Azərbaycan II Dünya müharibəsi illərində: faktlar və reallıqlar

Bakı nefti olmasaydı, faşizm üzərində Qələbə də mümkün olmazdı

Ziyad SƏMƏDZADƏ,

AMEA-nın həqiqi üzvü, iqtisad elmləri doktoru,

Milli Məclisin deputatı

(əvvəli http://xalqqazeti.com/az/news/50208)

Biz tarixdə bu əlamətdar günə qayğı ilə yanaşır, döyüş meydanında və arxa cəbhədə qələbəyə töhfə verənlərin xatirəsini ehtiramla yad edir, öz həyatları bahasına dünyanı faşizmdən xilas etmiş zabit və əsgərlərin igidliklərinə hörmətimizi bildiririk.

Biz öz veteranlarımızı qorumalıyıq. Ən başlıcası, onların mənəvi ruhu, nikbinliyi və həyatsevərliyi, əlbəttə, bizi heyrətləndirir, təəccübləndirir və biz onlarla yalnız fəxr edə bilərik.

İlham Əliyev

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Almanlar Bakını alsaydı–neft mədənləri partladılacaqdı ...

Sovet qoşunlarının şiddətli müqavimətinə baxmayaraq, müharibənin gedişində düşmən müəyyən uğurlar qazana bilmiş, vacib iqtisadi rayonları ələ keçirmişdi. Ona görə Bakının başı üzərində daha ciddi təhlükə yaranmışdı. Əsas məsələ isə almanların Bakını alacağı təqdirdə neft mədənlərinin partladılması idi.

1942-ci il iyul ayının 1-də Stalin məşhur həmyerlimiz Nikolay Konstantinoviç Baybakovu yanına çağırıb demişdi: “Siz Qafqaza gedirsiniz və yerli neft mədənlərini minalayırsınız. Əgər Hitlerə bircə ton da olsa, neft saxlasanız, sizi mən özüm güllələyəcəyəm. Yox, əgər Hitler gedib Qafqaza çatmasa, siz neft mədənlərini vaxtından əvvəl partlatmış olsanız, onda biz yenə də sizi güllələyəcəyik”. Cavan, 30 yaşını təzəcə adlamış nazir müavini özündə güc, cəsarət tapıb söyləmişdi: “Yoldaş Stalin, siz mənə heç seçim yolu saxlamırsınız”. Sonra N.Baybakovun qrupu təcili olaraq Bakıya yola düşdü. Burada onun qarşısında duran vəzifə belə idi: düşmənə bir damla da neft verməmək!

Dövlət Müdafiə Komitəsinin 14 avqust 1942-ci il tarixli “Bakı neft sənayesi üzrə xüsusi hazırlıq tədbirləri haqqında”kı qərarında yaranmış hərbi vəziyyətlə əlaqədar nəzərdə tutulmuşdu ki, SSRİ Daxili İşlər Komissarlığı SSRİ Neft Sənayesi Xalq Komissarlığı ilə birlikdə Bakı neft sənayesi obyektlərinin (quyuların, sisternlərin, rezervuarların, müəssisələrin və avadanlıqların) sıradan çıxarılmasına hazırlıq üzrə xüsusi tədbirlər həyata keçirsin. SSRİ Daxili İşlər Xalq Komissarının müavini yoldaş Merkulov və neft sənayesi xalq komissarının müavini yoldaş Baybakov Bakıya ezam olunsunlar və aşağıdakı tədbirləri həyata keçirsinlər:

–hazırlanmış tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün hər obyektə üçlükdən– obyektin rəhbəri, partiya təşkilatı rəhbəri və XDİK-nın oper-işçisindən ibarət heyət ayrılsın;

–miqdarı əvvəlcədən hesablanmış partlayıcı maddələr lazım gələn vasitələr və alətlərlə birlikdə obyektlərə gətirilsin;

–xüsusi tədbirlərin həyata keçirilməsində iştirak etmələri nəzərdə tutulan şəxslərdən hər bir obyektə sutkaboyu növbətçilər qoyulsun;

–Merkulov və Baybakov yoldaşlar bütün işləri Azərbaycan rəhbərliyi ilə birlikdə aparsınlar.

Bunlar ağlasığmaz sətirlərdir, lakin real həqiqətlərdir. Düşmən isə irəliləyirdi. Bu vaxt DMK yeni, tamamilə məxfi bir qərar qəbul etdi. Öz qərarında DMK elə hesab edirdi ki, sovet qoşunlarının məcburən geri çəkildiyi halda fəaliyyətdə olan neft quyuları fondu, neft mədən təsərrüfatları, neft emalı zavodlarının partladılmasına hazırlıq işləri aparılmalı, sonra da məhv edilməlidir.

Sənədlərdən məlum olur ki, həmin günlərdə feldmarşal Maynşteyn telefonla Hitlerə yalvarır ki, Qafqazdakı alman qoşunlarını onun tabeliyinə keçirsin. O da həmin qoşunla Stalinqrad altında mühasirəyə düşmüş orduya köməklik göstərsin. Fürer cavab verir: “Bakını tutmaq hər şeydən vacibdir. Əgər Qafqaz neftini almasaq, müharibəni uduzmuşuq!”

Ancaq sonrakı hadisələr göstərdi ki, Hitler çox tələsibmiş. Bakını tutmaq almanlara nəsib olmadı, üstəlik, faşist Almaniyası Bakı neftində boğuldu. Yanacaqsız qalan almanların tank qoşun birləşmələri Qafqaz dağlarının ətəyindəcə dayanmağa məcbur oldu. Almaniya neft uğrunda gedən böyük müharibənin ən həlledici mərhələsini uduzdu. Bu strateji məğlubiyyət idi. Bakının neft yataqları isə son anda partladılmadı.

Azərbaycan neftçilərinin əməyi dövrün tanınmış siyasətçiləri, hərbçiləri tərəfindən də yüksək qiymətləndirilirdi. Məsələn, Sovet İttifaqı marşalı Georgi Jukov xatirələrində yazırdı: “Bakı neftçiləri Vətənimizin müdafiəsinə, onun düşmən üzərində Qələbəsinə nə qədər lazımdırsa, o qədər də yanacaq verirdi”. “Qorxmaz şahinlərin hər bir döyüş zərbəsində, sovet tankçılarının hər bir reydində, alman faşist qüvvələri üzərindəki hər bir qələbədə heç də az olmayan uğur payı Bakı neftçilərinə məxsusdur”. Bu fikirlər isə Sovet İttifaqı marşalı Konstantin Rokosovskinin Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Mircəfər Bağırova yazdığı məktubda yer almışdı.

Təəssüf ki, müharibədən sonra sovet rəhbərliyi Bakının Qələbənin əldə edilməsində tarixi rolunu qiymətləndirmədi. Bakıya “Qəhrəman şəhər” fəxri adı verilmədi. Rusiya alimi və politoloqu A.Sevastyanov bu barədə yazır: “Müharibədən sonrakı illərdə bayramlarda, ildönümlərində sovet rəhbərlərindən kiminsə Qələbədə Bakı neftinin rolu haqqında durub danışmağını heç xatırlamıram. Bakıya “Qəhrəman şəhər” fəxri adı verilmədi. Yada düşmədi, görmədilər, gözə dəymədi, sənəd çatmadı və sair və ilaxır... SSRİ-nin taleyi 1941-ci və 1942-ci illərin payızında nazik simdən asılı qaldı. Bakı neftçilərinin sayəsində bu nazik sim qırılmadı”.

Bakı həm də SSRİ-nin iri silah istehsalı mərkəzi idi

Böyük Vətən müharibəsi ərəfəsində sovet hökuməti ölkənin müdafiə qabiliyyətinin artırılması və möhkəmləndirilməsi üçün geniş plan işləyib həyata keçirməyə başladı. Bu plana uyğun olaraq, müharibənin ilk günlərindən Bakının bütün müəssisələri 12 saatlıq iş gününə keçdi. Respublikanın maşınqayırma müəssisələrinin gücünün 95 faizi hərbi texnika, silah-sursat istehsalına yönəldi.

Arxiv materialları və həmin dövrün mətbuatında dərc olunmuş məqalələrə əsasən, bəzi faktlara diqqət yetirək. Bunlardan biri 1942-ci ilin iyul ayında Bakıda çox qısa müddətdə Hərbi Sursat Xalq Komissarlığının “Katyuşa” üçün M-13 mərmiləri istehsal edən 610 saylı yeni zavodunun yaradılmasıdır. Zavod elə bu cür də adlanırdı – mərmi hazırlayan zavod.

Bu reaktiv mərminin korpusu, detalları, ayrı-ayrı hissələri müharibənin ilk günündən istehsal yönünü dəyişən yerli sənayenin müxtəlif profilli zavodlarında istehsal olunurdu. Azərbaycan

K(b)P MK mərmi korpuslarının fasiləsiz istehsalını “L.Şmidt”, “Kirov”, “Zaqfederasiya”, “Oktyabr inqilabı”, “Paris kommunası”, “Budyonnı”, “Bakinski raboçi”, “Montin”, “Beriya”, “Lenin”, Hüsü Hacıyev, Volodarski adına zavodlara, 458 nömrəli və “1 May” zavodlarına, “Əzizbəyovneft”, “Molotovneft” zavodlarının, Dmitrov adına zavodun emalatxanalarına və “Azprosovet”ə tapşırmışdı.

1941-ci ilin sonunda hərbi məhsul istehsal edən zavod sexləri planı 200 faiz yerinə yetirmişdilər. Artıq ilin axırına yaxın Azərbaycanda 130 növdə silah, döyüş sursatı, hərbi ləvazimat, mal-material istehsal olunurdu. 1942-ci ildə Bakıda “doğulmuş” “YAK-3” qırıcıları cəbhəyə uçmağa başlamışdı. Qeyd edək ki, Yerli Sənaye Xalq Komissarlığının, eləcə də “Azərsənayeşurası”nın xətti ilə Bakıda (Leninqraddan sonra) partladıcı maddə olan “Molotov kokteyli” istehsalına başlanmışdı. 1941-ci ilin 8 noyabrında 35 min ədəd yandırıcı butulka və 14 min ehtiyat patron istehsal olunmuşdu. Müəssisənin istehsal gücü isə sutka ərzində 10 min ədədə çatdırılmışdı.

Aviabombaların istehsalına başlayan gəmi təmiri zavodu planı vaxtından əvvəl ödəyirdi. Avtomobil təmiri zavodunun kollektivi “M-13” minomyotu hissələri, “PPŞ” avtomatları, tank hissələri istehsal edirdi. Gəncə şəhərində isə 12 sənaye müəssisəsi müharibənin tələbləri əsasında yenidən qurulmuşdu və 26 adda hərbi məhsul istehsal edirdi.

Azərbaycanın mühəndis-texniki işçilərinin və alimlərinin səyi nəticəsində Bakının neft emalı müəssisələri cəbhə üçün yüksək oktanlı benzin istehsalını uğurla həyata keçirirdilər. Bununla yanaşı, ordunun təminatı üçün partladıcı, yandırıcı, zərərverici maddələrin, əl qumbaralarının istehsalı da tələb olunurdu. Bütün bu işlərdə öz dərin elmi biliklərini ortaya qoyan Azərbaycan alimləri tank əleyhinə yandırıcı butulkalar üçün ampulanın tərkibini işləyib hazırladılar və uğurla sınaqdan keçirdilər.

Bu döyüş vasitələrinin hazırlanmasında neft, kerosin və benzin kimi tezalışan məhsullardan istifadə olunurdu. Alimlərimiz yandırıcı maddə kimi xlorlu-xromil adlı yeni kimyəvi birləşməni də kəşf etmişdilər. Kimyaçılar hərbi dövrün tələb etdiyi kimi, ən qısa vaxt ərzində neft sənayesi tullantılarından tüstülü döyüş briketlərinin, yerli xammaldan zəhərli maddəni udan süzgəclərin, tank əleyhinə butulkalar üçün fitillərin, oddan müdafiə rənglərinin alınması və başqa bu kimi vacib məsələlərə əncam çəkdilər.

Dənizçilərimiz və dəmiryolçular arxadan ön cəbhəyə körpü salmışdılar

Müharibə başlayanda Xəzər gəmiçiliyi yük dövriyyəsinə görə SSRİ-də birinci yeri tuturdu. SSRİ-nin bütün dənizləri ilə daşınan yüklərin üçdəbiri Xəzər dənizinin payına düşürdü. Xəzər dənizinin rolunu və əhəmiyyətini müəyyənləşdirən başlıca yüklər neft və neft məhsulları idi ki, bu da əsasən Bakıdan Həştərxana, oradan da Volqaboyunca yuxarıya, SSRİ-nin müxtəlif rayonlarına daşınırdı. Artıq 1941-ci ilin iyulundan Bakı limanı vasitəsilə ölkənin qərb rayonlarından köçürülən insanların, zavod və fabrik avadanlıqlarının, taxılın və başqa yüklərin Orta Asiyaya, Qazaxıstana göndərilməsinə başlanmışdı.

Dövlət Müdafiə Komitəsinin sənaye avadanlıqları, qoşun birləşmələri, sərnişin və yüklərin təxliyəsi ilə bağlı qərarının yerinə yetirilməsi Xəzər hövzəsinin bütün dəniz nəqliyyatı işçilərindən qüvvələrini daha da cəmləşdirməyi, səyləri artırmağı, mövcud imkanların səfərbər olunmasını tələb edirdi. Bəzən planda nəzərdə tutulmayan on minlərlə sərnişinin, yüz min tonlarla müxtəlif yüklərin ən qısa müddət ərzində daşınması vacib idi. DMK-nın tapşırığına əməl olunaraq gəmilərin müəyyən hissəsi Hərbi Dəniz Donanmasının sərəncamına verilmişdi. Gəmi heyəti ən xırda imkanlarından belə istifadə edib, dəridən-qabıqdan çıxırdılar ki, göyərtəyə, anbarlara daha çox insan yerləşdirə bilsinlər, sahildə insanları ümidsiz buraxmasınlar. Bütün cəhdlərə baxmayaraq, gəmilər çatışmırdı. İnsanların təxliyəsi üçün bütün motorsuz gəmilərdən, hətta geniş, göyərtəsi 2000 nəfər tutan yedəkçi taxta-şalbanlardan belə istifadə olunurdu. İnsanları neft tankerlərində belə daşıyırdılar. Tankerlər qarışıq yüklər aparırdı. Anbarlar neft və neft məhsulları ilə ağzınacan dolurdu, göyərtədə isə insan əlindən tərpənmək olmurdu.

Eyni zamanda, Xəzərlə hərbi ləvazimatlar, texnika da daşınırdı. Xüsusən yanacaqla doldurulmuş tankerlərdə hərbi yüklərin neft məhsulları ilə qonşuluğu, üstəlik, gəmilərə yüklənmiş tanklara da yanacağın doldurulması açıqca təhlükə mənbəyi, odla oynamaq idi. Xəzər dənizçiləri, məhz, belə böyük bir riski, məsuliyyəti gözə alaraq verilən tapşırıqları yerinə yetirirdilər. Hərbi hissə və birləşmələrin Xəzər dənizi vasitəsilə təcili daşınması 1941-ci ilin iyul ayından həyata keçirilməyə başladı.

Hərbi donanmanın gəmiləri neft və başqa yükləri daşıyan tankerləri müşayiət edir, öz zonasında hava hücumundan müdafiə tapşırıqlarını yerinə yetirir, sualtı minaları zərərsizləşdirmə əməliyyatlarını həyata keçirir və lazım gələndə desant çıxarmağa belə köməklik göstərirdi. Donanma Zaqafqaziya Cəbhəsi qoşunları Şimal qrupunun əks hücumlarında mühüm rol oynamış 2 atıcı və savaşçı korpusunu Xəzərin qərb sahillərinə çıxarmışdı. Bundan başqa, Qafqazın müdafiəsi dövründə donanma 11 atıcı briqada, 5 atıcı alayı, 1000-dən çox tank və zirehli maşın, 18,5 min at, 8 mindən çox top, 4 min avtomobil və 200 təyyarə daşımışdı.

Cəbhəyə daha çox neft və neft məhsulları çatdırmağa çalışan “Xəzərtanker”in dənizçiləri müxtəlif vasitələrlə gəmilərin yükgötürmə qabiliyyətini artırmağa çalışırdılar. Bir çox tanker heyətləri özü getməyən gəmilərin ikiqat, üçqat yedəyə alınmasını gerçəkləşdirdi. Dənizlə daşınan neftin ümumi miqdarının 90 faizindən çoxu Bakı limanından yola salınırdı. Bakı–Həştərxan marşrutu SSRİ baş neft konveyerinin birinci sahəsi idi. Həştərxan reysi, Mahaçqala, Krasnovodsk, Quryev limanları neft məhsullarının boşaltma məntəqələri idi. Müharibə illəri ərzində Xəzər dənizçiləri cəbhəyə 50 milyon ton neft və neft məhsulları, o cümlədən B-74, B-76, B-70 aviabenzinləri, liqroin, solyar, kerosin, dizel yanacağı, avtol, motor nefti, mazut daşıdılar.

Düşmən aviasiyasının hücumları və bədbəxt hadisələr nəticəsində 1942--1944-cü illər ərzində Xəzər ticarət donanması 32 nəqliyyat gəmisini itirdi. 100 nəfərə yaxın dənizçi isə döyüş meydanında həlak oldu. SSRİ Hərbi Dəniz Donanması Xalq Komissarının 1942-ci il 8 avqust tarixli qərarı ilə Xəzər Donanması “Döyüşən donanma” elan edildi. O vaxt Zaqafqaziyanı bütün ölkə ilə birləşdirən quru kommunikasiya xətləri artıq kəsilmişdi.

Stalinqrad uğrunda qızğın döyüşlərin getdiyi bir vaxtda Xəzərin kommunikasiya xətləri ilə 434 min 472 nəfər hərbi və mülki şəxs, 96 təyyarə, 791 tank, 346 zirehli maşın, 222 traktor, 173 min 730 baş at, 213 min 257 ton döyüş sursatı və müxtəlif yüklər daşındı. Bu da alman faşist qoşunlarının qabağına sədd çəkməklə yanaşı, Zaqafqaziya cəbhəsi Şimal qrupunun hücumunda çox həlledici rol oynadı.

Təbii ki, bu yerdə Azərbaycan dəmiryolçularının fədakarlığını qeyd etməyə bilmərik. 1941–1945-ci illərdə Zaqafqaziya dəmir yolunun Bakı şöbəsi dəmiryolçuların şücaəti nəticəsində cəbhəyə və xalq təsərrüfatının ehtiyacları üçün 1 milyon 600 min vaqon, o cümlədən, 480 min vaqona qədər quru yük və 500 min sistern neft məhsulları göndərmişdi.

Azərbaycan dəmiryolçuları azad olunmuş rayonların dəmiryolçularına da köməklik göstərirdilər. Depo və yol emalatxanalarının kollektivləri bu rayonların stansiyalarına avadanlıq və alətlər göndərmişdilər. Bakı və Biləcəri depolarından Stalinqrad, Tixoretski, Minvod, Qafqaz və başqa stansiyalar üçün 36 adda 1000-dən çox alət, iki kompleks “Bekker” qaldırıcı kranı, şpalları qaldırmaq üçün avadanlıq, üç elektrik mühərriki, dörd çilingər dəzgahı, Gəncə deposundan Şimali Qafqaz dəmiryolçularına beş dəst çilingər aləti, 100-dən çox parovoz borusu, on dəst ressor və digər materiallar yola salınmışdı.

Azərbaycan və Xəzər SSRİ-nin cənubdan “həyat yolu” idi

Faşist Almaniyasına qarşı mübarizədə SSRİ ilə birgə əməkdaşlığa dair 1941-ci il oktyabrın 1-də bağlanmış üçtərəfli sazişlə, habelə ABŞ-ın “lend-liz” kredit və icarə haqqında qanununun həmin ilin noyabrında SSRİ-yə də şamil edilməsi ilə bağlı Böyük Britaniya və ABŞ İran körfəzi, habelə İran ərazisindəki dəmir yolları, sonra isə quru və dəniz yolları vasitəsilə müxtəlif təyinatlı yüklər göndərməyə başlamışdılar.

ə illərində ABŞ və İngiltərədən, sonralar isə Kanadadan SSRİ-yə 400 min avtomobil, 2,6 mln, ton neft və neft məhsulları, 9,6 min top, 10,8 min tank və 18,7 min təyyarə göndərmişdilər ki, bunlar da Azərbaycan dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsilə təyinat yerlərinə çatdırılmışdı. Hərbi yüklərin daşınması üzrə işlərə rəhbərlik edənlərdən biri də azərbaycanlı general-mayor Ə.Əzizbəyov idi.

Beləliklə, Azərbaycan “lend-liz” yükləri üçün əsl “həyat yolu”na çevrilmişdi. Yüklər Azərbaycana İran ərazisindən daxil olurdu. Sonra isə bu yüklər dəmir yolu vasitəsilə SSRİ-nin mərkəzi hissələrinə çatdırılırdı. Həmçinin Xəzər dənizi yolu ilə də yüklər Həştərxana daşınırdı.

Stalinlə ABŞ prezidenti Ruzvelt arasındakı razılaşmaya əsasən, amerikalılar İran ərazisindən keçib SSRİ sərhədinə çatan dəmir və şose yolları çəkmişdilər. Bu iş ən qısa müddətdə, 1942-ci ilin iyununa qədər başa çatdırılmışdı. Dəmir yolu lokomotivlərlə vaqon və stansiyalarla təchiz olunmuşdu. Bu yol İran körfəzindən, bu ölkənin sərhədindən SSRİ-nin cənubuna, Bakıya qədər uzanırdı. O zaman okeanın o tayından 2 min 972 ton yük göndərilmişdi.

1942-ci ilin mayında yüklərin göndərilməsi, orta hesabla, ayda 80-90 min ton, 1943-cü ilin ikinci yarısında isə ayda 200 min ton təşkil edirdi. Yüklərin sonrakı daşınması Xəzər Hərbi Donanmasının gəmiləri vasitəsilə həyata keçirilirdi. Bu gəmilər 1942-ci ilin sonuna qədər alman faşist aviasiyasının fasiləsiz hücumlarına məruz qalırdı. Təkcə 1942-ci ilin oktyabr və noyabr aylarında yuxarıda qeyd edildiyi kimi, 32-dən çox yüklə dolu gəmi batırılmış, bəziləri də ciddi zədə almışdı.

Müharibə ərzində İrandan SSRİ-yə avtomobillər Tehran–Aşqabad, Tehran–Astara–Bakı, Culfa–Orconikidze marşrutları üzrə daşınırdı. Zirehli texnika ilə yüklənmiş gəmilər isə 1943-cü ilin martından Bakı limanına gəlməyə başladı. Avtomobillər, bir qayda olaraq, təyinat məntəqəsinə sürülüb çatdırılırdı. Üstəlik, həmin avtomobillərə ağzınacan “lend-liz” yükləri də yüklənirdi. Tanklar isə dəmir yolu platformalarına yüklənib Bakıya aparılır, Bakıdan da lazımi istiqamətlərə paylanırdı.

Almanlar Volqaya çıxanda (1942-ci ilin yayı və payızı) Bakının Şimal rayonları ilə əlaqəsi kəsilmişdi. Beləliklə, tanklar birbaşa Şimali Qafqaz Cəbhəsinə yollanırdı. İran marşrutu ilə daxil olan tankların sürülüb aparılması məqsədilə 191-ci tank briqadası təşkil edilmişdi. ABŞ-dan SSRİ-yə “Aerokobra” adlanan qırıcı təyyarələr də gətirilirdi.

Azərbaycanın şəhər və kəndləri ən qaynar arxa cəbhə idi

Xalqımızın qələbəyə töhfəsinin təkcə ön cəbhə ilə məhdudlaşmamasından söz açarkən, əsasən, Bakıda yerləşən yüngül sənaye müəssisələrinin işini də xüsusi qeyd etməliyik. Bütün müəssisələr, rayon və sənaye kombinatları Böyük Vətən müharibəsi başlanan ilk günlərdən istehsal yolunu dəyişərək, əsasən müdafiə tipli məhsulların buraxılmasına keçdi. Ordu üçün döyüş sursatı detalları, qoşqu-araba hissələri, hospitallar üçün mebel, yataq dəstləri, hava hücumundan müdafiə sığınacaqlarında quraşdırılan avadanlıq və bir sıra xüsusi ləvazimatlar həmin məhsullara aid idi.

Ordu üçün paltarların tikilməsi və təmiri məqsədilə yerli sənaye müəssisələrinə sistemli şəkildə sifarişlər, tapşırıqlar verilirdi. Belə işlərdə evdə çalışan qadınlar, qızlar, gəlinlər də fəal iştirak edirdilər. Onlar verilən tapşırıqları xüsusi ruh yüksəkliyi ilə, canla-başla, yüksək keyfiyyətlə, vaxtlı-vaxtında yerinə yetirirdilər. Metal məmulatları zavodu müdafiə tipli məhsulların hazırlanmasını və buraxılmasını tez bir zamanda mənimsədi. Əsgər ayaqqabıları, çəkmələr üçün mallar, ordu dəbilqələri, araba detalları, qoşqu ləvazimatı, yəhərlər, kənd təsərrüfatı inventarı və başqa məhsullar, əsasən, yüksək dəyəri olmayan metalların, digər növ qalıqların bazasında hazırlanırdı.

Müharibəyə qədər əsasən kənardan gətirilən, az tapılan xammalla işləyən kimya zavodu son dərəcə böyük işlərin öhdəsindən gəldi. 1942-ci ildən isə məhsul istehsalında yerli xammal və sənaye tullantılarından istifadəyə başlandı. Müharibə illərində xüsusi məhsullar buraxan yeni sex quruldu. Ətriyyat sexi işə düşdü. Başqa sexlər də iş yönünü dəyişdi.

Hərb illəri ərzində rezin məmulatları fabriki əhəmiyyətli döyüş sursatları, neft sənayesinə gərəkli məhsullar, eləcə də traktor hissələrinin istehsalını mənimsəmiş oldu. Kimya zavodunun rəng, ayaqqabı mazları üçün xırda qablar düzəldən basma sexi cəbhə üçün silahlarda sellüloid detalların hazırlanmasına keçdi. Kimya zavodu cəbhəni, həmçinin kifayət qədər təkər və çəkmə mazları ilə təchiz etməkdə idi.

Kimya zavodunun istehsalı olan çoxişlənən yeni malların sırasına duru sabun, yuyucu məhlul və buna bənzər məhsullar: diş tozu, üz kremi, vazelin, üz qırxmaq üçün köpüklü şampun, səpməyə qarşı toz və s. məhsullar daxil idi. Ümumilikdə, Bakının yerli sənayesi müharibənin gedişində ölkənin sənaye məhsullarına olan tələbatının ödənilməsində tarixi xidmətlər göstərdi.

Digər faktlar da Azərbaycanda xalq təsərrüfatının müharibə illərindəki fədakar əməyindən xəbər verir. Belə ki, müharibə illərində respublikanın müəssisələri 1419 min ədəd şinel, 4227 min dəst yay geyimi, 3097 min alt paltarı, 1977 min cüt çəkmə, 1417 min patron çantası, 1468 min dəst trikotaj istehsal etmişdi. 1941-1945-ci illərdə Azərbaycan xalq təsərrüfatından orduya 5457 yük, 371 minik maşını və 301 digər avtomobil səfərbər edilmişdi.

Azərbaycanın yeyinti sənayesi müəssisələri də hərbi dövrün çətinliklərini dəf edərək verilən planları artıqlaması ilə yerinə yetirirdilər. Bakı tütün fabriki əməkçilərinin fədakar əməyi Azərbaycan hökuməti tərəfindən dəfələrlə qeyd olunmuşdu. Respublika yeyinti sənayesi işçiləri əhalini xüsusən müharibə şəraitində çox vacib olan “C” vitamini ilə təmin edə bilmişdilər. Ət–süd Sənayesi Komissarlığı müəssisələrində insulin istehsalı altı dəfə artmışdı.

Kənd əməkçiləri də cəbhəyə bacardıqları qədər yardım edirdilər. Onlar təkcə müharibənin əvvəllərində ordunun fonduna öz şəxsi istifadələrində olan 18 min baş mal-qara, 52 min pud taxıl, 170 min pud müxtəlif növ məhsul göndərmişdilər. Şəxsi vəsaitlərdən müdafiə fonduna 15 kiloqram qızıl, 952 kiloqram gümüş, 320 milyon rubl məbləğində vəsait vermişdilər. Cəbhəyə 1,6 milyondan çox zəruri mal və 125 vaqon isti geyim yola salınmışdı. Yalnız Leninqrad üçün 1942-ci ilin yayına qədər Bakı müəssisələri 2 vaqon qara kürü, 40 ton meyvə qurusu, 12 vaqon tomat-püre və digər məhsullar, eləcə də dərman və sarğı materialı yollamışdılar.

Azərbaycan elmi də Qələbəyə misilsiz töhfə vermişdi

Azərbaycan xalqı öz nefti ilə yanaşı, öz elmi potensialı ilə də Böyük Vətən müharibəsində Qələbənin əldə edilməsinə sanballı töhfələr verib. Azərbaycan alimləri Böyük Vətən müharibəsi illərində “Hər şey cəbhə üçün! Hər şey düşmən üzərində Qələbə naminə!” çağırışına cavab olaraq gecəli-gündüzlü çalışırdılar. Vətənin başının üstünü qara buludlar alanda onlar bacarıq və biliklərini alman işğalçılarının darmadağın edilməsinə yönəldərək, elmi fəaliyyətlərinin xarakterini kökündən dəyişiblər.

Böyük Vətən müharibəsinin səkkizinci ayında biz artıq yeni şəraitdə çalışan alimlərimizin fəaliyyətinin bəzi uğurlu yekunlarından söz aça bilərdik. Fiziklər, kimyaçılar, energetiklər, botaniklər məsuliyyətli, ölkə üçün çox vacib tapşırıqların yerinə yetirilməsi məqsədilə lazım gələn vaxt möhlətini xeyli azaldaraq, xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə, respublikanın neft sənayesinə böyük köməklik göstərirdilər. Onların kəşfləri ordumuz tərəfindən əməli işdə, döyüş meydanlarında öz tətbiqini tapırdı.

Həmin ərəfədə görkəmli kimyaçı alim Yusif Məmmədəliyevin başçılığı altında bir qrup alim neft-kimya elmində böyük hadisə olan yüksək oktanlı aviasiya yanacağı əldə etdi. Alimlərin və istehsalçıların birgə işi nəticəsində Bakıda yeni neft-kimya və kimya müəssisələri Y.Məmmədəliyevin ideyası əsasında yüksək oktanlı alkilbenzol və onun tərkib hissəsini istehsal edən yeni zavod fəaliyyətə başladı.

Akademik Əli Quliyevin də rolunu xüsusi qeyd etmək istərdim. O, Y.Məmmədəliyevlə birlikdə yüksək keyfiyyətli aviasiya yanacağı sayılan alkilbenzin alınması prosesinin tədqiqində, konkret olaraq sulfat turşusunun iştirakı ilə təbii qaz benzinin baş fraksiyasının alkilləşməsi prosesinin işlənib hazırlanması ilə məşğul olub.

Ümumilikdə, alimlərimiz Rüstəm İsmayılovun, Murtuza Nağıyevin, İzzət Orucovanın, Şıxbala Əliyevin həmin dövrdə xidmətləri böyük idi. Onlar 100 növ neft-kimya məhsullarının, o cümlədən, 38 növ sürtkü yağının, 9 adda təyyarə benzininin, 8 növ dizel yağının istehsalını təşkil edə bildilər. Əliəşrəf Əlizadə, Sabit Orucov, Süleyman Vəzirov, Musa Əliyev, Əhəd Yaqubov, Baba Babazadə kimi alimləri sayəsində isə Azərbaycan neft sənayesi hasilatın artırılmasında böyük uğurlar əldə etdi.

Göründüyü kimi, II Dünya müharibəsinin ən böyük savaş meydanı olan Böyük Vətən müharibəsində keçmiş sovet xalqlarınının böyük Qələbəsinin əldə olunmasında Azərbaycan xalqının böyük töhfəsi və rolu olmuşdur. Xalqımız faşizm üzərində Qələbənin əldə olunması üçün özünün 600 mindən çox oğul və qızını cəbhəyə yola salmış, onların yarısı döyüş meydanlarında qəhrəmanlıqla həlak olmuşdur. Azərbaycan milli diviziyaları Qafqazdan Berlinədək şanlı döyüş yolu keçmiş, xalqımızın əsl qəhrəmanlıq nümunələrini dünyaya nümayiş etdirmişdir.

II Dünya müharibəsində şərəfli döyüş yolu keçən Azərbaycan övladlarının qəhrəmanlığı heç vaxt yaddaşlardan silinməyəcək. Müstəqil Azərbaycanın indiki nəsilləri faşizm üzərində Qələbənin 75 illiyində Böyük Vətən müharibəsində, alman faşizminin qarşısını almaq uğrunda gedən döyüşlərdə həyatlarını qurban vermiş Azərbaycan vətəndaşlarının xatirəsini böyük minnətdarlıq hissi ilə yad edirlər. Qaliblər nəslinin hünəri, xalqımızın o zamankı Qələbədə kifayət qədər samballı rolu tarixi öyünc mənbələrimiz sırasında layiqli yer tutur.

Xalq qəzeti 2020.- 25 iyun.- S.9.