Nǝsimi “İslam”ının haradan başlayıb,

harada bitdiyini söylǝmǝk müşküldür

Qısa xatırlatma:

Maykl Reynhard Hess 1967-ci ildə Almaniyanın Offenbax am Main şəhərində anadan olmuşdur. Frankfurtdakı Yohan Volfanq Höte adına Universitetdə yeni tarix, yunan tarixi, islamşünaslıq və türkologiya ixtisası üzrə təhsil alıb. Berlin Azad Universitetində “İmaddədin Nəsimi irsi” fundamental araşdırmasını apararaq 2005-ci ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə edib.

M.Reynhard 130-dan çox elmi məqalənin müəllifidir. O, həmçinin klassik Şərq poeziyasından tərcümələr edir. Araşdırmaçının ölkəmizlə bağlı bir neçə kitabı vardır. Bunlardan ən əsası araşdırdığı Nəsimi irsi haqqında olan “İlah-insanın dili. İmadəddin Nəsiminin Türk divanının araşdırması (Die Sprache des Menschengottes. Untersuchungen zu Imad äd-Din Näsimis (fl. ca. 1400) türkischem Divan)” adlı əsərdir. Bu əsərdə elmi təhlilin başlıca fokusu Nəsiminin türkcə yazılmış əsərlərinin dil xarakteristikasıdır. Araşdırmada türk dili xüsusi qeyd edilir.

Alimin Azərbaycana bağlılığı və xoş münasibəti bununla bitmir. O, həmçinin “Ermənistan və Azərbaycan arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” adlı kitabın da müəllifidir. Həmin kitab 2016-cı il aprel döyüşlərindən sonra qələmə alınmışdır.

Hazırda Maykl Reynhard Hess Berlin və Giezen şəhər universitetlərində türkologiya kafedrasında çalışır. O, Azərbaycan, Türkiyə, özbək, başqırd və tatar türkcələrini bilir.

Adını klassik Azərbaycan ədəbiyyatına qızıl hərflərlə yazdırmış, böyük şair və mütəfəkkir İmadəddin Nəsiminin bu il 650 illiyi qeyd olunur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2019-cu ilin “Nəsimi ili” elan olunması ilə bağlı sərəncam imzalamışdır. Biz də öz növbəmizdə bu ilə töhfə olsun deyə, Almaniyada yaşayan tanınmış Nəsimişünas alim, filologiya üzrə elmlər doktoru Maykl Reynhardla müsahib olduq. Söhbətimizi təqdim edirik.

– Cənab Reynhard, necə oldu ki, böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsimi haqqında araşdırmalara başladınız?

– İstanbulda olarkǝn Nəsimi yaradıcılığı ilə bağlı mǝqalǝ yazmaq üçün İngiltǝrǝdǝn tǝklif gǝlmişdi. O mǝqalǝni yazmaq, Nəsimini öyrənmək üçün zaman lazım idi və sonra onu araşdırdım, nəticədə bu barədə məqalə yazdım. Sonradan mən doktorluq işi yazmaq üçün Avropada az tanınan bu şəxsiyyət haqqında araşdırma apardım. Beləcə, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində mühüm yeri olan Nəsimi haqqında doktorluq işimi yazmağa başladım.

– Nəsimi haqqında danışarkən hər kəsin gözünün qarşısında əqidəsi uğrunda canını fəda edən, dövrünün insanlarını öz parlaq zəkası ilə qabaqlayan mütəfəkkir canlanır. Bəs sizin fikrinizcə, Nəsimi poeziyasında, əsasən, nəyi aşılamaq istəyirdi, onun təliminin əsas məqsədi nə idi ?

– Nəsiminin əqidəsi uğrunda həlak olması barədə müxtəlif fikirlər var. Bunu dəqiq deyə bilmərəm. Amma bir məsələni diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm. Mǝsǝlǝn, Nǝsiminin hǝyatı barǝdǝ ǝn tǝfǝrrüatlı mǝlumat verǝn XV əsr ərəb tarixçilǝrindǝn biri, Hǝlǝbdǝ yaşamış Sibt ǝl-Әcǝmidir. O, “Künuz ǝz-zǝhǝb” adlı ǝsǝrindǝ yazır ki, Nǝsimi mǝhkǝmǝdǝ olarkǝn ittiham edilmǝsinǝ sǝbǝb olan sözlǝrin onun tǝrǝfindǝn deyildiyini inkar edib. Buna baxmayaraq, sonra edam olunub. Nǝsimi çox incǝ ruhlu bir insan olub. Şeirlǝrində insan vǝ Allah arasındakı münasibǝt barǝdǝ söylǝyir. “Mǝscud” (yǝni Allah) vǝ “sacid”in (yǝni insanın) “vahid” (bir) olduğunu yazıb. Bu, tǝbii ki, o vaxt şǝriǝtçilǝrin, din tǝǝssübkeşlǝrinin və ələlxüsus, dini siyasǝt alǝtinǝ çevirmək istəyənlərin xoşuna gǝlmǝyib. Mǝnǝ görǝ, Nǝsimi hǝqiqi dinin vǝ insanlığın arasında fǝrqin qalmadığına inanıb. Bu, nikbinlik və güc mənbəyini ilham edǝn bir ǝqidǝdir. Bǝlkǝ onun şerinin gözǝlliyinin, uca qüvvǝsinin bir mǝnbǝyi dǝ bundadır. Baxın, Nǝsimini “kafir” deyǝ lǝnǝtlǝyǝn, yǝni onun qǝti düşmǝnlǝrindǝn olan Sibt ǝl-Әcǝmi belǝ “onun incǝ şerlǝri var” – deyǝ etiraf edib. Yǝni, şerlǝri o qǝdǝr güclü idi ki, düşmənlǝri belǝ onun qüvvǝsini etiraf edirdilər.

Nəticə etibarilə, Nəsimini alman ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Şillerlə müqayisə edərdim. Çünki onun kimi, öz düşüncələri, inancı, əqidəsi uğrunda hər çətinliyi, maneəni gözardına alan bir şəxsiyyətdir.

– Keçmiş sovet dövründə Azərbaycan oxucusuna Nəsimi daha çox antiislam düşüncələrə malik və buna görə də öldürülən böyük şair kimi təbliğ olunurdu. Amma sonradan məlum oldu ki, Nəsimi heç də dinə, inanclara qarşı deyilmiş. O, hətta Seyyid Əli, Seyyid Hüseyni təxəllüsləri ilə şeirlər yazıb. Araşdırmalarınızda Nəsiminin dini dünyagörüşü haqqında hansı qənaətə gəlmisiniz?

– Nǝsiminin, demǝk olar ki, əksər şeirlǝrindǝ Qurandan, hǝdislǝrdǝn və s. kimi İslami mövzulardan sitatlar var. Bu baxımdan “şerlǝri antiislam” ruhunda idi deyilməsi düzgün deyil, çünki hǝr qǝzǝlindǝ İslam ǝnǝnǝsindǝn nümunələr var. Lakin Nǝsimi “İslam”ının haradan başlayıb, harada bitdiyini söylǝmǝk, mǝncǝ, müşkül bir işdir. Ümumiyyǝtlǝ, Nǝsimi şeiriyyatı xaricində də bu çǝtin bir problemdir. Asan bir iş olsaydı, İslam dünyasında şiə-sünni fǝrqi, bu qǝdǝr mǝzhǝb, bu qǝdǝr sǝs-küylü mübarizǝlər olmazdı. Әlavǝ olaraq, Nǝsiminin bu misrasına bir qulaq asın: “Aşiq qatında İslam ilǝ küfr birdir”. İndi “İslam” ilǝ “küfr” bir olsa, bǝs harada “İslam”, harada da “küfr” olsun? Bu yerdǝ bir dǝ görǝ bilirik ki, Nǝsimi fövqǝl incǝ, dǝrin fikirli şairdir. Onun fikirlǝrini, mǝncǝ, sadǝcǝ olaraq “hǝ”-“yox”, “İslam”-“antiislam”, “İslam”-“küfr” kimi ikili ziddiyyǝtlǝrǝ döndǝrmǝk yanlış nəticələrə gətirib çıxarar.

– Nəsiminin poeziyasının ideya və aspektləri Avropa klassik və müasir fəlsəfi fikrində təxminən hansı cərəyanla uzlaşa bilir?

–Nǝsiminin ustadı olan Fǝzlullah Astrabadinin (Nəimi) (1340-1394) fikirlǝrinin bir mǝnbǝyi Mövlanə Cəlaləddin Rumidir ( 1203-1270). Rumi isǝ İbn ǝl-Әrǝbinin (1165-1240) və Şəms Təbrizinin (1185–1248) sufiliyindǝn tǝsirlənib. Şǝrqşünaslar İbn ǝl-Әrǝbinin dǝ Plotindǝn (203-270) ilham aldığını deyirlər. Ümumiyyǝtlǝ, İslam sufiliyinin vǝ Avropa fǝlsǝfǝsinin birbaşa münasibǝti var. XIV ǝsrin əvvəllərinədək Avropa ilǝ İslam ölkǝlǝrinin mǝdǝniyyǝt sahəsinda çox dǝrin vǝ zǝngin münasibǝtlǝr olub. Üstǝlik, Avropada da orta ǝsrlǝrdǝ Hürufiliyǝ bǝnzǝyǝn vǝ onunla ortaq mǝnbǝlǝri olan cǝrǝyanlar olub, mǝsǝlǝn Qabbala.

– Nəsimi fəlsəfəsində bu gün akademik çevrələrdə qəbul olunan elmi tezislərə hər hansı bir işarə varmı?. Daha doğrusu

“Ay ilə, Günəş yerin heyranıdır,

Zülf ilə ənbər saçın tərxanıdır.

Çün Nəsimi dünyanın sultanıdır,

Dövr onun, dövran onun dövranıdır”.

Burada tutaq ki, hər hansı astronomik qeydlər ola bilərmi?

– Bəlkə də ola bilǝr, çünki Nəsimi poeziyası, fəlsəfəsi çox dərindir. Lakin bu sahə ilə astronom bağlatıları barədə bir şey deməyim çətindir.

– Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam” qəzəlində iki cahan və ya “gövhəri laməkan mənəm, kövnü məkana sığmazam” – deməklə Nəsimi hansısa bizə məlum olmayan hansısa dünyanı, özünü və ya məchul qüvvəni nəzərdə tuturmu?

– Nǝsimi bizǝ necǝ başa düşmǝk lazım olduğunu izah etmədiyindən bu cür misralara şəxsi qənaətimizi gǝtirmǝyǝ ehtiyacımız var. Hǝr halda bu cür misraların vǝ qǝzǝllǝrin dərin mǝnası var. “Mǝn” ilǝ kimi göstǝrdiyini dəqiq demək çətindir. Bu mən Allahdırmı, insandırmı? Yuxarıda insan mǝninin vǝ Allahın “vahid” olduğunu oxumuşuq, bǝs ikisi dǝ ola bilǝrmi? Vǝ ya, bəlkə heç biridir, nə budur, nə o. “Məndə sığar iki cahan...” qǝzǝlini mǝn elǝ başa düşürǝm ki, burada bizim görǝ bilmədiyimiz “dünya”dan söhbət gedir, ikinci bir cahandan. Mǝnǝ elǝ gǝlir ki, Nǝsimiyǝ görǝ o, axirət dünyası barǝdǝ danışır.

– Nəsiminin edamı ilə bağlı yanaşmalarınız maraqlıdır. Çünki bəzi alimlər onun edam olunmadığını söyləyirlər. Və başqa Nəsimi adlı şairlərin olduğu və gerçək İmadəddin Nəsimi ilə səhv salınmasıı barədə də eşidirik...

– Mǝn tǝkcǝ, tarixi mǝnbǝlǝrǝ baxa bilǝrəm. Mǝsǝlǝn, Sibt ǝl-Әcǝmi Nǝsiminin edam olunduğunu aydın-aşkar bütün tǝfǝrrüatları ilə yazır. Çağdaş Nǝsimişünasların çoxu da Nǝsiminin edamını fakt kimi göstǝrirlər. Digǝr Nǝsimilǝrǝ gǝlincǝ, onları İmadǝddin Seyyid Әli Nǝsimi ilə dəyişik salmaq olmaz. Necə ki, Şirvanşah İbrahimi Osmanlı sultanı İbrahimlǝ...

– Son olaraq, Nəsimi haqqında elmi müstəvidə daha nə kimi planlarınızın olduğunu bilmək maraqlıdır...

– 2019-cu ilin “Nǝsimi ili” elan olunması münasibǝtilǝ bu böyük mütəfəkkir barǝdǝ geniş məzmunlu bir elmi mǝqalǝ vǝ ya kitab nǝşr etdirməyi planlaşdırıram.

Söhbətləşdi:

Anar TURAN

Xalq qəzeti.- 2019.- 25 aprel.- S.7.