənada, Avropa ölkələri buraya axın edən müsəlmanların adaptasiya problemlərinə görə ciddi narahatdırlar. “Parıltılı Qərb mədəniyyəti” müsəlmanları elə də təəccübləndirmir, mirqrantlar öz mədəni fərqliliklərini qorumaqla, fərdiləşmiş və demək olar ki, heç bir cəlbedici mədəni elementə malik olmayan avropalılar kimi olmaq istəmirlər.

Sosial inteqrasiyanın qarşısında sipər olan obyektiv və subyektiv maneələr miqrantların qarşısında dilin və müəyyən milli- məişət ənənələrinin qorunub saxlanılmasına, çox vaxt da sosial- iqtisadi mövqeyə görə cəlb edilən məxsusi etnik birliklərin formalaşdırlmasına yol açır. Bu gün belə birliklər dünyanın, demək olar ki, bütün ölkələrində mövcuddur. Bu cür dövlətlərdə hakimiyyət miqrantları cəmiyyətin bərabərhüquqlu üzvlərinə çevrilməsi üçün onların kimlik, fərqlilik hüquqlarının mövcudluğunu təmin etməyə borclu hesab edirlər.

(ardı var)

Dünyamalı VƏLİYEV,

AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun

Şərq-Qərb şöbəsinin müdiri,

Gülşən SOLTANOVA, şöbənin dissertantı

Xalq qəzeti.- 2016.- 23 aprel.- S.6.