Azərbaycan üzləşdiyi iqtisadi

çətinlikləri uğurla dəf etməyə qadirdir

Çağdaş dünya iqtisadiyyatına nəzər salsaq, aydınca görərik ki, təbii sərvətlərlə zəngin dövlətlərin əksəriyyəti iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə geridə qalmaqdadırlar. Bu anomaliya iqtisadi qanunauyğunluğu inkar edir. Belə ki, mövcud sərvətlər iqtisadi üstünlükləri və perspektivləri şərtləndirməli olduğu halda, doğrudan da, dünya təcrübəsində xeyli uğursuzluq nümunələri mövcuddur.

Neftlə zəngin Nigeriya 250 milyard dollarlıq neft gəlirlərini xərcləmiş və hazırda külli miqdarda borc sahibidir. Venesuela əhalisinin üçdə ikisi səfalət içində yaşayır. Bir sıra ölkələrdə neft, qaz və digər sərvətlərə nəzarət etmək uğrunda vətəndaş müharibələri tüğyan edir. Bütün bunlar danılmaz faktlardır və bu amillərin nə dərəcədə təhlükəli olduğundan xəbər verir. Bu kimi uğursuzluqlarla yanaşı, müsbət tendensiyalara sahib dünya neft liderləri olan – Norveç və Kanada da hətta günün birində neft amili qeyb olmuş olsa belə, əhalinin rifahında heç nə dəyişməz. Bəs bunun səbəbi nədir?

Norveç və Kanada, həqiqətən, fərqlidir. Buna səbəb isə neftlərinin fərqli olması və ya coğrafi amil deyil, aşağıdakılardır: bu ölkələr stabil dövlətdir; ikili standartlara məruz qalmır; onlara siyasi təzyiq yolverilməzdir; insan kapitalı yetərincə sərmayələşmişdir; onlar təkcə neftdən asılı deyil və s.

Bəs bizdə vəziyyət necədir? Azərbaycan bir dövlət kimi Allahın bəxş etdiyi sərvətlərinə sahib çıxanda ölkə qanlı olaylar yaşamaqda idi. Bir tərəfdən, imperiya qalıqları ilə ermənilər əl-ələ verərək torpaqlarımızı zəbt etməklə, xalqın qanını tökür, ölkə hər gün minlərlə qaçqını və köçkünü ölümdən xilas edir, onlarla şəhidin cənazəsini torpağa tapşırırdı. Digər tərəfdən də, daxildəki casuslar və xaricdən dəstəklənən “sapı özümüzdən olan baltalar” hakimiyyətdəki boşluqdan istifadə etməklə olan-qalan ehtiyatlarımızı talamaqda idilər.

Çökdürülmüş iqtisadiyyata varis edilmiş ölkə, iqtisadi iflasın son mərhələlərində belə dayanma iqtidarında deyildi. Artıq demək olar ki, vətəndaş müharibəsi başlamışdı. Belə bir şəraitdə dövlətin bazası hesab edilən xalqın sosial - psixoloji durumunu təsəvvür etmək o qədər də çətin deyil.

Bütün haqsızlıqlara baxmayaraq, Tanrının bu xalqa rəhmi gəldi – ümummilli lider Heydər Əliyev iradəsinə, siyasətinə, təcrübəsinə, bilik və bacarığına güvənərək, bu günümüzün də təsdiq etdiyi kimi, lazımi seçim və yeganə, düzgün qərarlar qəbul etməklə, milli və müstəqil bir dövlət qurdu! Bu dahi şəxsiyyət sınıq- salxaqlıqlarına rəğmən, dövlət mexanizmini hərəkətə gətirə bildi.

O kəşməkəşli günlərdə həddən artıq təcrübəyə və praqmatik təfəkkürə sahib Qərbin nüfuzlu şirkətlərinin sərvətlərimizə meyl etməsi hamını əndişələndirirdi. Lakin ulu öndərin zəkası sayəsində Azərbaycan qısa zaman kəsiyində təbii sərvətlərindən yetərincə faydalana bildi. Amma iqtisadi gerçəkliklərin bugünkü realığı bir daha ehtiyatlı olmağımızı diktə edir. Bu gerçəkliklər fonunda ölkəmizdə baş verənlərə ədalətlə ekskurs etsək, uğurlarla yanaşı, çatışmamazlıqların və ehtiyatsızlıqların da şahidi olarıq. İqtisadiyyatımızdakı bugünkü mənfi təzahürləri qəfil gələn təbii fəlakətə də bənzətmək olar. Amma sərvət yükü daşıyan heç bir dövlət belə disproporsiyalardan sığortalana bilməyib.

Sərvət yükü terminindən, adətən, neft və qaz satışından əldə edilən gəlirlərin valyuta kursuna, ticarət balansına, daxili istehsala, həmçinin kreditlərin miqdarı və dəyərinə mənfi təsirini təsvir etmək üçün istifadə edirlər. Neft-qaz sənayesindən gəlir axını ölkənin digər iqtisadi sahələrini nəinki inkişaf etdirmir, əksinə, bu sahələrin inkişafını əhəmiyyətli dərəcədə əngəlləyir. Bu paradoks, əsasən, valyuta məzənnəsinin kəskin dəyişməsi, inflyasiya prosesi, rəqabət mühitindəki zəifləmələr, məşğulluğun səviyyəsi, dövlət və vətəndaşlar arasındakı əlaqənin zəifliyi və həddən artıq xarici borcun yaranması ilə özünü göstərir.

Sərvət yükünün iqtisadi fəsadları baxımından bugünkü Azərbaycanın iqtisadi gerçəkliklərinə obyektiv yanaşsaq, aşağıdakıları görərik: – valyuta məzənnəsi təlatümlüdür, tendensiya ilə dəyişir, amma idarə edilir, nizamlanandır, təhlükəli deyil; – inflyasiya prosesi bir sıra səbəblərdən (Amerikanın sentyabr ayında dolların faiz dərəcəsini 0,5 faizə qaldırması, neftin 4 dəfəyə qədər ucuzlaşması, Çin iqtisadiyyatının zəifləməsi, İran neftinin dünya bazarına maneəsiz çıxışı və s. ) dünyəvi xarakter daşıdığından, Azərbaycanda, qiymətlərin birtərəfli qalxmasına yol vermək olmaz. Digər tərəfdən, bugünkü inflyasiya, bahalaşma kimi xarakterizə edilməlidir. Çünki, qiymət artımları birtərəfli olmursa və əmək haqlarının və pensiyaların artması ilə özünü büruzə verirsə, qorxulu deyil. Azərbaycanın indiki iqtisadi durumunda bu prosesi idarə edilən, tənzimlənə bilən hala gətirmək mümkündür;

– rəqabət mühitindəki zəifləmələr - zənnimcə, bu, ölkə Prezidentinin gündəliyindəki prioritet problemlərdən biridir. Hüquqi baxımdan qanunvericilik aktlarının – “Antiinhisar fəaliyyəti haqqında Qanun”un, “Təbii inhisarlar haqqında Qanun”un , “Haqsız rəqabət haqqında Qanun”un və “İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında Qanun”un mövcudluğuna rəğmən, ölkədə azad sahibkarlığa və sağlam rəqabətə əlverişli şəraitin yaradılması, bu problemin nəzarətdə olduğunu əsaslandırır;

– Bakıda və digər iri şəhərlərdə həyata keçirilən iri layihələr illərdir ki, urbanizasiya prosesinə təkan verməklə, mənfi təzahürləri canlandırırdı. Hazırkı iqtisadi gerçəklik məcbur edir ki, sosial layihələr istisna olmaqla, müvəqqəti də olsa iri layihələrə qoyulan investisiyalar ləngidilsin. Regionların inkişaf proqramına uyğun olaraq, kənd təsərrüfatına yatırımlar artırılsın. Bu məqam ərzaq təhlükəsizliyini stimullaşdırmaqla bərabər, deurbanizasiya prosesini sürətləndirəcək və regionlarda gerçəkləşən sosial-iqtisadi inkişaf tədbirlərinin uğur gətirəcəyini şübhəsiz edəcək;

– ölkədə aparılan sosial islahatların- minimum əmək haqlarının və ünvanlı sosial yardımların, həmçinin pensiyaların baza hissəsinin artırılması, regionların infrastrukturunun yaxşılaşdırılması və s. yaxın günlərdə bəhrəsini verəcək.

2015-ci hesabat ilinin birinci yarısına, Azərbaycanın xarici borcu 6,6 milyard dollar təşkil edib. Ölkənin hər sakininə 686,5 ABŞ dolları ekvivalentində xarici borc düşür (2016-cı ildə xarici borcun ödənilməsinə dövlət büdcəsindən rekord həcmdə vəsait - 1 milyard 249,7 milyon manat yönəldilməsi nəzərdə tutulub). Müqayisədə ölkə iqtisadiyyatında bu göstəricinin payı olduqca aşağıdır. Başqa sözlə, sərvət yükü bəlasının bu bəndi üzrə əndişələnməyə dəyməz.

Valyuta məzənnəsi. Neft barelinin 100 dollardan yuxarı olduğu zaman ölkəyə daxil olan pul kütləsi milli valyutaya tələbi artırırdı və onun məzənnəsini yüksəldirdi. Ölkədə istehsal edilən bu və digər mal və məhsullar bahalaşaraq, daxili və xarici bazarda rəqabətə tab gətirmirdi. Eyni zamanda, idxal mal və məhsullar daha ucuz olduğundan daxili istehsalı sıxışdırmaqla istehsalı rentabelsiz edirdi. Bu hal bütün iqtisadi sahələr, o cümlədən də kənd təsərrüfatı üçün səciyyəvi idi. Nəticədə, bu sahələrdə çalışanlar işsizliyə məruz qalırlar və ölkə iqtisadiyyatı bütövlükdə neftdən asılı vəziyyətə qalırdı. Digər tərəfdən, neft sektorunun inkişafı mövcud investisiya vəsaitlərinin inhisarlaşmasına səbəb olmaqla, kreditlərin həcmini azaldaraq və dəyərini bahalaşdırmaqla başqa sahələrə yönəldilməli olan investisiyaları əngəlləyirdi.

Azərbaycanda valyuta məzənnəsi. Ölkəmizdə bu təhlükə qalmaqdadır. Hazırkı təlatümlü iqtisadi durum (təkcə Azərbaycanda deyil) tələb edir ki, dövriyyədəki pul kütləsinə ciddi nəzarət həyata keçirilməlidir. Milli Bank özünün pul-kredit siyasəti ilə iqtisadiyyatın inkişafı sahəsində həyata keçirilən tədbirləri tamamlamalıdır. Pul kütləsinin artırılması ciddi fəsadlar verə bilər. Digər inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, pul kütləsinin artım tempi ÜDM-in artım tempinə uyğunlaşdırılmalıdır.

Son zamanlar dövriyyədən pul kütləsinin çıxarılması təklif edilir. Bu təklifin real səmərə verəcəyi şübhəlidir. Pul-kredit siyasətinin son nəticələri pul bazarında M1 aqreqatı ilə M3 və M4 aqreqatları arasındakı dərinlikdən asılıdır? Güman edirəm ki, Mərkəzi Bank veksellər, dövlət xəzinə istiqrazları, əmanət istiqrazları, qiymətli kağızların sutkadan sonra alınması ilə əlaqəli bağlaşmalar və s. müasir bank texnologiyalarından istifadə etməklə, nağdsız hesablaşmaların genişlənməsinə nail olaraq, ölkə iqtisadiyyatının inkişafına öz töhfəsini verəcək.

Məşğulluq. Əhalinin məşğulluqla əlaqədar yaşadığı sarsıntılar, ölkədə işçi qüvvəsinə tələbatın dəyişməsi, işçilərin statusu, real və gizli işsizlərin meydana gəlməsi və müvafiq uçotun aparılmaması səbəbindən dövri işsizliyin vəziyyəti bir qədər də mürəkkəbləşir. Ölkə rəhbərinin bunun fərqində olması, bu sahədə yeni proqram və qanunların yaranmasına əminlik yaradır.

“Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2014-2018-ci illər)” qeyri-neft sektorunun dinamik inkişafına və ölkənin iqtisadi potensialından səmərəli istifadəyə yönəldilmiş iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsi davam etdirilərək, əksər sosial infrastruktur yenidən qurulmaqla, yeni iş yerlərinin açılması və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətində irəliləyişə nail olunacaq. BMT-nin “İnsan inkişafı” konsepsiyası insan inkişafının şərtləndirdiyi üç əsas amili önə çəkir – təhsil, səhiyyə və əhalinin gəlir-xərcləri. Dövlətin apardığı iqtisadi islahatlarda hər üç amil prioritetdir.

Son illərdə yaradılan sənaye müəssisələrinin xarakteristikası deməyə əsas verir ki, qurulan yeni istehsal infrastrukturları mütərəqqi texnologiyalar əsasında müasir bazarın tələbini təmin edə biləcək məhsullar istehsal etməklə, istehsalın xammaldan bazaradək bütün mərhələlərini əhatə edəcək sənaye və kənd təsərrüfatı təyinatlı müəssisələr olur ki, bu da bizim yalnız xammal ölkəsi olmadığımızı təsdiqləyir.

Subsidiyalar, korrupsiya. Neft dövlətlərində bir qayda olaraq neftdən və qazdan əldə edilən vəsaitlər qeyri-neft sektoruna yönəldilməklə, yeni iş yerləri açmaq cəhdləri, əksərən fəlakətli silsilənin hərəkətə gətirilməsinə xidmət edir. Əsasən, səmərəsiz müəssisələrə yönəldilən bu vəsaitlər – subsidiyalar səmərəsizliyə, pis idarəçiliyə xidmət edir və belə müəssisələrdə ifrat məşğulluq törədir. Nəticədə, səmərəsiz müəssisə daha rentabelsiz hala düşür. Subsidiya sistemindən kənar özəl sahibkarlığın dəyərini bahalaşdırmağa gətirməklə, özəl sektorda kölgəli iqtisadiyyatın inkişafına rəvac verərək, rəqabətqabiliyyətli – açıq iqtisadi mühitdə inkişaf edə biləcək sağlam müəssisələrə kapital qoyuluşunu məhdudlaşdırır.

Azərbaycanda subsidiyalar, korrupsiya. Nəzərə alsaq ki, ölkədəki sovet dönəmindən qalma irili-xırdalı bütün müəssisələr mənəvi aşınmaya məruz qalıb və bu müəssisələrin məhsulları nəinki ixrac konyuktur tələblərinə uyğun gəlmir, vətəndaşın tələbatını ödəmək iqtidarında da deyil, bu müəssisələrə subsidiya yönəltməyə dəyməz. Digər tərəfdən, ölkənin nefdən asılılığını minimuma endirmək istiqamətində görüləcək işlərin prioriteti kimi, qeyri-neft sektorunun inkişafı vacibdir. Nə etməli? Bu istiqamətdə aşağıdakılardan ibarət kompleks iqtisadi tədbirlər həyata keçirilməlidir:

(ardı var)

Məhərrəm BAĞIRLI,

Azərbaycan Respublikası

Dövlət Statistika Komitəsinin

şöbə məsləhətçisi

Xalq qəzeti.- 2016.- 20 fevral.- S.9.