Maliyyə böhranının Azərbaycanın bank sektoruna təsir edəcəyini proqnozlaşdırmağa əsas yoxdur

Son vaxtlar ayrı-ayrı mətbuat orqanlarında qlobal maliyyə böhranının Azərbaycanın bank sisteminə, o cümlədən də bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatına təsiri ilə bağlı həqiqəti əks etdirməyən yazılar dərc olunur. Guya hansısa bank müflisləşib. Guya real sektorun maliyyə mənbələri məhdudlaşıb və bu üzdən də ölkə iqtisadiyyatı çökməyə doğru gedir və s. Bəs əsl həqiqətdə vəziyyət necədir? Məsələnin aktuallığını nəzərə alaraq ölkənin nüfuzlu maliyyə qurumlarından birinin – “Texnikabank” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti Müşahidə Şurasının sədri, iqtisad elmləri namizədi Etibar Əliyevdən mövzuya öz mütəxəssis münasibətini bildirməsini xahiş etdik. O dedi:

— Əslində, hazırda bütün dünyanın diqqət mərkəzində olan qlobal maliyyə böhranı ilə bağlı mətbuatda müzakirələr aparılması təqdir olunası haldır. Mən özüm informasiya bolluğunun tərəfdarıyam. Hesab edirəm ki, cəmiyyət bizim misalda qlobal maliyyə böhranı ilə bağlı nə qədər çox məlumatlandırılsa, ona qarşı durmağa da bir o qədər güclü olar. Ancaq belə ciddi müzakirələrə diletantlar yox, yüksək peşəkarlığa malik yazarlar qoşulmalıdırlar. Onlar da cəmiyyət qarşısında öz yüksək mənəvi məsuliyyətlərini dərk etməli, həqiqəti yazmalı, faktları astar üzünə çevirməməlidirlər. Heç bir vəchlə yol vermək olmaz ki, belə həssas məsələnin müzakirəsində ambisiyalar, siyasi məqsədlər həqiqəti üstələsin. Təəssüf ki, son vaxtlar bəzi müxalifət qəzetlərində qlobal maliyyə böhranının Azərbaycanın bank sektoruna və bütövlükdə iqtisadiyyatımıza təsiri ilə bağlı dərc olunan yazılarda populizm ruhu hakimdir və onlar cəmiyyətdə süni ajiotaj yaratmağa, dövlətin iqtisadi kursunu qaralamağa yönəldilib. Məsələn, mətbuatda bəzi bankların iflasa uğraması barədə əsası olmayan məlumatlar yayılıb. Hər hansı bankın müflisləşməsinin nəzəriyyəsi var. Bu o deməkdir ki, bank öz öhdəliklərini bütünlüklə icra edə bilmir. Halbuki bu gün Azərbaycanın bank sektorunda öhdəliyini yerinə yetirməyən bank yoxdur. Bütün banklar öz öhdəliklərini yerinə yetirmələri üçün lazımi ehtiyatlara və likvid aktivlərə malikdirlər.

Bu günlərdə Milli Bankın rəhbərliyinin keçirdiyi mətbuat konfransında belə bir fikir xüsusi vurğulandı: Bank sistemi elə bir həssas xidmət sferası, iqtisadiyyat sahəsidir ki, orada əhalinin əksər hissəsinin marağı cəmləşdiyindən qərəzli məlumatlar insanların, iş adamlarının davranışına mənfi təsir edir. İndi görün mətbuatda faktlar əyri güzgüdən təqdim olunanda cəmiyyətdə necə mənfi emosiyalar, necə böyük gərginlik yaranır. Buna görə də mən təkrar etməyi zəruri sayıram ki, mətbuat nümayəndələri ümumi, milli mənafe daşıyan məsələlərə münasibətdə yüksək mənəvi məsuliyyət nümayiş etdirməlidirlər.

Bu gün Azərbaycanın bank sektoru, Milli Bankın rəhbəri Elman Rüstəmovun vurğuladığı kimi, sağlam durumdadır və çox effektiv fəaliyyət göstərir. Bu fikrin təsdiqi kimi, ölkənin bank sisteminin inkişaf dinamikasını əks etdirən çoxsaylı faktlar gətirə bilərik. Ötən il bank sisteminin artım göstəriciləri son dörd ildə ən yüksək səviyyəyə - 70-80 faizə çatmışdır. Bütövlükdə, ölkənin bank sisteminin aktivləri 2004-cü ildən etibarən 5 dəfə artmışdır və 2007-ci ildə bu göstərici 6,8 milyard manat təşkil etmişdir. Hazırda Azərbaycanın məcmu bank aktivləri Cənubi Qafqazın bank aktivlərinin təxminən 60 faizinə bərabərdir. Bütün bu və digər göstəricilər Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafının, həmçinin ölkədə sosial durumun getdikcə yaxşılaşmasının təzahürüdür.

Qlobal maliyyə böhranının Azərbaycanın bank sektoruna və bütövlükdə iqtisadiyyatımıza birbaşa təsiri ilə bağlı bəzi müxalifət qəzetlərində qaldırılan hay-küyün əsası yoxdur. Bəli, hazırda dünyada qlobal maliyyə böhranı ilə bağlı ciddi narahatlıqlar yaşanılır, çünki ayrı-ayrı ölkələr böhranın fəsadları ilə üz-üzə qalmışlar. Lakin qlobal maliyyə böhranından söhbət açarkən hər ölkənin fərqli xüsusiyyətlərini də nəzərə almaq lazımdır. Hər bir ölkə getdikcə daha çox dərəcədə qloballaşan dünya ilə sıx inteqrasiyaya can atmaqla yanaşı, həm də müxtəlif sahələrdə, o cümlədən də iqtisadi sahədə öz təhlükəsizliyini təmin etməlidir. Tam cəsarətlə deyə bilərik ki, bu gün Azərbaycan qlobal maliyyə böhranının birbaşa təsirindən qorunmaq iqtidarındadır.

— Etibar müəllim, istərdik ki, bu barədə daha geniş söhbət açasınız. Azərbaycanın qlobal maliyyə böhranının birbaşa təsirindən qorunmasını şərtləndirən amillər hansılardır?

— Məlumdur ki, bu və ya digər ölkənin hərtərəfli inkişafında, milli maraqlarının maksimum dərəcədə qorunmasında onun iqtisadi potensialı əsas rol oynayır. Bu cəhətdən ümummilli liderimiz Heydər Əliyev siyasi kursunu uğurla irəli aparan dövlət başçısı cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında 2003-cü ildən bəri iqtisadi sahədə qazanılan nailiyyətlər çox sevindiricidir. Dövlətimizin iqtisadi siyasət kursunda bir-birindən fərqli, eyni zamanda, bir-birini tamamlayan iki istiqamət daha çox diqqəti cəlb edir. Bu istiqamətlərdən biri neft amili ilə bağlıdır. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan tarixən neft diyarı sayılır və respublikamızın zəngin karbohidrogen ehtiyatları vardır, bu, tamamilə təbiidir. Lakin Vətənimizin, xalqımızın xoşbəxtliyi həm də ondadır ki, dövlət başçısının uzaqgörənliyi və iradəsi sayəsində vaxtında Azərbaycanın neft amilindən asılılığını aradan qaldırmağa imkan verən ardıcıl tədbirlər həyata keçirilib. Başqa sözlə desək, son illərdə ölkəmizdə aparılan iqtisadi siyasətin digər mühüm istiqaməti qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi, o cümlədən də bölgələrin inkişaf proseslərinə qoşulması, yeni istehsal sahələrinin və iş yerlərinin yaradılması ilə bağlı olmuşdur. Dövlətin qeyri-neft sektorunun inkişafı strategiyasının əsasları artıq uğurla reallaşdırılan Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafına dair 2004-2008-ci illəri əhatə edən birinci Dövlət Proqramında öz əksini tapmışdır. Bundan başqa, ayrı-ayrı regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağlı ayrıca dövlət proqramları qəbul edilmişdir. Bütün bunlara istinadən deyə bilərik ki, ölkə iqtisadiyyatının çoxqütblüyünə nail olunması, bölgələrin potensialından maksimum istifadə edilməsi dövlətin iqtisadi konsepsiyasının prioritetini təşkil edir. Ən əsas məqam isə ondan ibarətdir ki, ölkənin iqtisadi potensialını bütün miqyası ilə hərəkətə gətirmək üçün lazımi dövlət dəstəyi göstərilir, layihələrin icrasına maliyyə təminatı verilir.

Bütün bunların nəticəsidir ki, son illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatı dinamik inkişaf tempi ilə xarakterizə olunur. Son dörd ildə ölkə iqtisadiyyatında 3 dəfəyə yaxın artıma nail olunub. Respublikamız iqtisadi inkişafı xarakterizə edən əsas makroiqtisadi göstəricinin - ümumi daxili məhsul istehsalının həcmini 25 faizə çatdıraraq bütün dünya üzrə lider mövqeyə yüksəlmişdir. Əsas məqamlardan biri də odur ki, ümumi daxili məhsul istehsalında özəl bölmənin çəkisi getdikcə artır və hazırda bu göstərici 80 faiz civarındadır. Son beş ildə paytaxtda və bölgələrdə 750 mindən artıq yeni iş yerləri açılmışdır ki, onların da böyük əksəriyyəti daimidir.

Bu gün Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf dinamikasını əks etdirən başqa statistik rəqəmləri də sadalamaq mümkündür. Lakin makroiqtisadi vəziyyətin qısa təhlili ilə bağlı yuxarıda gətirdiyimiz faktlar ölkə iqtisadiyyatının nikbinlik doğuran mənzərəsi barədə konkret təsəvvür yaratmağa kifayətdir.

Beləliklə, deyə bilərik ki, bir tərəfdən respublikanın zəngin karbohidrogen ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması, digər tərəfdən isə qeyri-neft sektorunun potensialının hərəkətə gətirilməsi Azərbaycan iqtisadiyyatının davamlı və sabit inkişafına, hər hansı xarici təhlükədən qorunmasına, konkret halda qlobal maliyyə böhranının təsirlərindən sığortalanmasına etibarlı zəmin yaratmışdır.

İqtisadiyyatın dinamik inkişafı, təbii ki, ölkənin maliyyə imkanlarını da genişləndirmişdir. Artıq respublikamızın strateji valyuta ehtiyatları 20 milyard dollar həcminə çatmışdır. Azərbaycanın beynəlxalq maliyyə qurumlarından asılılığına son qoyulmuşdur. Təkcə ötən il daxili investisiyalarda hökumətin payı daha 12 faiz artaraq 64 faizə yüksəlmişdir. Respublikamızın qlobal maliyyə böhranının birbaşa təsirinə məruz qalmadığını söyləməyə əsas verən başqa bir fakta diqqət yetirək: Əgər ölkənin xarici borclanmasının ümumi daxili məhsula nisbəti 2005-ci ildə 18 faiz, 2006-cı ildə 12 faiz, 2007-ci ildə 8 faiz olmuşdusa, hazırda analoji rəqəm cəmi 6,5 faiz həddindədir. Müqayisə üçün deyim ki, bu, bütün dünya üzrə ən az riski olan göstəricidir. Yeri gəlmişkən, beynəlxalq maliyyə qurumlarının, Dünya Bankının təmsilçiləri də Azərbaycanın iqtisadiyyatının əsasən güclü daxili potensial üzərində qurulduğunu vurğulayaraq respublikamızın qlobal maliyyə böhranının təsirindən qorunmağa daha yaxşı hazır olduğunu etiraf edirlər.

– Konkret olaraq, bank sektorunda vəziyyət necədir? Qlobal maliyyə böhranının Azərbaycanın bank sektoruna təsirsiz ötüşmədiyi barədə söylənilən fikirlərin əsası varmı?

- Hələlik qlobal maliyyə böhranının Azərbaycanın bank sektoruna təsiri müşahidə olunmur və gələcəkdə də bu təsirin olacağını proqnozlaşdırmağa əsas verən arqumentlər yoxdur. Ölkənin bank sektoru sabit fəaliyyət göstərir, tam idarə olunur və bütün proseslər nəzarət altındadır. Elə bu günlərdə Milli Bankın rəhbəri Elman Rüstəmov jurnalistlərlə söhbətində qlobal maliyyə böhranının respublikamızın bank sektorundan yan keçəcəyi barədə nikbin fikirlərini bir daha ifadə etmişdir.

Bu nikbinlik ilk növbədə Azərbaycanın bank sektorunun spesifik xüsusiyyətlərindən qaynaqlanır. İlk növbədə onu qeyd edim ki, Azərbaycan banklarının xarici kapital bazalarından asılılığı minimal səviyyədədir. Belə ki, hazırda ölkə banklarının xarici borclanması bank aktivlərinin cəmi 18 faizini təşkil edir. Halbuki bu göstərici, məsələn, Qazaxıstanda 78 faiz həddindədir. Bundan başqa, respublikamızın banklarının dünya birjalarında səhmləri dövriyyə olunmur. Bu gün fəlakətlə üzləşən iri maliyyə qurumlarının səhmlərinə Azərbaycan banklarının portfel investisiyaları yerləşdirilməmişdir.

Azərbaycanın bank sektorunun qlobal maliyyə böhranının arzuolunmaz təsirlərindən qorunmasını şərtləndirən başqa bir amil ölkənin bank-maliyyə sisteminin kifayət qədər sabit olması ilə bağlıdır. Milli Bankın davamlı olaraq həyata keçirdiyi çevik monetar siyasət ölkədə bank sisteminin sabitliyini daha da möhkəmləndirir. Respublikada fəaliyyət göstərən banklar Milli Bankın kredit təşkilatlarına nəzarət departamenti tərəfindən ciddi nəzarətdə saxlanılır. Ümumiyyətlə, Milli Bank ölkənin bank sektorunda tənzimləyici funksiya yerinə yetirir, bankların likvidliyinin, kapitalın adekvatlıq parametrlərinin ardıcıl təhlilini aparır.

Başqa bir mühüm cəhət isə ondan ibarətdir ki, son illərdə ölkənin dinamik iqtisadi inkişafı bir xidmət sahəsi kimi bankların işinə güclü təkan vermişdir. Yəni banklarımız öz fəaliyyətlərini getdikcə daha çox dərəcədə daxili öhdəliklər hesabına genişləndirirlər. Bu, hər hansı xarici təsirdən qorunmaq üçün güclü amildir. Deyilənlərə onu da əlavə edək ki, ölkədə müşahidə edilən iqtisadi yüksəliş əhalinin gəlirlərinin çoxalmasına gətirib çıxarmışdır. Nəticədə əhali tərəfindən banklara yatırılan əmanətlərin artmasına yaxşı zəmin yaranmışdır. Digər tərəfdən, əmanətlərin sığortalanması fondunda sığortalanan əmanətlərin həcminin getdikcə artması insanlarda bank sektoruna inamı daha da gücləndirir. Bunu belə bir fakt da təsdiqləyir ki, cari ilin əvvəlindən əhalinin banklardakı əmanətlərinin həcmi 22,2 faiz artaraq 2 milyard manata yaxınlaşmışdır. Bu gün Azərbaycanın bank sektorunun ahəngdar fəaliyyətini təsdiqləyən çoxlu belə misallar gətirə bilərik.

– Ancaq təbii amillərlə yanaşı, qlobal maliyyə böhranının bank sektoruna və bütövlükdə iqtisadiyyatımıza gətirə biləcəyi fəsadlardan qorunmaq üçün həm də qabaqlayıcı tədbirlər görülməsi zəruridir.

- Bəli, ölkənin bank şəbəkəsində dinamikanı saxlamaq, heç də asanlıqla yaradılmayan sağlam mühiti qorumaq, real sektoru qlobal maliyyə böhranının hər hansı dolayı təsirindən sığortalamaq məqsədilə hökumət və Milli Bank tərəfindən ardıcıl qabaqlayıcı tədbirlər görülür. Bu tədbirlər ilk növbədə əlavə maliyyə alətlərindən istifadə edilməsinə yönəldilmişdir. Milli Bank hələ ilin əvvəlində maliyyə böhranının ilk simptomlarını nəzərə alaraq bankların xarici borclanmasının idarəedilən təhlükəsiz səviyyədə saxlanılması üzrə konkret addımlar atmışdır və bu, hazırda öz bəhrəsini verir. Milli Bankın kreditlər üzrə uçot dərəcəsini və faiz dəhlizinin yuxarı həddini aşağı salması da ölkədə maliyyə sabitliyinin qorunmasına xidmət edir. Uçot dərəcələrinin aşağı salınması kommersiya banklarına kreditləri əvvəlki səviyyədə sabit saxlamağa imkan yaradır. Bankların daxili öhdəliklərinə görə yaradılan ehtiyat fondunun 12 faizdən 9 faizə endirilməsi, xarici öhdəliklərinə görə yaradılan məcburi ehtiyat fondunun ləğv edilməsi bütünlükdə bankların normal fəaliyyətini tənzimləyəcəkdir. Bir qədər bundan əvvəl hökumət bank və sığorta təşkilatlarının mənfəətlərinin kapitala yönəldilən hissəsinin vergidən azad edilməsi barədə qərar çıxarmışdır. Hesab edirəm ki, 2009-cu ildən həyata keçiriləcək bu tədbir real sektor üçün böyük maliyyə dayağı olacaqdır. Necə deyərlər, hökumət real sektorun xeyrinə öz gəlirindən imtina etmişdir.

Belə səmərəli qabaqlayıcı tədbirlərin gələcəkdə də həyata keçirilməsi istisna deyildir. Hər halda hökumət, eləcə də Milli Bank daxili vəziyyəti, dünya miqyasında baş verən prosesləri ciddi şəkildə izləyir və şübhə yoxdur ki, zəruri məqamlarda adekvat tədbirlər görüləcəkdir. Bu barədə elə bu günlərdə Milli Bankın rəhbərliyi ölkənin daha böyük banklarının təmsilçiləri ilə geniş müzakirələr aparmışdır.

İndiki məqamda ölkə iqtisadiyyatını qlobal maliyyə böhranının dolayı təsirindən belə qorumaq üçün bank-maliyyə sektorunun üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Banklar real sektorun maliyyə resurslarına yaranan ehtiyaclarını təmin etməlidirlər. Mənim qənaətimə görə, ölkə banklarının risk menecmenti real sektorun tələblərini ətraflı öyrənməli və müvafiq qiymətləndirmə aparmalıdır. İndiki durumda heç bir vəchlə real sektorun problemlərindən uzaqda durmaq olmaz. Banklar yaranan çətinlikləri maliyyə resursları hesabına bərpa etməyə çalışmalıdırlar. Təbii ki, bu zaman maliyyə resursları daha aşağı faizlə və daha uzun müddətə müəyyənləşdirilməlidir.

– Son vaxtlar guya bankların kredit verməkdə və əhalinin əmanətlərini qaytarmaqda çətinliklərlə üzləşdikləri barədə dövriyyəyə buraxılan şayiələr də birmənalı qarşılanmır. Ölkənin nüfuzlu maliyyə qurumunun rəhbəri kimi bu məsələlərə aydınlıq gətirməyinizi xahiş edirik.

- Kreditləşmə bankların fəaliyyətinin mühüm istiqamətini təşkil etdiyindən onun dayandırılması bankların aqibətinə çox ağır zərbə olardı. Buna görə də qətiyyətlə bildirirəm ki, belə şayiələrin heç bir əsası yoxdur. Ölkənin bank sektorunda kredit dövriyyəsi heç vaxt dayandırılmamışdır. Hazırda bankların kredit portfeli 43 faiz artaraq 6,5 milyard manata çatmışdır. Təkcə son vaxtlarda banklar tərəfindən 389 milyon manat məbləğində yeni kreditlər verilmişdir və bu proses normal qaydada davam etdirilir. O başqa məsələ ki, indiki şəraitdə kreditləşməyə daha konservativ yanaşma zərurəti yaranmışdır və banklar kredit verərkən daha ehtiyatlı davranırlar. Belə ehtiyat tədbirləri bankların öhdəliklərinin icrasını yaxşılaşdırmaq, kredit riskini azaltmaq məqsədilə həyata keçirilir. Xatırladım ki, hazırda dünyanı çalxalayan qlobal maliyyə böhranı öz başlanğıcını məhz riski çox olan ipoteka kreditlərindən götürmüşdür.

Əhalinin banklara qoyduqları əmanətlərin taleyi ilə bağlı yaşanan gərginlik başadüşüləndir. Bu, çox həssas məsələdir. İnsanlar zəhmət hesabına qazandıqları, qənaət etdikləri vəsaitlərini gələcəklərinin təminatı naminə banklarda yerləşdirmişlər. İndi həmin əmanətlərin taleyinin guya şübhə altında qaldığı barədə yayılan şayiələr, təbii ki, cəmiyyətdə müəyyən gərginlik yaratmışdır. Bəli, etiraf edim ki, son vaxtlar bəzi insanlar öz əmanətlərini banklardan geri götürməyə tələsirlər. Halbuki belə ajiotaja heç bir real səbəb yoxdur. Hazırda Azərbaycanın bank sektorunda likvidlik problemi yaşanmır. Bank aktivlərinin təxminən 23 faizi likvid vəsaitlərdir ki, bu da bütövlükdə ölkə banklarına qoyulan əmanətləri qaytarmaq üçün yetərli həcmdir. Mən Milli Bankın idarə heyətinin sədrinə istinadən və aparılan təhlillərə əsasən qəti əminliyimi ifadə edə bilərəm ki, hətta bütün əmanətçilər eyni bir gündə əmanətlərini geri götürmək istəsələr belə, ölkənin bankları həmin əmanətləri yaradılmış resurslar hesabına ödəmək iqtidarındadır.

Mən əmanətçiləri şayiələrə uymamağa, qərəzli yazarları isə obyektiv olmağa çağırıram. Ayrı-ayrı mətbuat orqanları həqiqətdən uzaq yazılar dərc edərkən fərqinə varmadan soydaşlarımızın mənafeyinə ciddi ziyan vururlar. Axı banklarda yerləşdirilən əmanətlər insanların gələcəyi üçün etibarlı təminatdır, onların sabit, davamlı gəlir mənbəyidir. İnsanlar banklara əmanət qoymaqla öz vəsaitlərinin idarə edilməsi üçün ən düzgün seçim etmiş olurlar. Bununla onlar dividend qazanırlar, öz rifah hallarını yaxşılaşdırmaq, müxtəlif sosial problemlərini yoluna qoymaq imkanı əldə edirlər. Uydurma məlumatlar yayıb onları bu imkandan məhrum etmək, ən azı, insafsızlıqdır. İnsanları sensasiya xatirinə çaşdırmaq yox, onları vətənpərvərlik ruhunda kökləmək lazımdır. Mən insanların qlobal maliyyə böhranı ilə bağlı psixoloji gərginlik yaşadığı bir məqamda şəffaf, ədalətli olmayan, ilk mənbədən dəqiqləşdirilməyən informasiyanı ölkənin iqtisadiyyatına, real sektora təxribat kimi qiymətləndirirəm.

Müsahibəni qələmə aldı:

Mübariz ABDULLAYEV

Xalq qəzeti.-2008.-3 dekabr.-S.5.