Qaraqalpaqlar: tarixi və gerçək durumu

II yazı

Qaraqalpaqstan Respublikasının iqlimi sərt kontinentaldır. Yayı son dərəcə quru və isti, qışı isə qarsız, lakin son dərəcə soyuq olur. Yağış əsasən qış və yaz dövründə daha çox yağır. Qaraqalpaqstanın yeganə başlıca çayı Amudəryadır. Onun geniş deltasında zəngin tuğay bitkiləri var. Sultan-Üveys dağ massivinin hissələrində Baday-Tuğay qoruğu yerləşir. Qaraqalpaqlar Orta Asiya irqi qrupuna daxil olmaqla, monqoloid qarışığına malikdirlər. Qaraqalpaqlar türk dilinin Altay ailəsindən - qıpçaq yarımqrupundan olan qaraqalpaq dilində danışırlar, müsəlmandırlar. Qaraqalpaqların etnogenezi Sırdərya və Aral ətrafı düzənlik və deltalara yayılmış qəbilələrin bu ərazilər ə məskunlaşması ilə bağlıdır. XVI əsr və XVII əsrin ortalarında qara qalpaqların böyük bir hissəsi Sırdəryanın orta və aşağı axarında yer ləş mişdir. Onlar əsas ən bu dövrd ə yarımköçəri həyat tərzi keçirir, əkinçiliklə, heyvandarlıqla, balıqçılıqla məşğul olurdular. XVIII əsrin ortalarında qaraqalpaqların əsas hissəsi Sırdəryadan Janıdərya deltasının qərb qolu hissəsində yerləşməyə başlayıb, IX əsrin əvvəllərində qaraqalpaqların Amudərya deltasında yerləşməsi sona yetib. XIX əsrin II yarısında isə Amudəryanın sağ sahilində olan ərazilər Rusiya tərəfindən işğal olunub. Burada Türküstan general qubernatorluğunun Sırdərya vilayətinin tərkibinə daxil olan Amudərya şöbəsi yaradılmışdı. Amudərya şöbəsi 1920-ci ildə Türküstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Amudərya vilayətinə çevrilmişdi. 1924-cü ildə burada Qazaxstan Sovet Sosialist Respublikasının tərkibinə daxil olan Qaraqalpaq Muxtar vilayəti yaradılmışdı. Sonra Muxtar Vilayət 1930-cu ildə RSFSR-in tərkibinə daxil edilib. 1932-ci ildə bu Muxtar vilayət Qaraqalpaqstan Muxtar Respublikasına çevilib. Qaraqalpaqstan 1936-cı ildə Özbəkistanın tərkibinə verilib, 1993-cü ildə isə Qaraqalpaqstan Respublikasına çevrilib. Qaraqalpaqların ənənəvi məşğuliyyəti yarımköçəri heyvandarlıq, əkinçilik və balıqçılıqla birgə aparılıb. Qaraqlapqalar əvvəllər aullarda yaşamaqla hər bir aul ayrı-ayrı tayfalara məxsus olub.

Bu aullar əsas ən suvarılan kanallar ətrafında yerləşdirilirdi. Qaraqalpaqların ənənəvi yaşayış yeri – yurtadır. Lakin bununla belə Qaraqalpaqstanda qamış konstruksiyadan ibarət evlərdə var. Qamışdan tikilmiş bu evlərin divarını və damını əsas əngil ilə suvayırdılar. Uzun illər ərzində qaraqalpaq aulunun siması dəyişmişdi. Müasir qaraqalpaq aulu iri işıqlı pəncərəli evlər, taxta döşəmələr, elektrik, təbii və yanar qaz, su sistemləri ilə təchiz olunub. Yurtalar əsas ən yay dövrü üçün əlverişli yaşayış yeri kimi qiymətləndirilməkdədir. Evlərin daxili görüntüsü üçün şəhər şəraitinə uyğun milli məişət əşyalarının qoyulması, yerləşdirilməsi və qaydaya salınması mövcuddur. Döşəmə xalçalar, palazlar, evin quruluşuna, onun təchizatına xüsusi görüntü gətirir. Üstü zövqlə işlənmiş piyalələr, qab-qacaqlar, keramika və fosfordan olmaqla bu əşyalara xüsusi gözəllik verir.

Qaraqalpaqların ənənəvi qidası əkinçilik, heyvan darlıq, balıqçılıq məhsulları olub. Əlbəttə, sadaladığımız bu məhsullar həm də digər xalqlardan əxz edilmiş yeməklərlə, mətbəxlə zənginləşdirilib ki, bu yeni yemək növləri də zövqə uyğun olaraq d əyişdirilir v ə milli mətbəxin ruhuna uyğun hazırlanır. Qaraqalpaqların ənənəvi kostyumları yalnız əhalinin ahıl hissəsində, qoca nəslin nümayəndələrində saxlanılmaqdadır. Qaraqalpaqların milli geyimində qadınlar başa bağladığı yaylıqlar kifayət qədər koloritlidir. Müasir geyim üslubu əsas ən Avropa üslubudur. Milli geyim forması sabit şəkildə əsas ən və yalnız qadın geyimində özünü büruzə verir. Qədim zamanlarda qaraqalpaqlarda ağac üzərində oyma (yurtanın qapıları, şkaflar, qab-qacaq üçün şkaflar və s.), dəri üzərində tikmələr, müxtəlif ilmələr özünə məxsusluqla işlənib. Yurtanın qaydaya salınmasında əlbəttə, xalça, palazlardan, keçələrdən, ornamentli toxunmalardan istifadə olunub. Onlar ya qızılı rəngdə, ya sarı, ya yaşıl, ya da başqa rənglərdə olur. Qaraqalpaqların tətbiqi sənətinin ənənələri, demək olar ki, bizim dövrdə də saxlanmaqdadır. Qaraqalpaq xalqı olduqca qədim və zəngin tarixə malikdir. Onun milli mədəniyyəti, folkloru, özünə məxsus incəsənəti, klassik ədəbiyyatı, adət-ənənələri respublikanın hüdudlarından çox-çox uzaqlarda tanınmaqdadır.

Qaraqalpaqların çoxsaylı məşhur batırlıq poemaları – «Alpamıs», «Qırx qız», «Koblan», “Yer-Ziuar”, “Qurbanbəy”, “Yer Şora” v ə s., məhəbbət dastanları “Qərib-aşıq”, “Yusif- Əhməd” və «Şəhriyar» xalq həyatının bu və ya digər cəhətlərini və tarixi hadisələri bədii şəkildə özündə əks etdiməklə zəngin və populyardır. Qaraqalpaqstanda müxtəlif dövrlərdə Jien Jırau, Günxoca, Hacı niyaz, Berdağ, Atəş şair kimi klassiklər, A.Musayev, A.Dabılov, K.Auezov, J.Aymirzəyev və başqa bu kimi XX əsr sənətkarları yazıb-yaradıblar. N.Davkarayevin, İ.Yusupovun, T.Kaipbergenovun, T.Jumamuradovun və b. əsərləri ölkənin hüdudlarından çox-çox uzaqlarda məşhurdur. Qaraqalpaqstan elminin inkişafına S.Kamalov, C.Abdirov, T.Jdanko, M.Nurmühəmmədov, K.Maksetov, K.Ayimbetov, S.Bahadırova, A.Alniyazov, K.Jərimbətov və başqa bu kimi böyük alimlər öz töhvələrini veriblər. Müasir Qaraqalpaqstan - inkişaf etmiş təsərrüfat həyatına malik bir respublikadır. Onun sənayesinin başlıca sahələrini kənd təsərrüfatı məhsulları təşkil edir. Respublikanın əsas təsərrüfat sahəsi pambıqtəmizləmə ilə birbaşa bağlı olan yağ hasilatı, pambıq toxumunun yenidən hazırlanması və s. bağlıdır.

Respublikanın cənubu pambıqçılıq və ipəkçiliklə məşğuldur. Burada su son dərəcə azdır, yayda çox isti, qışda isə güclü soyuqlar olur. Torpaq isə duzludur. Buna görə də əkinçilər bu və ya digər əkin və bitkilərlə məşğul olduqda son dərəcə böyük zəhmət sərf edirlər. Qaraqalpaqstan torpağı əsas ən düyü əkib-becərmək və inkişaf etdirmək üçün daha münasibdir. Bu region bütün Özbəkistanın düyü ilə təmin olunmasında böyük əhəmiyyətə malikdir. Qızılqum otlaqlarının geniş səhra hissəsində qaragül qoyunçulu ğu və dəvəçilik inkişaf edib. Şimal hissədə yaşayan əhali isə əsasən düyü, çəltik və heyvandarlıqla məşğuldur. Dənizkənarı hissə də isə vaxtı ilə balıqçılıq, heyvandarlıq, ilxıçılıq, atçılıq və s. kimi sahələr inkişaf etdirilirdi. Müasir Amudərya deltasının cənub hissəsində qumluqlar da Nökis şəhəri yerləşib. O Qaraqalpaqstanın paytaxtıdır. Qaraqalpaqstanın iqtisadi, siyasi, elm, təhsil, administrativ və mədəni mərkəzidir. Şəhər elə bir coğrafi və mərkəzdə yerləşir ki, burada komfortlun nəqliyyat arteriyası Qızgetqen magistral kanalından keçməklə, buradan Respublikanın bütün rayonlarına avtomobil yolları ilə getmək mümkündür. Nökis gözəl binalarla əhatələnib, mərmərlə örtülmüş, yerli mərmər zavodunun məhsullarından istifadə edilməklə inşa olunmuş müasir bir şəhərdir. Burada iri sənaye müəssis ələri, elm, mədəniyyət, təhsil mərkəzləri, səhiyyə idarələri yerləşir. Nökisdə Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının filialı, universitet, pedaqoji institut, orta ixtisas təhsili müəssisələri, teatr, kino-teatrlar və s. mövcuddur. Eyni zamanda Nökisdə Telemərkəzdə var ki, buradan Qaraqalpaqstan Televiziyası və Radiosu öz verilişlərini yayımlayır. Nökisdə Rəssamlıq Akademiyasının şöbəsi, Bəstəkarlar İttifaqı, Yazıçılar İttifaqı şöbəsi, Memarlar İttifaqı şöbəsi, Kinostudiya şöbəsi və s. fəaliyyət göstərməkdədir. Qaraqalpaqstanın ən inkişaf etmiş şəhərlərindən biri də Xoceylidir. Bu səh ər Amudəryanın sol sahilində yerləşib. Şəhər iri nəqliyyat şəbəkəsi olmaqla yanaşı, eyni zamanda yüngül və yeyinti sənayesi mərkəzidir.

Qaraqalpaqstanın ən cənub şəhəri 1932-ci ilə qədər respublikanın paytaxtı olmuş Turtkul (Dördgöl) şəhəridir. Dördgölün coğrafi vəziyyəti, daim onun güclü yağışlara məruz qalması, dağıdıcı ərazidə yerləşməsi respublikanın mərkəzinin daha rahat bir əraziyə köçürülməsini gündəmə gətirdi. Şəhərdə müxtəlif rayon əhəmiyyətli təşkilatlar, klublar, kitabxanalar, kino-teatrlar və s. digər mədəni mərkəzlər mövcuddur.

Qaraqalpaqlar Qaraqalpaqstanın əsas əhalisini təşkil edir. Qaraqalpaqların ölkədə ümumi sayı 430000 min nəfərdir. Onların əsas hissəsi Qaraqalpaqstan Respublikasında yaşamaqla, onun şimal-sağ sahillərində Nökis, Kegeyli, Çimbay, Taxtakupır və eləcə də Amudərya deltasında Xoceyli, Şumanay, Kunqrad və Muynak rayonlarında yerləşib. Qaraqalpaqlar kiçik qruplarla Fərqanə vadisində, Özbəkistanın Buxara və Xarəzm vilayətlərində də yerləşiblər. Hazırda Qaraqalpaqlar Əfqanıstanda, İranda, Qazaxstanda, Qırğızıstanda, Rusiyada və digər ölkələrdə və ərazilərdə yaşamaqdadırlar.

Mənbələrdə qaraqalpaqların dünyada ümumi sayı müxtəlif rəqəmlərlə 500 mindən 650 min nəfərədək göstərilir. Ancaq bu rəqəmin özü də dəqiqləşdirmələr tələb edir. Qaraqalpaqstanın ərazisi Azərbaycanın ərazisindən iki dəfə böyükdür. Qaraqalpaqstan Özbəkistanın şimal-q ərbində yerləşir. Respublikanın şimalında vaxtı ilə Aral dənizinin mavi ənginlikləri uzanırdı, qərbdə isə o Amud əryanın düzənlik deltasından ayrılaraq Üstyurt yaylasının şərq hissəsini tutur, Şərqdən Respublikanı Qızılqum s əraları əhatə edir. Qaraqalpaqların dəqiq sayı, onların daimi yaşadığı yerlər arxeoloqlar, etnoqraflar və tarixçilər t ərəfindən hələ də indiyə qədər düzgün müəyyənləşdirilm əyib. Qaraqalpaqların həyatı daim faciələr və dramatizmlərlə dolu olub, ancaq xalqın uzun əsrlər boyu mübarizələrlə müşayiət olunan həyatı müvafiq materiallarda, kitablarda heç də oldu ğu kimi öz əksini tapmamışdır. Qaraqalpaqların həyatında baş verən tarixi hadis ələr əsas ən xalq yaddaşında saxlanılıb və epik-folklor əsərlərinə daxil edilib.

Xivə xanlarının arxivində saxlanılan sənədlərdə və Rusiya İmperiyasının çar məmurlarının qeydlərində, məruzələrində qaraqalpaqların tarixi təhrif olunmuş şəkildə verilib. Demək olar ki, XX əsrin 30-40-cı ill ərinə qədərki bütün mənbələrdə qaraqalpaqlar haqqında olan məlumatlar mübahisəli olmaqla, q ənaətbəxş deyil. XX əsrin 20 illərindən bu xalqın ümumi tarixi və keçdiyi yolla bağlı bir neçə əsərlər işıq üzü görüb. Məhz qeyd edil ən dövrd ən başlayaraq K.A.Voznesenskaya və A.O.Piotrov ski «Qazax stan v ə Orta Asiya Respublikalarının Antro pologiyası və Etnoqrafiyası, Biblioqrafiyası üçün materiallar» kitabını nəşr etdirdilər. Bu materiallarda qaraqalpaqlara həsr olunmuş ayrıca bir bölmə var. 1932-ci ildə Dördgöldə «Qaraqalpaq Muxtar SSR-nın biblioqrafik göstəricisi» nəşr olunub. Burada qaraqalpaqların tarixi və etnoqrafiyası öz əksini tapıb. 1935-ci ild ə Moskvada «Qaraqalpaqların əd əbiyyatı üzrə biblioqrafiya» nəşr olunub. 1935-ci ildə əvvəllər SSRİ EA-nın Şərqşünaslıq İnstitutu «Qara qalpaqların tarixi üzrə materiallar» kitabını nəşr etdirdi ki, orada bu xalqın XVIII-XIX əsrlərlə bağlı etnoqrafiyası üzrə maraqlı və qiymətli məlumatlar vardır. Sonralar bu dövrdə qaraqalpaqların tarixi üzr ə tanınmış tədqiqatçı P.P.İvanov bir-birinin ardınca bir neçə əsər nəşr etdir. 30-cu illərdə isə A.Bizzenin «XVIII əsr qaraqalpaqların tarixinə dair» adlı m əzmunlu məqaləsi nəşr olunub.

Nizami Tağısoy

Professor

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 14 iyun.- S.14.