Milli tariximizin unudulmaz günlərindən biri – 3 sentyabr 1991-ci il

Ulu öndər siyasi fəaliyyətə qayıdışı ilə tariximizin mühüm səhifələrini yaratmışdır

O vaxt Naxçıvan həm Ermənistanın hücumlarına məruz qalırdı, eyni zamanda, o vaxtkı Azərbaycan rəhbərliyinin əsassız hücumlarına, təqiblərinə məruz qalırdı. Faktiki olaraq blokada şəraitindəki respublika işıqsız, qazsız, susuz, heç bir maddi imkanı olmadan yaşayırdı və Heydər Əliyev amili burada əsas rol oynayırdı. Ermənilər nə qədər cəhd etsələr də, Naxçıvanda öz istəklərinə nail ola bilmədilər. Halbuki, Qarabağdan sonra onların növbəti hücum hədəfi Naxçıvan idi. Heydər Əliyev və onun ətrafında birləşmiş insanlar Naxçıvanı qoruya bildilər, düşməni yerinə oturtdular və orada sərhəddə gedən şiddətli döyüşlərdə qalib gəldilər.

İlham ƏLİYEV

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

“Qayıdış” ifadəsi ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bir neçə dəfə bağlanmışdır. Mətbuat səhifələrində və rəsmi mənbələrdə “Heydər Əliyevin Moskvadan Bakıya qayıdışı” (20 iyul 1990-cı il), “Ulu öndərin siyasi fəaliyyətə qayıdışı” (3 sentyabr 1991-ci il), “Ümummilli liderin Naxçıvandan Bakıya qayıdışı” (9 iyun 1993-cü il), “Heydər Əliyevin böyük siyasətə qayıdışı” (5 iyun 1993-cü il) və “Ulu öndərin ölkə rəhbərliyinə qayıdışı” (3 oktyabr 1993-cü il) sərlövhələrinə tez-tez rast gəlirik. Bu yazıda həmin qayıdışların ikincisi haqqında söz açmaq istəyirik.

Bu, Tanrının insan taleyinə yazdığı xoşbəxtlikdir ki, sadə bir vətəndaşın ömrünün bütün məqamları milli tarixin unudulmaz səhifələrinə çevrilir. Bəlkə də, buradakı “sadə vətəndaş” ifadəsi yerinə düşmür. Ancaq ulu öndər “mən bir sadə azərbaycanlı kimi” ifadəsini dəfələrlə işlətmişdi. O, həqiqətən sadə və böyük insan idi.

O, sovet rejiminin repressiyaya məruz qoyduğu Azərbaycan ziyalılarına himayədarlıq edəndə də sadə idi, bir əsrdə qazandığımız ikinci dövlət müstəqilliyimizin xilaskarı kimi çıxış edəndə də, BMT Baş Assambleyasının tribunasından Azərbaycan həqiqətlərini söyləyərkən mükəmməl bir qətiyyət nümayiş etdirəndə də, məcburi köçkün gənclərin toyunda qol götürüb oynayanda da, Lissabonda Avropanın bütün siyasətçilərinə qarşı təkbaşına dirəniş göstərib istədiyinə nail olanda da, qədim xalq mahnımız olan “küçələrə su səpmişəm” mahnısını zümzümə edəndə də. O, milli tariximizə sadə azərbaycanlı, böyük dövlət xadimi, heç zaman unudulmayacaq lider kimi düşmüşdür və həmin ünvanda əbədi olaraq, bu keyfiyyətlərlə qalacaq.

Ulu öndərin 1991-ci il sentyabrın 3-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin Sədri seçildiyi günün telexronikasını hamımız dəfələrlə görmüşük. O vaxt bəzi naxçıvanlılar həyəcan içində idilər ki, Heydər Əliyev bu vəzifəyə seçilməkdən imtina edər. Çünki Heydər Əliyev SSRİ kimi nəhəng dövlətin rəhbərlərindən biri olmuşdu və kimsə onun Naxşıvan rəhbəri olmaqdan imtina edə biləcəyini güman edənlər də haqlı idi. Ancaq xalq ulu öndərdən həmin imtinanı eşitmədi. O, istənilən an – hətta özünün və ailə üzvlərinin həyatına təhlükə olduğunu yaxşı bildiyi 1990-cı il yanvarın 21-də, Kremlin qulağının dibində SSRİ rəhbərlərini ittiham etməklə xalqın yanında olduğunu göstərmişdi.

Onun Naxçıvan rəhbərliyinə gəlməsindən sonra muxtar respublika sözün həqiqi mənasında, qurtuluş tapmışdı. Məhz sentyabrın həmin günlərindən etibarən Naxçıvan –Türkiyə münasibətləri yeni mərhələyə qədəm qoymuşdu. “Naxçıvan Türk-İslam dünyasına bir qapıdır” – deyən Heydər Əliyev bu istiqamətdə ardıcıl, məqsədyönlü fəaliyyət göstərməyə başlamış, həmin il oktyabrın 29-da Naxçıvan Muxtar Respublikasının Sədərək rayonunda Azərbaycan –Türkiyə arasında Araz çayı üzərində salınan “Ümid körpüsü” müvəqqəti istifadəyə verilmişdi.

Həmin körpünün rəsmi açılışı mərasimində Ali Məclisin Sədri Heydər Əliyevlə bərabər Türkiyə hökumət dairələrinin nümayəndələri, Azərbaycanın görkəmli elm və mədəniyyət xadimləri də iştirak edirdilər. Həmin tarixi günlərdən bəhs edən arxiv materiallarında oxuyuruq ki, 70 il bir-birinə həsrət qalan bu dost və qardaş ölkələr arasında ilk gediş-gəliş əlaqələri məhz Heydər Əliyevin uzaqgörənliyi nəticəsində yaradılmışdı.

Həmin sənədlərdə göstərilir ki, 1991-ci il noyabrın əvvəllərində Türkiyə Nəqliyyat Nazirliyinin nümayəndə heyəti muxtar respublikaya səfər etmiş, səfər zamanı Ali Məclisin Sədri ilə Araz çayı üzərində avtomobil körpüsünün tikilməsi, keçid məntəqəsi yaradılması haqqında məsələlər müzakirə edilmiş, muxtar respublika Nazirlər Kabineti ilə həmin qurum arasında protokol tərtib edilmişdi. Bu cümlələri oxuyanda sanki Türkiyənin 44 günlük müharibə dövründə və müharibədən sonrakı proseslərdə daim yanımızda olmasının təməl daşlarını görürük.

Xatırladaq ki, 1992-ci ilin martında Naxçıvanın ictimai-siyasi həyatında görünməmiş bir hadisə baş vermişdi. Türkiyənin о vaxtkı Baş naziri Süleyman Dəmirəlin göndərdiyi şəxsi təyyarə ilə Heydər Əliyevin dost ölkəyə işgüzar səfəri olmuş, səfər zamanı Türkiyə Respublikasının Prezidenti Turqut Özal və Baş nazir Süleyman Dəmirəl ilə əhəmiyyətli görüşlər keçirilmişdi. Müzakirə edilən əsas məsələ, təbii ki, Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü və Naxçıvanın düşdüyü ağır vəziyyətlə bağlı idi.

Başqa bir mühüm fakt isə ondan ibarət idi ki, Naxçıvanın Türkiyə ilə bütün sahələrdə əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsi məqsədilə Türkiyənin Baş naziri və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri birgə protokol imzalamışdılar. 13 maddəlik protokolda muxtar respublikaya maliyyə, iqtisadi, texniki yardım göstərilməsi, muxtar respublikanın zəruri ehtiyaclarını ödəmək üçün 100 milyon ABŞ dolları həcmində kreditin ayrılması, tərəflər arasında enerji xətlərinin yaradılması, nəqliyyat əlaqələrinin inkişaf etdirilməsi öz əksini tapmışdı. Protokolda, həmçinin bank işi, turizm, informasiya sahəsində geniş əməkdaşlıq əlaqələrinin yaradılması, muxtar respublikadan olan 100 tələbənin Türkiyədə təhsil alması haqqında razılığa gəlinmişdi.

Yəni Herdər Əliyev öz şəxsi nüfuzundan istifadə edərək məşəqqətlər və məhrumiyyətlər içərisində yaşayan Naxçıvanın problemlərini həll etməyə başlamışdı. Ulu öndər həmin protokolu böyük əhəmiyyətə malik tarixi sənəd kimi qiymətləndirirdi.

Məhz həmin protokolun icrası prosesində Türkiyənin “Teletaş” şirkətinin nümayəndələri Naxçıvana gəlmiş, qardaş ölkənin Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi əməkdaşlarının Naxçıvana səfəri zamanı (aprel, 1992) böyük miqdarda texniki yardım, gübrə, toxum göndərilməsi haqqında razılıq əldə edilmişdi.

Heydər Əliyevin siyasi fəaliyyətinin Naxçıvan dövrü barədə söz açarkən, 1992-ci il mayın 28-də açılmış “Sədərək-Dilucu” körpüsünü xatırlatmamaq mümkün deyil. Çünki həmin körpü təkcə Naxçıvan – Türkiyə əməkdaşlığında deyil, eləcə də, bütövlükdə, Azərbaycan – Türkiyə münasibətlərinidə mühüm mərhələ olmuşdu. Həmin gün Naxçıvana xüsusi təyyarə ilə Türkiyənin 150 nəfərdən artıq yüksək çinli məmur və yaradıcı ziyalılarından ibarət nümayəndə heyəti gəlmişdi.

Naxçıvan Hava Limanında Süleyman Dəmirəli böyük məhəbbətlə salamlayan Ali Məclisin Sədri Heydər Əliyevin sözləri türkiyəli qonaqların böyük alqışları ilə qarşılanmışdı: “İlk dəfə olaraq Türkiyənin Baş naziri bu qədim torpağa ayaq basır. Sayın Süleyman Dəmirəl və onu müşayiət edən şəxsləri bu gün burada qarşılamaq kimi bir xoşbəxtlik bizə nəsib olub”.

Elə qardaş ölkənin Baş naziri də Heydər Əliyevə və naxçıvanlılara sonsuz sevgi və məhəbbətini bildirmişdi: “Şadam və xoşbəxtəm ki, bu gün naxçıvanlılarla görüşürəm, sizləri bağrıma basıram. Sizi əmin etmək istəyirəm ki, Türkiyə həmişə Azərbaycanla birgə olmuş və olacaqdır. Dərdinizə də, sevincinizə də şərik olmuşuq”.

Eynilə bu gün olduğu kimi.

Məhz bütün bunlara görə ulu öndərin siyasi fəaliyyətinin Naxçıvan dövrü daim yüksək qiymətləndirilir və uca tutulur. Həmin dövrün başlandığı 3 sentyabr 1991-ci ili isə haqlı olaraq, milli tariximizin unudulmaz günlərindən biri adlandırırıq.

İttifaq MİRZƏBƏYLİ

Xalq qəzeti 2022.- 3 sentyabr.- S.8.