Tarixi-mədəni irsimizə yüksək qayğı

Bu yaxınlarda Sankt-Peterburqun “Petropolis” nəşriyyatı tərəfindən olduqca nəfis şəkildə və kifayət qədər böyük tirajla nəşr olunmuş “Бакинская крепость – Ичеришехер” kitab-toplusu ilə tanış olduqdan dərhal sonra, elə isti-isti qələmə aldığım ilkin təəssüratlarımdan ibarət bu qeydlərimə “Tarixi-mədəni irsi bax belə təqdim və təbliğ edərlər” başlığını təsadüfən seçmədim. Bu, uzun illərdir ki, bilavasitə tarixi-mədəni irsimizin tədqiqi və təbliği ilə məşğul olan bir alim, ziyalı və vətəndaş olaraq mənim şəxsi qənaətimdir. Tarixi-mədəni irsimizi məhz bu cür, layiq olduğu səviyyədə tədqiq, təbliğ və təqdim etmək digər arxeoloq həmkarlarım kimi, mənim də əsas arzum və istəyim olub.

Harada yaşamasından, hansı ölkənin vətəndaşı adını daşımasından asılı olmayaraq, hər bir azərbaycanlı qürur duymalıdır ki, Ana Vətənimiz olan doğma Azərbaycanımız dünya miqyasında insanların ən erkən məskunlaşdığı mərkəzlərdən biri hesab olunur. Azərbaycan ərazisində tarixin bütün dövrlərini özündə yaşadan çoxsaylı arxeoloji və memarlıq abidələri var.

Doğma Vətənimizin qədim tarixi ilə yanaşı, çoxlarının qibtə etdiyi, həsəd apardığı olduqca zəngin mədəni irs xəzinəmiz var. Bugünkü paytaxtımız, onun ürəyi olan Bakı qalası – İçərişəhər də xalqımıza məxsus olan belə bənzərsiz qədim mədəni irs nümunələrindəndir. Barəsində söz açdığımız “Бакинская крепость – Ичеришехер” kitab-toplusu indiyədək İçərişəhərin tarixi barədə işlənmiş nadir nəşrlərdən biridir. Xatırladaq ki, bir neçə gün öncə Sankt-Peterburqda fəaliyyət göstərən Azərbaycan diasporu tərəfindən orada kitabın geniş təqdimatı olub. Təqdimatda Azərbaycan diasporunun nümayəndələri ilə yanaşı, Rusiyanın tanınmış elm və mədəniyyət xadimləri də iştirak ediblər.

Kitab-toplunu tərtib edən və onun məsul redaktoru tarix elmləri doktoru Vəfa xanım Quliyevadır. Topluya Azərbaycan Respublikası Müəllif Hüquqları Agentliyi İdarə Heyətinin sədri Kamran İmanovun, tanınmış memar – alimlərdən olan akademik Şamil Fətullayevin, AMEA-nın müxbir üzvü Cəfər Qiyasinun, görkəmli epiqraf-alim, AMEA-nın müxbir üzvü Məşədi Nemətin, tarix elmləri doktorları Vəfa Quliyeva və Nərgiz Quliyevanın, sənətşünaslıq doktoru Kübra Əliyevanın və digər tədqiqatçıların İçərişəhərlə bağlı olduqca dəyərli yazıları daxil edilib.

Fuad İbrahimovun olduqca nəfis dizayn və tərtibatı ilə işıq üzü görən bu əsər 12 bölmədən ibarətdir. İçərişəhər Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarə Heyətinin sədri Əsgər Ələkbərov kitaba ön söz yazıb. Kitabın I bölməsi Bakının tarixinə səyahətdən bəhs edir. Oxucuya bildirilir ki, Bakı yaxınlığında, daha doğrusu, qədim Qobustan ərazisində hələ Üst Paleolit dövründən başlayaraq Orta əsrlərədək davamlı həyat olmuşdur. Bu ərazidə aparılan axtarışlar zamanı əldə olan çoxsaylı nadir tapıntılar eramızdan əvvəl III-II minilliklərdə Bakı ətrafında yaşamış insanların həyat tərzini, onların adət və ənənələrini dərindən və əhatəli şəkildə araşdırmağa imkan verir. Bakı qalası olan İçərişəhərin bütün tarixi, oradakı memarlıq incilərinin hər biri Azərbaycanın dövlətçilik tarixində xüsusi yeri olan Şirvanşahlar dövlətinin tarixindən xəbər verir.

Kitab-toplunun II bölməsi Bakı şəhərinin adının izahına həsr olunub. Bu bölmədə uzun illər ərzində Azərbaycan və xarici ölkə alimlərinin Bakının adının izahı ilə bağlı fikirləri ümumiləşdirilərək oxucuya təqdim olunub. Şəhərin memarlığı və plan quruluşu barədə III bölmədə söhbət açılır. Onun tipik Şərq-müsəlman şəhəri olduğu xüsusi vurğu ilə qeyd olunur. Yəni, Yaxın və Orta Şərq şəhərləri kimi Bakı da əsasən özünün plan quruluşu etibarı ilə üç hissədən – iç qala, bayır şəhər və sitadeldən ibarətdir. Əfsuslar olsun ki, qədim Bakının şəhər həyatının VII-X əsrlərə aid ilk çağlarını özündə əks etdirən yerüstü fundamental tikililər qalmayıb. Lakin şəhər ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı həmin dövrə aid də çoxsaylı tikililər aşkar olunub. XI-XIII əsrlərdə Bakı sürətlə inkişaf edərək daha çox qala-şəhər kimi formalaşıb. 1138-ci ildə Şirvanşah III Məniçöhrün əmri ilə şəhərin qala divarları möhkəmləndirilir və Şirvanşahlar saray kompleksinin əsası qoyulur. Beləliklə, Bakı dövrünün nadir memarlıq sistemi və möhtəşəm saray kompleksi ilə diqqətçəkən Yaxın və Orta Şərqin mühüm Orta əsr şəhərlərindən birinə çevrilmiş olur.

Dağıdıcı Şamaxı zəlzələsindən Şirvanşahların öz iqamətgahını Bakıya köçürməsi ilə şəhər həm də beynəlxalq əlaqələr və ticarət qovşağı funksiyasına yiyələnmiş oldu. Əsərin IV bölməsində, Bakının UNESCO tərəfindən Ümumdünya Mədəni İrs Nümunələri Siyahısına daxil edilmiş abidələrindən bəhs olunur. Qız qalası və Şirvanşahlar Saray Kompleksi barədə olduqca geniş və müfəssəl məlumat verilir.

Bakının dini xarakter daşıyan memarlıq tikililəri barədə isə kitab-toplunun V bölməsində söhbət açılır. Burada oxucu Məhəmməd məscidi, Cümə məscidi və 15 dini məzmun kəsb edən digər abidələr, o cümlədən bir neçə xristian abidəsi barədə ətraflı məlumat əldə edə bilər. Kitabda şəhərin ictimai xidmət obyektləri barədə məlumatlara da geniş yer verilib. Belə ki, təqdim olunan əsərin VI bölməsində bütünlüklə Bakının qədim karvansara və hamamlarından bəhs olunur.

Bakı tarixinə həsr olunmuş bu yeni əsərin maraqla oxunan bölmələrindən biri “İçərişəhərin daş salnaməsi” adı altında təqdim olunan VII bölməsidir. Həmin bölmədə Bakının qədim tikililəri üzərindəki bütün kitabələr və onların mətni təqdim olunur, geniş elmi şərhi verilir. Bu bölmədə, həmçinin Bakı tarixinin bir çox qaranlıq məsələlərini günümüzədək sirr olaraq özündə yaşadan Səbail qəsri və arxeoloqların 1938-40-cı illərdə orada aşkar etmiş olduğu 250-dən çox yazılı daş pilitə-kitabə barədə də əhatəli və həm də səhih bilgilər verilib.

Kitabın VIII bölməsi İçərişəhər tarixinin arxeoloji cəhətdən öyrənilməsinə həsr olunub. Məlum olduğu kimi, hələ ötən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq orada aparılan ilkin arxeoloji tədqiqatlar epizodik və sistemsiz xarakterdə olub. 1962-ci ildən etibarən isə görkəmli arxeoloq Ömər İsmizadənin rəhbərliyi ilə Bakı arxeoloji ekspedisiyası şəhər ərazisində davamlı olaraq tədqiqatlara başlayıb. Arxeoloq Fərhad İbrahimovun rəhbərliyi dövründə Bakı arxeoloji ekspedisiyasının davamlı olaraq aparıldığı tədqiqatların miqyası daha da genişlənib. Nəticədə Bakı tarixinin uzun illər ərzində elm üçün qaranlıq olan bir çox ciddi məqamlarına aydınlıq gətirilib. İçərişəhərdən məlum olan numizmatik tapıntılar, bakılılara xas adət və ənənələr, habelə şəhərin mətbəx mədəniyyəti barədə də kitab-topluya xüsusi bölmələr daxil edilib.

Fikrimizcə, kitab-topluya daxil edilmiş çoxsaylı nəfis və elmi cəhətdən olduqca qiymətli illüstrativ materiallar da tərtibçilərin zövq və peşəkarlıq səviyyəsindən xəbər verir. Bir sözlə, “Бакинская крепость – Ичеришехер” kitab-toplusu müstəqillik illərində coşqun yüskəsliş dövrü yaşayan qədim və yaraşıqlı paytaxtımızın gözəlliklərinin və özəlliklərinin geniş oxucu kütləsinə layiq olduğu səviyyədə təqdim edən çox dəyərli nümunədir. Tarixi-mədəni irsi bax belə təqdim və təbliğ edərlər!

Qafar Cəbiyev,

tarix elmləri doktoru

Xalq qəzeti.- 2019.- 5 may.- S.6.