biri vardı, biri yoxdu...

Sözün və musiqinin ucalığına yüksələn qadın

Yayın qorabişirən qızmar günlərindən birində on beş-on altı yaşlarında bir qızcığaz soraqlaşa-soraqlaşa, Bakının dolanbac küçələri ilə arzusunun ünvanına yetişdi. Qapının ağzında oturub, gəlib-gedənlərə bələdçilik eləyən qoca qapıçıdan Seyid müəllimin burda olub-olmadığını soruşdu. Qapıçı: - Burdadır, qızım, buyur, keç içəri, - deyə nəvazişlə onu içəri ötürərək, əli ilə meşin qapılı kabineti göstərdi.

Qızcığaz ustufca qapını döyərkən “buyurun, gəlin!” - sözlərini eşidib, çəkinə-çəkinə, bir az da ərklə içəri adladı, salam verdi. Qarşısındakı kağız-kuğuzu dəstələyib, stolun bir küncünə yığan Seyid müəllim başını qaldırıb, ürkək baxışlı bu yeniyetmə qızın salamını aldı, oturmaq üçün yer göstərdi. Sonra demisinə bir qüllab vurub soruşdu:

- Hə, bala, de görüm, kimsən, mənə nə sözün var?

Rəfiqə özünü itirmədən:

- Ağa, mən Şuşadan gəlmişəm. Mirzə Məhinin qızıyam. İstəyirəm ki, musiqi təhsili alam. Sizin yanınıza da ona görə gəlmişəm ki, səsimi yoxlayasınız, əgər bəyənsəniz... - sözü yarımçıq qaldı.

Seyid Şuşinski Mirzə Məhi Həmzəyevi yaxşı tanıyırdı. Bilirdi ki, İranda ruhani təhsili alıb, Qarabağın sayılıb-seçilən, işıqlı adamlarındandı. Sovetləşmənin ilk illərində Şuşanın bir çox kənd məktəblərində şəriət dərsi deməklə yanaşı, mövhumata qarşı da mübarizə aparıb, qadınların çadraatma kampaniyasında fəal iştirak eləyib. Ən əsası da onu bilirdi ki, Mirzə Məhinin hər adama nəsib olmayan gözəl və məlahətli muğam səsi olub. Elə ona görə də üzünə qayğıkeş bir ifadə verib, ehtiramla və ata nəvazişilə Rəfiqənin sözünü kəsdi:

- Qızım, demirsən ki, şuşalısan?! Görünən kəndə bələdçi nə lazım?! Həm də ot kökü üstə bitər, - sonra nəsə fikirləşib, əlavə elədi:

- Amma bir-iki ağız desən, yaxşı olardı.

— Bu doğmalıq qızı bir az da cəsarətləndirdi. Gendən-genə tanıdığı, qapısını ürəklə döydüyü bu ağayana kişinin qarşısında qarabağlıların ən çox sevdiyi “Segah” muğamından bir parça oxudu. Seyid müəllim məmnunluqla başını tərpədib:

- Əla, kifayətdir! - dedi. - Sən artıq tələbəsən. Get, sənədlərini hazırla. Allah qoysa, sentyabrın birində gələrsən dərsə...

Rəfiqə sevincindən nə edəcəyini bilmədi. Seyid müəllimə utancaqlıqla minnətdarlığını bildirib, küçəyə çıxdı. Sanki, qanadlanıb, evində qaldığı xalası Şövkət xanımgilə uçdu. Elə həmin gün Şuşaya - evlərinə də müjdə xəbəri göndərdi.

... Rəfiqə evin sonbeşiyi idi. İki yaşı olanda qəfil ölüm atası Mirzə Məhini onlara çox gördü. Anası Xatın xanım bir hörüyünü ağ, bir hörüyünü qara hörüb, 4 uşağına həm də ata əvəzi oldu. Çətinliklə övladlarını böyüdüb, boya-başa çatdırdı, yerbəyer eləyə bildi. Kiçik Rəfiqə də bütün həmyerliləri kimi Şuşanın “səs bulağı”ndan su içmişdi. Tanrının ona verdiyi gözəl və məlahətli səslə evdə də, məhəllədə də, məktəbdə də “dinləyiciləri”ni əməlli-başlı ovsunlamışdı. Onun səsi məktəbdə keçirilən bütün tədbirlərdə - ədəbi gecələrdə, görüşlərdə, konsertlərdə tez-tez eşidilirdi. Hətta 1939-cu ildə, beşinci sinifdə ikən Bakıda məktəblilərin özfəaliyyət ansambllarının olimpiadasında iştirak edərək həm xorda, həm də solo oxumuş, qaliblər sırasına çıxmışdı...

Rəfiqə A. Zeynallı adına Bakı Musiqi Məktəbində 2 il Seyid Şuşinskinin sinfində sənət dərsi aldı. Ayrıca olaraq Xan Şuşinskidən də muğamların sirrini öyrəndi, ondan da görüb-götürdü. Xeyli açılışdı, cilalandı, püxtələşdi. Soprano-koloratura səsi olan gənc tələbə-müğənni tarzən Əhməd Bakıxanovun da diqqətindən yayınmadı, onu rəhbərlik etdiyi xalq çalğı alətləri ansamblına dəvət elədi. Rəfiqə M. Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının solisti kimi dəfələrlə fabrik, zavod fəhlələri, kənd təsərrüfatı əməkçiləri qarşısında çıxış elədi.

Lakin uşaqlıqdan şeirə, poeziyaya, ümumiyyətlə, klassik ədəbiyyata marağı çox çəkmədən musiqiyə olan həvəsi ilə eyniləşdi, ali filoloji təhsil almaq fikrinə düşdü. Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərq filologiyası fakültəsinə daxil oldu. Burda oxuyarkən fars dilini bütün incəlikləri ilə öyrəndi, klassik ədəbiyyatı dərindən mənimsədi. 1952-ci ildə ali təhsilli mütəxəssis kimi Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun dil-ədəbiyyat kafedrasına laborant vəzifəsinə işə götürüldü. Uzun illər Feyzulla Qasımzadə, İsmayıl Şıxlı, Afat Qurbanov, Mustafa Mustafayev kimi tanınmış alimlərlə çiyin-çiyinə bir kafedrada çalışdı. Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, professor Feyzulla Qasımzadə Rəfiqənin elmi-tədqiqat işlərinə tükənməz həvəsini görüb, ona aspiranturaya girməyi, mövzu götürüb, işləməyi məsləhət gördü və elmi rəhbərliyi də öz üzərinə götürdü.

Gənc Rəfiqə 1955-ci ildə institutun aspiranturasına daxil oldu, namizədlik dissertasiyası üzərində çalışmağa başladı. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Seyid Əbülqasim Nəbatinin həyat və yaradıcılıq yolu onun elmi-tədqiqat mövzusuna çevrildi. Nəhayət, 1968-ci ildə uğurla elmi iş müdafiə edib, filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsi aldı.

Gənc alim Seyid Əbülqasim Nəbatinin həyat və yaradıcılığı haqqında o vaxtadək adda-budda şəkildə yazılanları ümumiləşdirməklə yanaşı, şairin ədəbi irsindən, əsərlərinin bədii xüsusiyyətlərindən də geniş bəhs etmiş, anadan olduğu məkanı, hansı xalqa mənsubluğu, əslini-nəslini, doğum və ölüm tarixinin dürüstlüyünü, “Nəbati” ədəbi təxəllüsünün mənasını dəqiq müəyyənləşdirmişdi. O, şairin əsərlərinə istinad etməklə, həyatının bəzi qaranlıq səhifələrinə işıq salmış, həmçinin aşıq və klassik üslubda yazdığı şeirlərin sənətkarlıq xüsusiyyətlərini göstərmişdi.

Rəfiqə Həmzəyeva 1961-ci ildən baş müəllim, dosent vəzifələrində çalışdı, 2 ildən sonra isə aspirantura şöbəsinin müdiri təyin olundu. O, istər aspiranturada oxuduğu, istərsə də sonrakı illərdə qələmini bədii yaradıcılıqda da sınadı, lirik və satirik şeirlər, elmi-publisistik məqalələr yazdı. Fars dilindən mənzum şeirlər tərcümə elədi, dövri mətbuat səhifələrində ardıcıl dərc olundu.

Məlahətli səslə, yüksək intellektual səviyyə ilə bərabər, Allah-taala bu enerjili gənc qadına bir kişi dəyanəti, işgüzarlığı da bəxş eləmişdi. Rəfiqə xanım ömrünün ən qızğın və məhsuldar çağlarında “yoruldum” demədən institutun ictimai həyatında fəallıqla çalışırdı. 1966-cı ildə o, yekdilliklə institut qadınlar şurasının sədri, az sonra isə respublika qadınlar şurasının büro üzvü seçildi, fəaliyyət dairəsini daha da genişləndirdi.

1967-ci ildə institutda Sovet İttifaqında ilk dəfə olaraq ali məktəb müəllimlərindən ibarət özfəaliyyət ansamblının yaradılmasının əsas təşəbbüskarlarından, yaradıcılarından və aparıcı solistlərindən biri olması məhz Rəfiqə Həmzəyevanın ictimai fəallığının uğurlu nəticəsi idi. Cəmi 9 nəfərlə fəaliyyətə başlayan kollektivə “Təhsil” adı verildi. Ansamblın ümumi rəhbərliyini Mürsəl Əliyev, konsertmeystrliyini Sabir Quliyev, bədii rəhbərliyini isə respublikanın əməkdar artisti, tarzən Əliağa Quliyev öz üzərinə götürdü. Eksperimental və nəzəri fizika kafedrasının baş müəllimi Müseyib Bəşirov, ümumi fizika və astrologiya kafedrasının müəllimi Vaqif Nəsirov, incəsənət kafedrasının baş müəllimi Kərim Rzayev, bədən tərbiyəsi kafedrasının baş müəllimi Hilal Ələkbərov, laborant Humay Musayeva və aspirantura şöbəsinin müdiri Rəfiqə Həmzəyeva kollektivin ilk üzvləri oldular.

Gərgin məşqlərdən sonra ansambl səhnələrə ayaq açdı, respublikanın bir sıra rayonlarına qastrola çıxdı. İlk səfəri isə 1968-ci ilin əvvəllərində Gəncə şəhərinə oldu. Kollektiv tikiş fabrikində, dram teatrında, pedaqoji institutda, toxuculuq kombinatında çıxış edərək dahi Nizami yurdunun sənətsevərlərinə böyük musiqi çələngi ərməğan elədi.

Elə həmin il 1 May bayramı ərəfəsində P. Lumumba adına Xalqlar Dostluğu Universitetinin dəvəti ilə “Təhsil” institutunun “Bahar” estrada ansamblı ilə birlikdə Moskvaya qastrol səfərinə yola düşdü. Tamaşaçılar, xüsusən də, əcnəbi musiqisevərlər Rəfiqə xanımı dönə-dönə alqışladılar, dəfələrlə səhnəyə qaytardılar. Ansamblın üzvləri Rauf Hacıyevin məşhur “Azərbaycan” mahnısının sədaları altında və ardı-arası kəsilməyən sürəkli alqışlarla səhnəni tərk etdilər.Elə həmin gün kollektivin ünvanına bir məktub da çatdırıldı: “Aprelin 19-da sizi M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin professor-müəllim heyəti və tələbələri ilə görüşə dəvət edirik.

“Həmin vaxt universitetdə Sovet-Suriya dostluğu günü ilə əlaqədar təntənəli yığıncaq keçirilirdi. Azərbaycanlı qonaqlar bu dəvəti məmnuniyyətlə qəbul etdilər. Üst-üstə düşən dostluq görüşlərinin son akkordlarını vurmaq isə “Təhsil”ə həvalə olundu və kollektiv gecəni xoş ovqatla yekunlaşdırdı. Daha sonra ansambl M. Qorki adına Mədəniyyət Sarayında da rəngarəng proqramla çıxış elədi. “Təhsil”in konsertləri paytaxt tamaşaçılarının xatirindən uzun müddət silinmədi. Moskva və Azərbaycan mətbuatında kollektivin çıxışları haqqında geniş məqalələr dərc olundu və bu yazılarda, təbii ki, müğənni Rəfiqə Həmzəyevanın adı minnətdarlıqla və xüsusi məhəbbətlə çəkilir, çıxışlarından ayrıca bəhs olunurdu.

“Təhsil”in uğurları artdıqca üzvlərinin sayı da çoxalırdı. Fəaliyyətinin ikinci ilində onun üzvlərinin sayı artıq 32 nəfər idi. Bəstəkar Hacıbaba Həsənov, Əhəd Əhmədov, Buta Sadıqov, Lütfi Axundov (tar), Telman Bədəlbəyov-Ağdamski, Əsgər Axundov (kamança), Mürsəl Həkimov (saz), Əmrulla Abdullayev (qarmon), Əsgər Tağıyev (qoşa nağara), Əhmədağa Quliyev (arqonolda) və başqaları bu ansamblı yaşatmaq, şöhrətləndirmək üçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər...

Rəngarəng tədbirlər, ailə qayğıları, doktorluq dissertasiyası üzərində iş... Bunlar Rəfiqə xanımın vaxtını çox alsa da, həyatını daha da mənalandırır, şirinləşdirirdi. Lakin dünyasının ən gözəl və məhsuldar çağlarında ömrünün payızı qəflətən başının üstünü kəsdirdi, bütün işlərini yarımçıq qoydu bu fədakar insanın. 1971-ci ilin oktyabrında ağır cərrahiyyə əməliyyatının cəngindən xilas ola bilməyən Rəfiqə xanım əbədi olaraq öz dünyasına qovuşdu...

Rəfiqə xanımın həmkarları, dostları, balaları, xüsusən, Sədaqət xanım ana xatirəsini həmişə uca tutdu, öz övladlıq borcunu verməyə çalışdı. “Seyid Əbülqasim Nəbati”yə ikinci həyat bəxş elədi, onu iki dəfə kitab halında çap etdirdi, bir daha həm böyük şairi, həm də sevimli anasını daha çox oxucuya tanıtdı.

Quliyev V.

Xalq xəzeti.- 2009.- 9 avqust.- S. 6.