Elm və təhsil sahəsində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi zamanın çağırışıdır

Prezident İlham Əliyevin “Azərbaycan Respublikasında elm və təhsil sahəsində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında” 2022-ci il 28 iyul tarixli Fərmanı ölkəmizdə bu iki “qohum” sahənin sıx inteqrasiyası, uğurların daha da artırılması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Vacib sənəddən irəli gələn vəzifələrin icrası ölkəmizdə fundamental, dəqiq və humanitar elm sahələrinin və təhsilin tərəqqisi amalına xidmət edəcək. Bu addımın mütərəqqi dünya təcrübəsinə əsaslanması, inkişaf etmiş ölkələrdəki strukturlara analoji yönümdə olması islahatların uğur gətirəcəyinə inamı artırır. Elə AMEA-nın akademik və müxbir üzvlərinin, tanınmış alimlərin şərhləri də göstərir ki, hər kəs ölkəmizdə Elm və Təhsil Nazirliyinin yaradılmasını, bu sahələrdə idarəetmənin təkmilləşdirilməsini olduqca zəruri addım hesab edir.

Bildiyimiz kimi, ölkəmizin tərəqqisində elmin, elmi-texniki nailiyyətlərin rolu böyük olub. Dövlətin təsis etdiyi ali elmi qurum olan AMEA Azərbaycan elminin, onun intellektual dəyərlərinin milli sərvətə çevrilməsində danılmaz rol oynayıb. Hələ 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin yaranması ilə bu aparıcı sahənin təməli qoyulub. Sonrakı dönəmlərdə bu sahə daha da inkişaf etdirilib və ölkəmizdə elmi-texniki tərəqqiyə xidmət göstərib. 21 may 2002-ci il tarixli 81 saylı qərara əsasən AMEA-da struktur dəyişikliyi edilib ki, bu da faydalı iş əmsalını xeyli artırıb. Akademiyanın institutları, xidmət mərkəzləri və regional bölmələri elmi ziyalı potensialı yaradıb və gücləndiriblər.

Azərbaycanda təhsil sahəsinin inkişafı da daim prioritet təşkil edib və bu yöndə əhəmiyyətli addımlar atılıb. Bu gün elmi dərəcə vermək statuslu bir pillə kimi magistraturanın tətbiqi onun mütləq elmi tədqiqatla vəhdətdə olmasını tələb edir. Buna görə də ali təhsilin elmi araşdırmalarla paralel və sıx əlaqəli olması vacib amildir. Belə bir koordinasiyalı fəaliyyət, mövzuların məhz aktuallıq baxımından düzgün seçilməsi, prioritet istiqamətlərə üstünlük verilməsi, şübhəsiz ki, ölkəmizin daha parlaq gələcəyi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Odur ki, yeni fərman zamanın tələblərinə tam cavab verən dəyərli bir sənəddir.

Bu günlərdə AMEA-nın Rəyasət Heyətinin keçirdiyi iclasda tanınmış alimlərimiz Prezident fərmanından tam razılıqlarını bildirib və sənəddən irəli gələn vəzifələrin aydın konturlarını müəyyənləşdirməyə başlayıblar. Tədbirdə vurğulanıb ki, ali təhsil müəssisələrində pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan AMEA institutlarının əməkdaşları da bu formatda fəaliyyətin yeni yaradılan Elm və Təhsil Nazirliyi və Elm və Ali Təhsil üzrə Dövlət Agentliyi ilə qarşılıqlı əsasda aparılaraq daha böyük fayda verəcəyinə əmindirlər.

AMEA-nın prezidenti vəzifəsini icra edən akademik Arif Həşimov öz açıqlamasında AMEA-nın fəaliyyətini davam etdirəcəyini və buraya olan diqqətin daha da artacağını bildirib. Deyib ki, fərman ölkədə elm və təhsilin daha sıx inteqrasiyası, bu sahədə proseslərin birgə aparılması cəhətdən çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məlumdur ki, uzun illər ərzində elm və təhsilin inkişafında belə bir inteqrasiyanın aparılması üçün müəyyən hazırlıq işləri həyata keçirilirdi. Əgər bu gün universitetlərdə elmi dərəcə verilən pillə varsa, magistrlər hazırlanırsa, mütləq onlar elmi tədqiqatla bağlı olmalıdır. Elmi tədqiqatlarla əlaqənin olması üçün isə artıq bunların vəhdət şəklində idarə edilməsi zəruridir. “Fərmanın əhəmiyyəti təkcə bu gün bizim verdiyimiz qiymətlə bitmir, gələcəkdə onun qiyməti veriləcək və daha da qiymətləndiriləcək. Çünki fərmanda yetərincə mühüm məsələlər qarşıya qoyulub”.

Elmlə təhsilin inteqrasiyası, birgə fəaliyyət və həyati baxımdan daha faydalı araşdırmaların aparılmasını səmərəli şəkildə yönləndirəcək. AMEA respublikamız üçün elmi kadrların hazırlanmasında bundan sonra daha fəal iştirak edəcək. Bu qurumun ləğv edildiyini söyləyən, islahatların əsl mahiyyətini anlamayan bəzi şəxslərin düşündüklərinin tam əksinə olaraq, AMEA yenə də qalır, burada yeni strukturlar yaradılacaq və fəaliyyətin səmərəliliyi daha da artacaq.

Bir faktı da xatırladaq ki, mütərəqqi fikirli elm adamlarımız zaman-zaman bu islahatların aparılması zərurətinə diqqəti cəlb ediblər. Bir neçə il əvvəl Azərbaycan Xarici İşlər nazirinin müavini, görkəmli diplomat, ADA Universitetinin rektoru Hafiz Paşayev konkret şəkildə Elm və Təhsil Nazirliyinin yaradılmalı olduğunu vurğulamışdı. Bu gün islahatların başlanması bir daha göstərir ki, ölkə rəhbərliyinin elmin və təhsilin inkişafına qayğısı daimidir və daha böyük tərəqqi tendensiyalarını hədəfləyir.

Görkəmli alimlər bir məqamı da qabardaraq deyirlər ki, elm ümumbəşəri dəyərlərə söykənməlidir. Tutaq ki, kimya, fizika, biologiya elmləri necə milli sayıla bilər? Axı, bütün elm sahələrində tədqiqat və araşdırmalar dünya praktikası ilə bir kontekstdə götürülməsə, bir növ lokal və bölgəvi xarakter daşıyar. Kəşflərin önəmi az olar. Buna görə də “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası” adı bu mənada özünü o qədər də doğrultmurdu. Nəhayət, aydın məsələdir ki, Elm və Təhsil Nazirliyi bütün təhsil sistemini özündə birləşdirdiyi kimi, bütün elm sahələrini də ehtiva etməlidir.

Bu kimi amillər hazırda həm ictimaiyyət arasında, həm mediada, həm də sosial şəbəkələrdə müzakirə mövzusuna çevrilib. Bəzi istifadəçilər yanlış olaraq akademiyanın ləğv edildiyini söyləyir, onun əvvəlki kimi qalmalı olduğunu iddia edirlər. Amma onlar unudur və ya etiraf etmək istəmirlər ki, akademiya sahəsində müəyyən boşluqlar mövcud idi və bu da ciddi islahatların aparılmasını zəruri edirdi. İslahatlar bütün sahələrdə olduğu kimi, elm sahəsində də geniş şəkildə həyata keçirilməlidir ki, göstərilən diqqət özünü doğrultsun, ayrılan dövlət vəsaitləri sanballı tədqiqatların aparılmasına sərf olunsun.

Əlbəttə, AMEA-da görkəmli elm adamları çalışır, öz dərin zəkaları, idrakları ilə dövlətə, Vətənə faydalı işlər görürlər. Amma onu da etiraf etməliyik ki, zaman-zaman bu elm məbədində bəzi təsadüfi adamlar da yerləşərək, elmi tərəqqi naminə elə bir layiqli fəaliyyət sərgiləyə bilməyiblər. Məhz belələrinin ucbatından akademiya bəzi hallarda bir növ qocalaraq əldən düşmüş kimi xoşagəlməz təsir bağışlayırdı, bu sahədə müəyyən susqunluq vardı. Halbuki, alimlərimiz durmadan elmə, ölkəyə, xalqa töhfə olaraq yeni kəşf və icadlar etməli, bəşər övladının həyatının daha da gözəlləşməsi naminə gecə-gündüz çalışmalıdırlar. Qısa desək, əsas meyar məhz keyfiyyət göstəricilərinin artırılması olmalıdır.

Bu baxımdan cənab İlham Əliyevin yeni fərmanı ölkədə elm və təhsilin idarəedilməsi sahəsində mühüm bir sosial-siyası hadisədir. Sevindirici haldır ki, yaşlı nəsil alimlərlə bərabər, işıqlı perspektiv istəyən gənc elm fədailəri də Prezidentin bu islahat ideyasını çoxdan gözlənilən və tam qanunauyğun hal kimi dəyərləndirirlər. Onların da fikrincə, postsovet məkanında elmi-texniki komplekslərin, humanitar sahənin və ali təhsilin bir sıra idarəetmə strukturları kimi, akademiya da özünü gərəkən tərzdə doğrultmalıdır.

...Ötən il Sumqayıtda fəaliyyət göstərən elmi-tədqiqat institutlarının birində çalışan tanınmış bir alim məni iş yerinə dəvət etmişdi. Onunla görüşdüm, ürək ağrısı ilə institutdakı qeyri-elmi mühit barədə söylədiklərini dinlədim və ötəri bir baxışla da gördüm ki, elm ocağı neqativ davranışlar və nəzarətsizlik üzündən bərbad haldadır. Dəhlizlər kimsəsiz, otaqlar, laboratoriyalar bağlı, bina baxımsızdır. “Həyəcan təbili” çalsaq da, məhəl verən yoxdur” – deyə dərdini bölüşən həmsöhbətim bu vəziyyətin dözülməz olduğunu təəssüflə qeyd etmişdi. Artıq inanırıq ki, Prezidentin yeni fərmanının icrası buna bənzər halların hökmən aradan qaldırılmasına səbəb olacaq. Daha tətbiqi və fundamental elmlər üzrə işləri real dəyər daşıyan alim və mütəxəssislərin bədbinliyi yox olacaq, onların bir qismi məcburən “beyin axını”na qoşulub xaricə üz tutmayacaq.

Fakt budur ki, postsovet dövründə müstəqillik qazanmış ölkələr elmin partiyaya və sosialist ideologiyasına xidmətindən imtina etsələr də, elm sahəsinin idarəedilmə sistemini dəyişdirə bilməmiş, real elmi qondarma hesabatlar hazırlamaq kimi məhdud bir nəsnəyə çevirmişdilər. Nəticədə elmlər akademiyaları saxta iyerarxik korporasiya olaraq qalırdı. Əsas maraq elmi tədqiqatların inkişafına deyil, korporativ maraqları naminə öz mövcudluğunu qorumağa, şəxsi qazanc əldə etməyə yönəldilmişdi.

Nəhayət, başlanan islahatların AMEA-nın 2020-2025-ci illərdə inkişaf proqramında necə əks olunacağı məsələsi də vacibdir. Xərcləri artırmaqmı lazım gələcək, yoxsa onları daha keyfiyyətlə idarə etmək yetərli olacaq? Bizcə, ikincisi daha məqbul və məqsədyönlü olacaq.

Ölkəmizin elm ictimaiyyəti radikal dəyişikliklər mexanizmi baxımından məhz dünyada qəbul olunan təşkilati və yaradıcı atmosferin bərqərar olunmasını istəyir və elmlə təhsildə gələcək naminə, həyati əhəmiyyətli işgüzar təmas nöqtələrinin tapılacağına inanırlar. Yalnız bu halda milli elm və təhsil islahatları irəliləyişə təkan verəcək və ölkəmizin strateji prioritetləri çərçivəsində peşəkar yetkinlik əxz edəcək.

Əli NƏCƏFXANLI

Xalq qəzeti .- 2022.- 31 iyul.- S.4.