İCTİMAİ VƏ HUMANİTAR ELMLƏR: ZAMAN KONTEKSTİNDƏ BAXIŞ

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bu il noyabr ayının 2-də Bakı Dövlət Universitetinin 90 illik yubileyi mərasimindəki çıxışında ölkəmizin iqtisadiyyatında keçid dövrünün artıq başa çatdığını bəyan etdi. Hər bir Azərbaycan vətəndaşı və bütövlükdə ölkəmiz üçün tarixi əhəmiyyət kəsb edən bu bəyanat elmi və intellektual elita qarşısında xeyli mürəkkəb və strateji əhəmiyyətli məsələlər qoyur. Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar biz, müəyyən mənada, artıq başa çatmış bir prosesin yekunlarından nəticə çıxarmalı, cəmiyyətimiz üçün aktuallaşan yeni paradiqmalar haqqında düşünməliyik.

Ölkəmizdə keçid dövrünə xas olan amillər ziyalıların vəziyyətinə, elmin, təhsilin və mədəniyyətin durumuna öz təsirini göstərmişdir. 1990-cı illərin əvvəlində bəzilərinə elə gəlirdi ki, vətəndaşlarımızın ağır güzəranı, gələcəyə inamın olmaması və ümumi çətinliklər bir çox ənənələrimizin də məhvinə gətirib çıxaracaqdır.

O illərdə məruz qaldığımız siyasi, iqtisadi və sosial böhran, sözsüz ki, insanların elmə və təhsilə olan münasibətinə də təsir göstərmişdi. Azərbaycanlıların daim öz övladlarının maariflənməsinə, təhsil almasına, alimin mövqeyinin yüksək dəyərləndirilməsinə meyilli bir millət olmasına baxmayaraq, bu dövrdə çoxları artıq ümidsizliyə qapanmışdılar. Sovet məktəbindən milli təhsil sisteminə keçid heç də asanlıqla baş vermədi. Bu illərdə Elmlər Akademiyasının bağlanmasına dair səslənən çağırışlar da elmi ictimaiyyətə bütövlükdə mənfi təsirini göstərdi.

Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra bütün postsovet ölkələrində olduğu kimi, bizdə də ideologiyasızlaşdırma deyilən prinsip bəyan edildi. Bu prinsip marksizm-leninizm ideologiyası ilə bağlı nə varsa, hamısından tamamilə imtina olunmasını nəzərdə tuturdu və totalitarizmin, kommunist ideologiyasının təzədən baş qaldırmasına imkan verməməli idi. Lakin həmin dövrdə baş verən mürəkkəb proseslər nəticəsində yaranmış boşluğu qısa müddətdə müxtəlif növ surroqat ideya və yanlış ideologiyalar doldurdu.

Belə qondarma ideologiyaların hamısında inkar amili dominant rolunu oynayırdı. İnkarçılıq kommunizm idealları ilə mübarizədə yox, Azərbaycanın keçmişinə olan münasibətdə özünü ən parlaq şəkildə büruzə verirdi. Tarixi nailiyyətlərimizin üstündən xətt çəkilir, qürur doğuran hadisələr belə, qaralanırdı. Əslində, neobolşevizmin bu yeni forması hər şeyi dağıdaraq bizə xarabalıqlar üzərində yeni dünya qurmağı təklif edirdi. Hadisələrin təhlükəli istiqamətdə cərəyan etdiyi bu dövrdə cəmiyyətə yeni bütlər təqdim olunurdu.

Müstəqilliyin ilk illərində ali məktəblərdə də yeniləşmə prosesi bir çox cəhətdən kosmetik səciyyə daşıyırdı. Elmi ateizm kafedraları dinşünaslıq kafedraları adlandırılır, “Elmi kommunizm” ifadəsi mexaniki olaraq “politologiya” sözü ilə əvəzlənir, dialektik və tarixi materializm kafedraları fəlsəfə kafedralarına çevrilirdi və s. Uzun illər Sov.İKP tarixi ilə məşğul olmuş şəxslər də birdən-birə dönüb Vətən tarixi üzrə mütəxəssislərə çevrilirdilər.

1992-1993-cü illərin siyasi həyatında baş verən hadisələrin milli elitaya mənfi təsiri haqqında çox danışmaq olar. Əlbəttə, obyektiv informasiyanın olmadığı bir şəraitdə bir çox əyintilərin və səhvlərin meydana çıxması mümkün idi. Əsl həqiqəti ictimaiyyətə çatdırmaq vəzifəsi məhz alimlərin üzərinə düşürdü.

Ziyalılarımızın böyük bir qismi isə yaxşı bilirdi ki, milli mədəni-mənəvi oriyentasiyanın olmaması, xarici dövlətlərin stereotip inkişaf modellərinə kor-koranə riayət edilməsi hökmən millətin öz simasını itirməsi ilə nəticələnir. Azərbaycanın gələcək inkişaf strategiyasını müəyyənləşdirmiş ümummilli lider Heydər Əliyevin bütün cəmiyyəti səfərbər edərək, onu düzgün yola istiqamətləndirməsi sayəsində 1990-cı illərin çətinliklərini artıq geridə qoymuşuq.

Hazırda biz müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin inkişafında yeni mərhələ yaşayırıq. Ölkəmizdə inkişafın yüksək sürəti təmin edilmişdir. İndi möhtəşəm və məsuliyyətli vəzifələrin öhdəsindən gəlmək üçün dövlətimizin kifayət qədər potensialı və təcrübəsi vardır. Dünyanı bürümüş maliyyə və iqtisadi böhran şəraitində bugünkü göstəricilərimiz çox böyük uğur kimi qiymətləndirilir. İqtisadi sahədəki yüksək nailiyyətlərimiz isə heç də asanlıqla qazanılmayıbdır.

İndi cəmiyyətimiz qarşısında, ilk növbədə elmi elita qarşısında mühüm vəzifələrin həlli məsələsi dayanır. Əsas məqsədimiz ondan ibarətdir ki, yaxın illərdə təhsildə, elmdə, ümumən intellektual sahələrdə ciddi dönüş yaradılmalı və biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın qurulması prosesi intensivləşməlidir.

Ümummilli əhəmiyyət kəsb edən bir sıra məsələləri biz yeni şəraitdə təhlil etməliyik. Bütün Yer kürəsini əhatə etmiş qloballaşma milli məkana bəzən birmənalı olmayan şəkildə ciddi təsir göstərir. Belə dəyişkən siyasi, iqtisadi və sosial-mədəni paradiqmaların mövcudluğu şəraitində çalışmalıyıq ki, milli varlığımıza bağlı dəyərlərə xələl gəlməsin. Tariximizi, mədəniyyətimizi və bizi birləşdirən mənəvi dəyərləri qoruyub saxlamaq indi hər birimizin ən ümdə vəzifəsidir.

Bu gün Azərbaycan dövləti çox uğurlu sosial-iqtisadi siyasət həyata keçirir: yeni iş yerləri açılır, regionların yüksək inkişafı təmin edilir. Ölkədə yaranan əlverişli biznes mühiti ümumi tərəqqimizə müsbət təsir göstərir. Vətəndaş cəmiyyətinin bir çox strukturları aktiv fəaliyyət göstərərək ölkəmizin inkişafına xidmət edirlər. Kütləvi informasiya vasitələri, o cümlədən efir və internet məkanı uğurla inkişaf edir. Demək olar ki, yeniləşmə prosesindən kənarda qalan sahə yoxdur.

Bu yaxınlarda Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə yaradılmış Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun əsas məqsədi elmin müxtəlif sahələrində aparılan araşdırmaların səmərəliliyinin artırılmasını və dünya elmi məkanında Azərbaycan elminin layiqincə təmsil olunmasını təmin etməkdir. Bundan öncə, dövlətimizin başçısı elmin inkişaf strategiyasının əsas müddəalarını təsdiq edibdir. Əslində, bu sənədlə elmlə bağlı olan hər bir qurum qarşısında məsuliyyətli vəzifələr qoyulur, onlardan müasir şəraitdə konkret fəaliyyət proqramının tərtib edilməsi və gerçəkləşdirilməsi tələb olunur.

Əsas məqsədimiz ondan ibarətdir ki, yaxın illərdə təhsildə, elmdə, ümumən intellektual sahələrdə ciddi dönüş yaradılmalı və biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın qurulması prosesi intensivləşməlidir.

Prezident İlham Əliyevin YUNESKO-nun baş direktoru Koişiro Matsuura ilə əldə etdiyi razılıq əsasında beynəlxalq ekspertlər qrupu tərəfindən Azərbaycan elminin idarə edilməsi, maliyyələşdirilməsi və təşkilinə dair hazırlıq işləri aparılır. Bu ilin sonuna yekun hesabat və təkliflər təqdim olunacaqdır. YUNESKO-nun Azərbaycana göstərdiyi bu kömək elmlə bağlı bir çox problemlərin həllinə də töhfəsini verəcəkdir.

Bu mühüm qərarlar istər-istəməz belə bir sual doğurur: bəs bizim elmi elita ilə birlikdə həyata keçirmək istədiyimiz strateji planlarımızın mahiyyəti nədən ibarətdir? Mən, ilk növbədə, bu sahədə aktual olan bir neçə istiqamətə toxunmaq istərdim.

Onlardan birincisi idarəçilik sistemində qəbul olunan siyasi qərarların elmi bazasıdır. Məlumdur ki, idarəçilik sistemində qəbul edilən bir çox qərarlar müəyyən elmi təhlilə istinad etməlidir. Bu təhlilin əsas prinsiplərini üç suala veriləcək cavablar müəyyən edir. Bu suallar əslində çox sadədir: Problem nədən ibarətdir? Problem necə və hansı alternativ yollarla həll oluna bilər? Mövcud alternativ həllərdən ən optimalı hansıdır?

XX əsrdə biz elə şəraitdə yaşamışıq ki, siyasi qərarların qəbul edilməsi prosesinin özlüyündə bir elm sahəsi olması totalitar dövlətdə inkar edilirdi. Bununla belə, bu gün hamımız üçün danılmaz həqiqətdir ki, cəmiyyətimizin uğurlu inkişafı naminə qəbul olunan siyasi qərarların dürüstlüyünü təmin edərkən biz, əsasən, üç istiqamət üzrə elmi tədqiqatların nəticələrinə arxalanmalıyıq:

– sosial-siyasi elmlər sahəsində, o cümlədən politologiya, sosiologiya və iqtisadi elmlər;

– fəlsəfə, psixologiya və informasiya-kommunikasiya istiqamətləri;

– dövlət idarəçiliyi nəzəriyyəsi, menecment və digər sahələr.

Məlumdur ki, dövləti və siyasi qərarları qəbuletmə nəzəriyyəsi XX əsrin 40-cı illərində əsasən ABŞ-da təşəkkül tapmış elm sahəsidir. Məhz bu dövrdə siyasi idarəetmə elmləri sosial biliklərin ayrıca bir istiqaməti kimi formalaşmışdır. 1979-cu ildə yaranan müvafiq beynəlxalq assosiasiyanın çoxsaylı üzvləri hazırda bütün dünyada siyasi təhlil və proqnozlaşdırma ilə bağlı araşdırmalar aparmaqla yanaşı, hətta bunları universitet proqramlarına daxil ediblər.

Bununla əlaqədar, rastlaşdığımız çoxsaylı problemlərdən yalnız ikisi üzərində dayanmaq istərdim.

Birincisi, Azərbaycanın hazırda iştirak etdiyi beynəlxalq miqyaslı bir neçə layihə “enerji təhlükəsizliyi” ilə əlaqəlidir. Ona görə də siyasi və iqtisadi amillərin güclü olduğu beynəlxalq energetika sahəsi üzrə ölkəmizdə nüfuzlu elmi ekspertlərə böyük ehtiyac vardır.

İkincisi, transmilli korporasiyaların fəaliyyətinə, dünya maliyyə bazarlarının vəziyyətinə, beynəlxalq ticarət və xarici investisiya axınlarının istiqamətləndirilməsinə müraciət edərkən aydın olur ki, bizim iqtisadçı alimlər hazırda xüsusi əhəmiyyət kəsb edən bu sahələrlə ciddi məşğul olmalıdırlar.

Beləliklə, aydındır ki, siyasi qərarların qəbul edilməsi mərhələsinə qədər zəruri olan elmi araşdırmaların aparılması günün əsas tələblərindən biridir. Lakin kadr qıtlığı və müvafiq mexanizmlərin işlənilməməsi bu prosesi hələlik düzgün qurmağa imkan vermir.

İctimai elmlər sosial sifarişə çevik reaksiya verməlidir. Ancaq o, hələ də ətalət, gözləmə və passiv seyrçi mövqeyindədir.

Azərbaycanın həyata keçirdiyi daxili və xarici siyasət ən nüfuzlu dairələrdə belə müdrik və tarazlaşmış strateji xətt kimi qiymətləndirilir. Ancaq dövlətin və dövlət başçısının bu siyasəti hələlik yalnız jurnalist mövqeyi səviyyəsində şərh edilir.

Bizdə siyasi anlayışlardan və politologiyanın müasir problemlərindən heç olmasa, baş çıxara bilən mütəxəssislər yoxdur, yalnız bir-iki həqiqi politoloqumuz ola, ya olmaya. Bu politoloqlar da son dərəcə mürəkkəb olan müasir dünyada qloballaşmanın problemlərinə və ziddiyyətlərinə məhz başqalarının fikirlərinə əsasən şərhlər verirlər. Onların məqalələrində dünyanın aparıcı informasiya agentliklərinin, Rusiyanın, Türkiyənin, Avropanın analitik mərkəzlərinin mövqeləri səslənir. Deməli, hər şey var, yalnız müstəqil Azərbaycanın real siyasi mövqeyinin elmi əsaslarla təhlilindən başqa.

Mövcud vəziyyət tələb edir ki, adı çəkilən sahələr üzrə mütəxəssislərin hazırlığı dünyanın nüfuzlu universitetlərində, tanınmış elm və təhsil mərkəzlərində aparılmalıdır. Prezident İlham Əliyevin bir neçə sərəncamı, o cümlədən azərbaycanlı tələbələrin xaricdə təhsil almağa göndərilməsi barədə qərarı yeni texnologiyaların mənimsənilməsi ilə yanaşı, həmin problemlərin də həllinə yönəlibdir.

Bu gün dünya Azərbaycanı yenidən kəşf edir. Ölkəmizə olan bu diqqət və marağın əsasında Prezident İlham Əliyevin fədakar fəaliyyəti dayanır. Artıq politoloji tədqiqatlarda “Azərbaycan modeli” haqqında fikirlər səslənir.

Lakin bizdə hələ də inkişafın Azərbaycan modeli ilə bağlı fundamental təhlillər aparılmır, bu modelin uğurlarını dəstəkləyən və onun əsas meyillərini üzə çıxaran əsərlər yazılmır. Nəşr edilən və problemlə az-çox əlaqəsi olan cild-cild, qalın-qalın kitabların isə elmi səviyyəsi son dərəcə aşağıdır. Halbuki, biz yeni cəmiyyətin qurulması praktikasını dərindən öyrənib təhlil edərək gələcək inkişafımızın bazasını yaradırıq.

İctimai elmlər sosial sifarişə çevik reaksiya verməlidir. Ancaq o, hələ də ətalət, gözləmə və passiv seyrçi mövqeyindədir. Bunun müxtəlif səbəbləri vardır. İnformasiya cəmiyyətinə inteqrasiya prosesində isə vaxt itkisini, “gecikmə effekti”ni heç nə ilə kompensasiya etmək mümkün deyildir.

İndi birbaşa ictimai şüura ünvanlanmış humanitar texnologiyalar ən önəmli amilə çevrilmişdir. İnkişafın belə bir zamanında önləyici proqnozlar sistemini müəyyənləşdirmək üçün işlər görülməlidir. Milli elm infrastrukturunun formalaşması üçün dövlətə konkret konsepsiya təqdim edilməlidir. Bu, dünya elminin insanlara, elmə və təhsilə münasibətdə irəli sürdüyü standartlara cavab verən bir konsepsiya olmalıdır.

İctimai elmlər cəmiyyətdə baş verən proseslərin və dövlət-vətəndaş münasibətlərinin əlaqələndirilməsini təmin etməlidir. O, elmimizi obyektiv istiqamətlərə yönəltməklə millətin düşünən beyninə, insanlarımızın ictimai əxlaqının yüksəldilməsinə, bütünlükdə inkişafın aparıcı amilinə çevrilməlidir. Bu vəzifələrin öhdəsindən gəlmək üçün ictimai elmlər sahəsində yeni ideyalar irəli sürməyə qadir şəxslərə, kreativ düşüncəli insanlara ehtiyac vardır.

Qlobal elm məkanına uğurlu inteqrasiya üçün alimlərimiz ölkədə elmin nüfuzunu və əhəmiyyətini yüksəldə bilərlər. Odur ki, tədqiqatlar yalnız şəxsi karyera üçün aparılmamalı, dövlətin, cəmiyyətin maraq və ehtiyaclarına xidmət etməlidir.

Elmin hər bir nümayəndəsi öz fəaliyyətini iki mövqedən qiymətləndirməlidir: əvvəlcə vətəndaş, sonra alim kimi. Amma digər maraqlar üstün gəldiyindən milli mənafe, vətənpərvərlik fikri və milli mənlik ideyası zaman-zaman kənarda qalır. İnstitut və kafedra rəhbərləri kollektivin elmi potensialını dövlətin fundamental maraqlarının xidmətinə yönəltməlidirlər. Ona görə də islahatların elmi əsaslarının izahı və təqdimində ictimai elmin yaxın iştirakı və əzmi hiss olunmalıdır.

Siyasi qərarların qəbul edilməsi mərhələsinə qədər zəruri olan elmi araşdırmaların aparılması günün əsas tələblərindən biridir.

Bütövlükdə, sadaladığımız bu məsələlər siyasi qərarlar qəbul ediləndən sonra onların nəticələrinin düzgün elmi təhlilinə yönəlmiş fəaliyyət sahəsidir. Bu, fikrimcə, ikinci vacib istiqamətdir ki, onun da sanballı elmi potensiala ehtiyacı vardır.

Bizi düşündürən üçüncü istiqamət Azərbaycan cəmiyyətinin öyrənilməsi ilə bağlı tədqiqatlardır. Azərbaycanlı mentalitetinin öyrənilməsi, ictimai fikri formalaşdıran əsas sosial-psixoloji kateqoriyalara həmvətənlərimizin münasibəti, demoqrafik vəziyyət və bir sıra digər amillərin elmi təhlili bu gün bizim üçün xüsusi məna kəsb edir.

Milli dəyərlərin qorunub saxlanmasından danışarkən biz heç də onların konservasiyasını nəzərdə tutmuruq. Biz daim irəliyə, gələcəyə baxmalıyıq, insani, maddi və mənəvi resurslarımızı səfərbər etməliyik. Millətin tarixi keçmişi onun gələcəyə doğru uğurla addımlaması üçün həm zəmin, həm də ibrət dərsidir. Yeni inkişaf yolunu müəyyən edən strategiyada, sözsüz ki, varisliklə novatorluq vəhdət təşkil etməlidir.

Biz daim böyük fəxrlə deyirik ki, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev bizə azərbaycançılıq məfkurəsini bəxş etmişdir. Onun fəlsəfəsi hər bir azərbaycanlıya imkan verir ki, o, azərbaycanlı olduğunu qürur hissi ilə desin. Lakin gənc nəslin azərbaycançılıq ruhunda tərbiyəsi prosesi heç də problemsiz deyildir. Gənclərimizin əsl azərbaycanlı kimi tərbiyəsi bizim vətəndaşlıq borcumuzdur və xalqımızın gələcəyi deməkdir. Müasir dünyada vəzifələrimizin öhdəsindən layiqincə gələ bilməyimiz üçün aidiyyəti elmi qurumlar azərbaycançılıq məfkurəsinin nəzəri-konseptual əsaslarını işləyib hazırlamalıdırlar. Gənclərimizin milli və müasir ruhda tərbiyəsi məsələləri də həmin fəaliyyət proqramının tərkib hissəsi olmalıdır.

Hər bir xalqın mentalitetindən danışanda biz, əslində, onun xarakterik milli xüsusiyyətlərini və həmin etnosun yaşatdığı inancları, inamları, ümumi əhval-ruhiyyəni, torpağa, zəhmətə, halal-haram anlayışlarına münasibəti və digər amilləri önə çəkirik.

Azərbaycan xalqının böyük tarixi nailiyyətidir ki, bütün təsirlərə baxmayaraq, biz öz dilimizi, dinimizi, milli-mənəvi dəyərlərimizi qoruyub saxlaya bilmişik. Lakin qloballaşma çağırışlarına məruz qalan ailə artıq XXI əsrdə bu məsələlərin həllində əvvəllər oynadığı rolu, sözsüz ki, oynaya bilmir. Milli dəyərlərlə əlaqəli problemlər üzərində dayanaraq xüsusi qeyd etmək istərdim ki, bunların tam həllini tapması müstəqil respublikamızın vətəndaşlarının tərbiyəsi baxımından müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunub yaşadılması və zənginləşdirilməsi ailədən də çox cəmiyyətdən asılıdır.

Azərbaycan dilinin cəmiyyətimizdəki mövqeyi çox güclüdür. Həyata keçirilən irimiqyaslı layihə ədəbi irsimizi kütləvi surətdə latın qrafikası ilə çap etməyə imkan verdi. Bu, mədəni həyatımızda çox böyük hadisədir. Digər tərəfdən, dövlətin dilə və ədəbiyyata olan qayğısının təzahürüdür. Lakin hər bir dilin inkişafı onun kütləvi informasiya vasitələrində, müasir ədəbiyyatda, terminoloji problemlərin həllindəki mövqeyi ilə bağlıdır.

Bu baxımdan etiraf etmək lazımdır ki, bu gün canlı danışıq dilimizdə müşahidə olunan bəsitlik, müasir ədəbi əsərlərin qıtlığı, kütləvi informasiya vasitələrinin dilindəki üslub pozuntuları və qəlizlik bizim dilçilərin və ədəbiyyatşünasların araşdırmalarında lazımi yer tutmur. Heç kəsə elə gəlməsin ki, dilin dövlət dili elan edilməsi ilə dillə əlaqəli olan bütün problemlər aradan qaldırılır. Daim dilin keşiyində dayanmalı olan insanlar, təəssüf ki, müasir dövr üçün zəruri sanballı tədqiqatları həyata keçirmirlər.

Məni bir sual düşündürür: Azərbaycanda son illərdə yazılan heç olmasa bir roman, hekayə və ya poema adı çəkmək mümkündürmü ki, o, cəmiyyətimizdə böyük maraq doğursun? Yaxud Azərbaycan teatrında elə bir yeni əsər tamaşaya qoyulubmu ki, ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olsun? Həqiqi söz ustası, əsl ədib zamanın ruhunu duymalı və ona uyğun əsərlər meydana gətirməyi bacarmalıdır.

Ədəbiyyat və teatr tənqidçilərimiz hələlik gizli, latent formada cərəyan edən narahatedici proseslərin təhlilini aparmalı və öz missiyalarını yerinə yetirməlidirlər. Söz sənəti korifeylərimizdən bizə zəngin yaradıcılıq məktəbi miras qalmışdır. Onların bugünkü varisləri öz yeni ədəbi axtarışları ilə Azərbaycan ədəbiyyatının şöhrətini layiq olduğu yüksəklərə qaldırmalıdırlar.

İctimai və humanitar elmlərin problemlərinin həlli ölkənin elmi elitasını əsas məqsəddən – fundamental tədqiqatların həyata keçirilməsindən yayındırmamalıdır. Burada da həllini gözləyən problemlər az deyildir. Biz ümumən Azərbaycan elmini əyalət ab-havasından xilas edərək, onun dünya elm məkanına inteqrasiyasına can atmalıyıq.

Həqiqət naminə qeyd etməliyik ki, Azərbaycanda XX əsrdə ictimai və humanitar elmlər sahəsində sanballı elmi potensial yaranmışdır. Respublika Elmlər Akademiyasında və ali məktəblərdə müxtəlif sahələr üzrə kifayət qədər elmlər doktoru və elmlər namizədi hazırlanmışdır. Lakin Azərbaycanın öz müstəqilliyini bərpa etməsindən sonrakı dövrdə belə bir vəziyyət müşahidə olunmaqdadır ki, həmin potensial zəruri tədqiqatların aparılmasından uzaqdır və ümumən ölkənin gələcək inkişaf strategiyasının elmi əsaslandırılması baxımından bir növ istifadəsiz qalmışdır. Zamanın tələbi isə budur ki, fundamental elmi araşdırmaların aparılması ilə yanaşı, ictimai və humanitar elmlər həyata yaxınlaşmalı, cəmiyyətin bugünkü və gələcək tələbatlarını müəyyənləşdirməklə mövcud problemlərin mümkün həlli yollarını təqdim etməlidirlər.

Aparılan sorğular cəmiyyətdə elmi fəaliyyət sahəsinə laqeydliyin olduğunu göstərir. Bu, böyük həyəcan doğuran faktdır. Bunun səbəblərindən biri də indi elmə gələn bəzi insanların şəxsi keyfiyyətləri və analitik təhlil qabiliyyətlərinin müasir tələblərdən xeyli aşağı olmasıdır. Mövcud elmi şuralar öz iclaslarında elmin müxtəlif sahələrinə həsr olunmuş xüsusi müzakirələr keçirmir. Beynəlxalq tərkibli elmi şuralar isə heç yoxdur. Müdafiə şuraları səviyyəsiz araşdırmalara, dissertasiyaların müxtəlif yollarla yazılmasına, müdafiəsinə və elmi adların verilməsinə ciddi və tələbkarlıqla yanaşmır, nöqsanlara göz yumur. Müdafiə olunan dissertasiyaların böyük bir qismində sanballı elmi tutum və yeni elmi qənaətlər yoxdur. Belə faktların sayı isə nəinki azalmır, əksinə, artır.

Elm bir biznesə çevrilib və istənilən şəxs – dövlət məmuru, yaxud iş adamı müxtəlif yollarla elmi ad almağa nail olur. Təəssüf ki, bütün bu proseslərdə elm və təhsil müəssisələrinin bir sıra əməkdaşları hazır dissertasiyaları iddiaçılara təklif edirlər. Paradoksal haldır ki, elmin paklığını qorumaq əvəzinə elm xadimlərinin özləri təsadüfi adamların elmi adlar almasına rəvac verir, belə işləri elmi şuralarda yekdilliklə dəstəkləyirlər. Söz yox ki, bu cızma-qaralar Azərbaycanın elmi potensialının artırılmasına heç bir xidmət göstərə bilməz.

Son beş ildə Azərbaycanda müdafiə edilmiş dissertasiyalar arasında elələri vardır ki, tragikomik təsir bağışlayır. Xüsusilə filologiya sahəsində hansısa yazıçının “yaradıcılıq yolu”na həsr olunmuş dissertasiyaları qeyd etmək istərdim. Adları qədər özləri də bəsit olan həmin dissertasiyalar elmi tədqiqatdan daha çox, son dərəcə zəif yazılmış publisistik yazıları xatırladır. Eyni mənzərə ictimai və humanitar elmlərin digər sahələrində də müşahidə olunur. Yüzlərlə dissertasiya müdafiə edildiyi halda, dünyanın nüfuzlu elmi jurnallarında Azərbaycan alimlərinin məqaləsinə təkdənbir rast gəlmək mümkündür.

Məlumdur ki, uzun müddət ərzində Azərbaycanda ictimai elmlər sovet ideoloji sistemi kontekstində təşəkkül tapmış və bu səbəbdən də müasir elmi nailiyyətlərdən uzaq düşərək dünyanın intellektual elitasından təcrid olunmuşdu. Əslində, marksaqədərki siyasi və fəlsəfi fikrin bütün dövrü, belə deyək ki, müəyyən sterilləşdirməyə məruz qalmışdı. Hətta Platon, Aristotel, Hobbs və Lokk kimi mütəfəkkirlərin əsərləri sırf marksist kontekstdən şərh edilirdi. Bütövlükdə XX əsrdə biz dünya fəlsəfəsindən bixəbər olaraq inkişaf etmişik. Qərbdə meydana çıxan yeni nəzəriyyələrin və ictimai-siyasi fikirdə yaranan ideyaların mövcudluğundan biz yalnız onları tənqid edən sovet ideoloqlarının məqalələri vasitəsilə xəbər tuturduq. İctimai elmlər sahəsində böhran yaradan əsas problemlərdən biri də budur.

Bəzi elmi işçilər çox uğursuz bir yol tutaraq xaricdən verilən qrantlar hesabına yazdıqları müxtəlif məqalələrdə elmdən uzaq və olduqca subyektiv mülahizələr ortaya atmaqla, qrant verən qurumların niyyət və məqsədlərinə xidmət göstərirlər. İş o yerə çatıbdır ki, bəziləri Azərbaycan xalqının guya heç nəyə qadir olmadığını təsdiqləmək həvəsinə düşüblər. Onlar guya vahid millət kimi formalaşmadığımızı və zamanın tələblərinə adekvat cavab vermək iqtidarında olmadığımızı sübuta yetirməyə çalışırlar. Digərləri isə açıq-aydın yazırlar ki, bizim bütün problemlərimiz adımızın “azərbaycanlı” olmağından və ya bizə kiminsə “azərbaycanlı” adını verməyindən irəli gəlir. Onların fikrincə, bəlkə millətimizin adı başqa olsaydı, problemlərimiz də olmazdı. Bu, çox təhlükəli mövqedir. Faktlar göstərir ki, bir sıra alimlər elmdən uzaqlaşaraq və siyasi oyunların qurbanlarına çevrilərək, hətta danılmaz həqiqətləri belə öz siyasi maraqlarına qurban verməyə hazırdırlar.

Bu gün ölkədə yaranmış ictimai-siyasi və mənəvi mühit bizə ictimai elmlərin yeni şəraitdəki rolunu dəqiqliklə müəyyənləşdirməyə imkan verir. Sürətli sosial-iqtisadi inkişaf, öz növbəsində, ictimai elmlər qarşısında yeni vəzifələr irəli sürür, ictimai elmlər üzrə çalışan alimlərin məsuliyyətini nəzərəçarpacaq dərəcədə artırır, bu sahədə verilən bütün səmərəli fikir və təkliflərə tam ciddiyyətlə, özünütənqid ruhunda yanaşaraq, onları diqqətə almağı və lazımınca qiymətləndirməyi tələb edir. Əlbəttə, ictimai elmlər sahəsində müəyyən nailiyyətlər qazanıldığını inkar etmək olmaz. Lakin alimlərimiz öz qüvvələrini bu günün ən aktual problemlərinin həllinə yönəltməlidirlər.

Etiraf etmək lazımdır ki, ictimai elmlərin cəmiyyətimizdəki mövqeyini, bütövlükdə bu elmlərin mövcud vəziyyətini ölkəmizin indiki inkişaf mərhələsinin irəli sürdüyü tələblər baxımından qənaətbəxş hesab etmək olmaz. Onun nüfuzunun yüksək olmamasının səbəbləri nədir?

Tədqiqatlar yalnız şəxsi karyera üçün aparılmamalı, dövlətin, cəmiyyətin maraq və ehtiyaclarına xidmət etməlidir.

Bizim fikrimizcə, başlıca səbəb ictimai biliklərin insanların artan tələbatından, həmçinin cəmiyyətin həyatında baş verən hadisələrin analitik təhlilindən geri qalmasıdır. Ölkədə cərəyan edən proseslərlə müqayisədə ictimai elmlərin geri qalması bizim üçün heç də yeni hal deyildir. Bu, demək olar ki, onillər boyu xroniki şəkil almışdır. Hələ 1970-80-ci illərdə ulu öndər Heydər Əliyev respublikamızda ictimai elmlərin nümayəndələrini Azərbaycan reallıqlarına xüsusi həssaslıqla yanaşmağa çağırmış, onların tədqiqatlarına tənqidi yanaşaraq nəzər-diqqətlərini dəfələrlə belə bir məsələyə yönəltmiş və tələb etmişdi ki, ictimai elmlər öz gücünü məhz gerçəkliyin obyektiv təhlilindən almalıdır. O zamankı inkişaf meyillərini və mövcud vəziyyətin təhlilini mücərrəd nəzəriyyəçiliklə əvəz edərək iqtisadi artım tempinin sürətləndirilməsi baxımından respublikanın təcrübəsini ümumiləşdirməyə çalışan tanınmış iqtisadçı alimin kitabını Heydər Əliyevin necə kəskin tənqid etdiyini xatırlamaq yerinə düşərdi. Həmin alim köhnəlmiş iqtisadi göstəricilərdən istifadə etdiyinə görə Azərbaycanın 1970-ci illərdəki təsərrüfat-iqtisadi həyatı üçün səciyyəvi olan yüksək əmək ritminin həqiqi mənzərəsini canlandıra bilməmişdi.

İctimai elmlər sahəsində geriliyi, müəyyən mənada spesifik sosial şəraitlə də əlaqələndirmək mümkündür. Belə ki, sosialist dünyagörüşündən imtina edərkən alimlərimiz ictimai elmlər sahəsində yeni yollar axtarmağa da heç hazır deyildilər.

İndi ölkənin kitab bazarı müxtəlif məzmunlu və çoxsaylı nəşrlərlə dolub daşır. Əli qələm tutan yazır. Nəfis tərtibatla işıq üzü görən bu nəşrlər içərisində sosial-siyasi problemlərin bəsit şərhi ilə bağlı vaxtaşırı səslənən ciddi iradları biz tamamilə haqlı sayırıq. İctimai elmlər üzrə tədqiqatların empirizm və quru təsvirçilik səviyyəsinə enməsi müşahidə olunur və həmin nəşrlərdə faktlar yalnız sadalanır, hadisələrin quru təsviri verilir, nəzəri təhlil də yox dərəcəsindədir. Hər bir elmi axtarışda isə əsas prinsip canlı müşahidədən abstrakt təhlilə və ondan praktikaya istiqamətlənməlidir.

Şübhəsiz, dünyagörüşünün elmi əsası kimi fəlsəfə və digər ictimai elmlər öz vəzifələrini yalnız o halda tam yerinə yetirə bilər ki, burada aparılan ümumiləşdirmələr və gəlinən qənaətlər aydın bir dildə ifadə edilməklə yanaşı, məzmunca da dərin olsun. Bu qənaətlər isə yalnız insanları düşündürən və narahat edən elmi, sosial-mədəni və mənəvi-əxlaqi problemlərin real həllində rol oynayacağı təqdirdə maraq doğurar, onların diqqətini öz üzərinə çəkə bilər.

Əlbəttə, ictimai elmlərin yeri və nüfuzu ən əvvəl bu sahədə çalışan mütəxəssislərin özlərindən asılıdır. Sirr deyil ki, son 20-25 il ərzində məlum obyektiv, yaxud subyektiv səbəblərdən ictimai elmlər sahəsində canlı diskussiyalar aparılmır, məzmunlu elmi tənqidə və nəzəri aspektli təhlillərə rast gəlinmir.

Biz ümumən Azərbaycan elmini əyalət ab-havasından xilas edərək, onun dünya elm məkanına inteqrasiyasına can atmalıyıq.

İctimai elmlər öz mənbəyini məhz gerçəkliyin obyektiv şərhindən və təhlilindən alır.

Cəmiyyətdəki təmayülləri hələ özünü büruzə verməyə başladığı ilk vaxtdan görməyi bacarmaq əsl sosioloqa xas olan bir keyfiyyətdir. Bunun isə çox nadir hallarda şahidi oluruq. Gerçəkliyin obyektiv təhlili, düzgün qiymətləndirilməsi və tarixi təcrübənin yeni elmi dərki olmadığı təqdirdə yeni elmi biliklər və ictimai elmlərin məzmunca zənginləşməsi də çətindir. Əgər nəyi isə tənqid ediriksə, həmin tənqid mövcud olanların köklü inkarına yönəlməməli, islahedici xarakter daşımalıdır. Əks-təqdirdə o, inkişafı əngəlləyən amilə çevrilə bilər.

Bir qədər əvvəl deyildiyi kimi, ölkəmizin inkişafının yeni təcrübəsi lazımınca öyrənilmir, ümumiləşdirilmir və yeni biliklərin hasil edilməsində ondan istifadə olunmur. Həyatımızın bugünkü reallıqları elmi-nəzəri tədqiqatlarda özünün təcəssümünü tapmalıdır. Yeni dövrün ruhuna uyğun nəzəri-ictimai fikrin yaradıcı surətdə inkişafı bu yolla təmin edilə bilər.

Ötən dövrə nəzər yetirdikdə aydın olur ki, bizim filosoflar, tarixçilər, iqtisadçılar və ədəbiyyatşünaslar ölkədə baş verən yeniliklərin heç də aparıcı qüvvəsi kimi çıxış etməyiblər. Həddən ziyadə vaxt itkisinə yol verilmişdir. Halbuki, müstəqilliyimizin on doqquz ili lazımi elmi nəticələrə gəlmək üçün kifayət qədər möhkəm baza təşkil edir.

Xalq qəzeti.- 2009.- 9 dekabr.- S. 2-3.