Ekran və efir məkanı

canlı ana dilinin güzgüsüdür

Teleməkanda ədəbi dil monitorinqi

Ana dilimiz bizim ümummilli, mədəni-mənəvi özünüifadəmizdir. Bu həqiqəti dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldıran ümummilli lider Heydər Əliyev deyirdi: “Azərbaycan dilinin bugünkü inkişaf səviyyəsi göstərir ki, Azərbaycan xalqı dünyanın ən qədim xalqlarındandır. Neçə-neçə böyük mədəniyyətin yaradıcısı olan xalqımızın tarixi qədər onun dilinin təşəkkülü tarixi də olduqca qədimdir”.

Müstəqil Azərbaycan dövlətinin memarı və qurucusu Heydər Əliyev ana dilimizin qorunmasını və zənginləşdirilməsini həmişə milli varlığımızın ən önəmli məsələsi kimi diqqətdə saxlamış, ümummilli liderin ideya və əməllərinin ən layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyev də bu yöndə bir sıra tədbirləri ardıcıl olaraq gerçəkləşdirmiş, nəticədə, Azərbaycan dilinin dövlət dili statusunun təmin edilməsi ilə bağlı mükəmməl hüquqi-normativ baza yaradılmışdır.

Ölkə başçısı İlham Əliyevin Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair dövlət proqramını təsdiq edən sərəncamında deyilirdi: “Son dövrlərdə müasir Azərbaycan ədəbi dilinin tükənməz imkanlarından lazımınca və düzgün istifadə edilməməsi diqqət çəkir. Ədəbi dilimizin özünəməxsus inkişaf qanunauyğunluqlarına xələl gətirə biləcək yad ünsürlərin üzə çıxarılması və qarşısının alınması istiqamətində mütəxəssislər heç də həmişə çeviklik nümayiş etdirə bilmirlər. Nəticə etibarilə dövlət dilimizin tətbiqi sahəsində bir sıra problemlər özünü qabarıq şəkildə büruzə verir”.

Həmin dövlət proqramında televiziya və radio verilişlərində, yazılı və elektron mətbuatda Azərbaycan ədəbi dilinin normalarına əməl olunması məqsədilə ölkə mediasında çalışan mütəxəssislərin dil hazırlıqlarının, nitq mədəniyyətinin yüksəldilməsi üçün bədii şuraların yaradılması, qeyri-hökumət təşkilatlarının, kütləvi informasiya vasitələri nümayəndələrinin iştirakı ilə seminarlar, “dəyirmi masa”lar, konfranslar, televiziya və radio verilişləri təşkil edilməsi kimi vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi bu məsələnin dövlətimiz və xalqımız üçün çox yüksək önəm daşıdığını göstərir.

Ana dilinin geniş işləkliyi, onun yazılı və şifahi qollarının təmizliyinin qorunub saxlanması ilə bağlı nöqsanlar, arzuolunmaz hallar son illərdə geniş ictimaiyyətlə yanaşı, dövlət rəhbərliyini də ciddi narahat edir. Ədəbi dilin ən geniş işlədildiyi canlı auditoriya olan kütləvi informasiya vasitələrində onun norma və istifadə tələblərinin gözlənilməsi ilə bağlı Prezident İlham Əliyevin xəbərdarlığı və tapşırığı ilə son iki ildə bir sıra müzakirələr keçirilmiş, əməli tədbirlər müəyyən edilmişdir. Yazılı medianın və teleradio məkanının fəaliyyətində yol verilən nöqsanları aşkara çıxarmaq və onun qarşısını almaq üçün dil mütəxəssislərinin iştirakı ilə monitorinqlərin keçirilməsi də belə təsirli tədbirlərdəndir.

Milli dilimizin qorunması və inkişafı sahəsində son 20 ildə atılmış kompleks addımların davamı olaraq, 2002-ci ildə yaradılmış Milli Televiziya və Radio Şurası 25 iyun 2003-cü ildə “Azərbaycan Respublikası ərazisində teleradio yayımı sahəsində dövlət dilindən istifadənin təmin edilməsi ilə bağlı xüsusi qaydalar” qəbul etmişdir. Şura 2011-ci ildən başlayaraq “Azərbaycan teleradio məkanında ədəbi dilin qorunması” layihəsi çərçivəsində ədəbi dil normalarına əməl edilməsi ilə bağlı mütəmadi monitorinqlər aparır, mövcud nöqsanlarla bağlı hesabatlar dərc etdirir.

Xəbər verildiyi kimi, Azərbaycan Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə Elektron Mediaya Yardım Fondunun “Azərbaycan teleradio məkanında ədəbi dilin qorunması” layihəsi üzrə bu ilin avqust--sentyabr aylarında aparılmış monitorinqin nəticələrinə dair Milli Televiziya və Radio Şurasının bu yaxınlarda keçirdiyi konfransda bütün bunlar barədə geniş, ciddi müzakirə aparılmışdır. Toplantıda iştirak edən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ictimai-siyasi məsələlər üzrə köməkçisi, şöbə müdiri Əli Həsənov ölkə mediasında dövlət dilindən düzgün istifadə sahəsində nöqsanların yolverilməz olduğunu söyləmiş, Prezident İlham Əliyevin 1 noyabr 2018-ci ildə imzaladığı “Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” fərmanın da məhz bu problemin aradan qaldırılmasına yönəldiyini vurğulamışdır.

MTRŞ dil monitorinqi qrupunun hazırladığı həmin konfransda dilçi alimlərin, dövlət rəsmilərinin, KİV rəhbərlərinin və ictimaiyyət nümayəndələrinin müzakirəsinə təqdim edilmiş hesabatda əksini tapan bir sıra səciyyəvi qüsur və nöqsanları oxucuların nəzərinə çadırırıq.

Televiziya yayımlarının ümumi monitorinqi zamanı 564-ü (18 faiz) xəbər, 2 min 554-ü (82 faiz) qeyri-xəbər olmaqla, fonetik, leksik, qrammatik və üslubi səviyyədə 3 min 120 (“Space”– 417, “Lider”–596, “ATV”–750, “İTV”–474, “Xəzər”– 491, “ARB”–392), reklamlarda 108 (68-i fonetik, 21-i leksik, 15-i qrammatik, 4-ü üslubi), dublyaj filmləri və verilişlərdə 388 (310-u fonetik, 18-i leksik, 33-ü qrammatik, 27-si üslubi) norma pozulması faktı qeydə alınmışdır. Bədii filmlər üzrə 195 faktdan 155-i fonetik, 8-i leksik, 15-i qrammatik, 17-si üslubi; cizgi filmləri üzrə 106 faktdan 77-si fonetik, 10-u leksik, 10-u qrammatik, 9-u üslubi, sənədli film və dublyaj verilişləri üzrə 87 faktdan 79-u fonetik, 8-i qrammatik səviyyədədir.

Radio yayımları üzrə monitorinq zamanı 219-u (22 faiz) xəbər, 796-sı (78 faiz) qeyri-xəbər olmaqla, 1017 (“İctimai”–101, “Azad Azərbaycan”–61, “Antenn”–31, “100.5 FM”–143, “106 FM”–92, “Jazz FM”–30, “Space 104 FM”–83, “Xəzər”–32, “Media FM”–56, “Araz FM”–112, “Avto FM”–93, “ASAN”–183) norma pozulması faktı qeydə alınmışdır.

Azərbaycan dilinə xarici dil təsirlərinin mövcudluğu danılmazdır. Ana dilimizi mənfi təsirlərdən qorumaq, xüsusən onu xarici dillərin basqısından xilas etmək üçün çıxış yolları tapılmalıdır. Məsələn, dünyanın bəzi ölkələrində “Dil polisi” deyilən nəzarət mexanizmindən istifadə edilir. Çağdaş tamaşaçını ekran-efir nitqinin düzgünlüyü, səlisliyi ilə bərabər, verilişin mövzu və məzmunu da çox maraqlandırır. Teleradio proqramlarında işlədilən hər bir söz, ifadə düzgün səslənməlidir.

Monitorinq zamanı bir sıra aparıcı jurnalistlərin səsləri düzgün tələffüz etməmələrinə rast gəldik. Sonu “k” ilə bitən çoxhecalı Azərbaycan sözlərində (habelə Azərbaycan dili fonetikasına uyğunlaşmış bəzi alınmalarda) həmin səs y samitinin kar qarşılığı ([x΄] işarəsi) ilə deyilməlidir, bəzən yanlış olaraq “k” və “y” kimi tələffüz edilir. Məsələn: “100.5 FM”: “ Klub rəhbərliyi idman direktoru təyin [etməylə] [etməx′nən] [gələcəydə] [gələcəx′də] bu kimi problemlərin yaranmasının qarşısını almaq niyyətindədir”.

Sözün ədəbi dildəki düzgün yazılış qaydası onun orfoqrafik normasıdır. Telekanallarda adların orfoqrafiya qaydalarına uyğun yazılmaması ilə diqqəti daha çox “cəlb” edən verilişlər də az deyil. Buna misal olaraq ATV-nin “ATV maqazin 10 larla”, “Xəzər”in “5 də 5” və “O başdannan” verilişlərini göstərə bilərik. Dilçilikdə müəyyən miqdar saylarının bu cür yazılış qaydası olmadığından “10 lar” ifadəsi veriliş boyu daha çox, III şəxsin cəmi kimi səslənir. Bu qüsur dəfələrlə qeyd edilsə də heç bir tədbir görülməmişdir.

Monitorinq zamanı diqqəti cəlb edən mənfi faktlardan biri də tələffüz üslublarıdır. Aparıcıların nitqində dialekt xüsusiyyətli tələffüz halları çox müşahidə edilir. “Space” – “Praym-şok”: “Didim axı, üreyim partlayır, qurban olum, sən mənim nağadar saxlıyceysan belə gözümü?” ATV – “10-dan sonra”: “E - eh, eh, diyir mən nə hayda, süz nə hayda”. Aparıcılar başqa peşə sahibləri olduqları üçün tamaşaçılar belə hallarla tez-tez qarşılaşmalı olurlar.

Teleradio dilində səslənən hər bir söz, o cümlədən verilişlərin adı leksik normaya uyğun olmalıdır. Verilişlərin adında alınma sözlərdən daha çox istifadə edildiyinin şahidiyik. Məsələn, teleyayımlarda-- “Space”də “Praym-şok”; “Lider”də “Retro-Lounge”, “Texnopark”, “Avtoqraf”, “Solo”, “Fortuna”, “Təmir menyusu”; “ATV”də “Stand up”; “İTV”də “Antrakt”, “Oberton”, “Xəzər”də “Harmoniya”, “ARB”də “Turist”, “Kriminal”, “Rezonans”; radioyayımlarda-- “Anten”də “Meqapolis”; “100.5 FM”də “Poliqon”, “Multivitamin”; “106 FM”də “İnvestor”; “ASAN”da “Obla Air” və s.

Verilişlərinə yad adlar qoyan telekanallar siyahısında “Lider”, radiokanallar arasında isə “100.5 FM” liderlik edir. Nəinki verilişlərin, hətta telekanalların adları arasında da xarici sözlər ilə ifadə olunanlar az deyil: “Lider”, “Space”, “Antenn”, “Jazz FM”; “Space 104 FM”, “Media FM”, “Avto FM”.

Bu məqamda qeyd edək ki, dövlət başçısı İlham Əliyev 2015-ci ilin noyabrında Milli Elmlər Akademiyasının 70 illiyi ilə bağlı toplantıdakı nitqində dövlət dilinin kənar təsirlərdən qorunmasının və saflığının təmin olunmasının vacibliyini xüsusi qeyd etmiş, dilimizdə yad kəlmələrin lüzumsuz işlədilməsinin yolverilməz olduğunu bildirmişdir.

Teleradio məkanında dil normalarının pozulması hallarına reklamlarda daha çox rast gəlinir. Nəzərə alınmalıdır ki, ekran və efirdə dəfələrlə görüntülənən və eşitdirilən reklam mətnini, zaman keçdikcə, tamaşaçı və dinləyici bir norma, ədəbi fakt kimi qəbul edir. Bu səbəbdən reklamların dil xüsusiyyətlərinə diqqət yetirmək çox vacib məsələdir. Çox təəssüf ki, efir-ekran reklamlarının ədəbi dil normalarına uyğun olanları yox dərəcəsindədir.

Reklam mətnlərinin üzərində təsadüfi tərcüməçilər çalışır və ortaya bu sayaq qeyri-peşəkarlıq nümunələri çıxır. Dilin qrammatik xüsusiyyətlərini bilmədən rus və ingilis dillərindən tərcümə edilən reklam mətnlərində əcaib, anlaşılmaz ifadə və sözlərin yaratdığı mənalar çox gülünc səslənir. Narahatlıq doğuran hallardan biri də reklam edilən məhsulların adlarının əcnəbi dildə (orijinalda olduğu kimi) yazılaraq tamaşaçıya göstərilməsidir. Reklamlarda göstərilən “Express kredit”, “Head & Shoulders”, “Melissa Group”, “Dalğa Beach-aquapark recort”, “Biopower”, “Mr. Fix”, “Dulce Gold” və s. kimi söz və ifadələrin yazılışı dilimizin imla qaydalarına uyğun deyil.

Bir neçə fakt da qrammatik səhvlər barədə: “ və ən az 10 yaş cavanlaşacağınız saç əkimi və yalnız üzünüzü güldürən “Xətai Estetik Klinikası”nda”, “Dayanma, snikerslə!”, “bir yumadan heyranedici ləkə təmizlənməsi” və s. Reklamlardakı titr və subtitrlərdə bir sıra orfoqrafik, leksik, tələffüz zamanı isə orfoepik səhvlərə yol verilir.

Televiziya və radio kanallarında dublyaj olunan filmlər və verilişlər də dil normalarına uyğun olmalıdır. Materialı kadr arxasından səsləndirən diktor – aparıcı da çox diqqətli olmalı, mətnin informativ, səlis, aydın, ədəbi-bədii şifahi danışıq dilinə uyğun çatdırılmasına çalışmalıdır. Bəzi hallarda səsləndirmədəki çatışmazlıqlar izləyicini yorur, canlılıq itir. Uşaq obrazlarını böyüklərin, bəzən də bir neçə obrazı bir aktyorun səsləndirməsi əcnəbi məhsul olan dublyaj materialını bir qat da yadlaşdırır.

Cizgi filmlərində də belə məqamlara xüsusi peşəkarlıqla yanaşılması tələb olunur. Çünki gənc nəsilin tərbiyəsində cizgi filmlərinin rolu əvəzsizdir; burada nəzakətsiz, qaba, vulqar ifadələrin, jarqonların işlənməsinə həssaslıqla yanaşılmalıdır. Uşaqların zərərli informasiyadan qorunması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununda onların mənəvi, psixi, fiziki və sosial inkişafında pozuntu yaranmasına səbəb olan məlumatlara yol verilməməsi tələb olunur.

Teleradio məkanı canlı ana dilinin güzgüsüdür. Ona ləkə salmağa heç kəsin haqqı yoxdur. Mərhum Xalq şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə, haqlı olaraq, deyirdi:

Bu dil bizim ruhumuz,

Eşqimiz, canımızdır,

Bu dil bir-birimizlə

Əhdi-peymanımızdır...

Təranə İSMAYILOVA,

BDU-nun Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının baş müəllimi,

MTRŞ-nin monitorinq qrupunun üzvü

Xalq qəzeti.- 2019.- 5 yanvar.- S.5.