Akademik Akif ƏLİZADƏ: “Xarici elmi əlaqələrimiz inkişaf edir”

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Geologiya İnstitutu elmimizin dünyaya inteqrasiya prosesində özünəməxsus rol oynayır. Bəs, görəsən, bu institut həmin əlaqələri 2008-ci ildə necə davam etdirdi? AMEA-nın vitse-prezidenti, institutun direktoru, akademik Akif ƏLİZADƏ bu barədə deyir:

— 2008-ci il Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Geologiya İnstitutu üçün beynəlxalq əlaqələr sahəsində böyük uğurlarla yadda qaldı. Belə ki, Türkmənistan Neft-Qaz Sənayesi və Təbii Ehtiyatlar Nazirliyi, “Türkmənqaz” Dövlət Konserni, Türkmənistan Neft və Qaz İnstitutu, Türkmənistan Geoloji Kəşfiyyat Elmi-Tədqiqat İnstitutu ilə əməkdaşlıq şifahi olaraq razılaşdırılmışdır. Tayvan Hidrogeoloji və Hidroloji Laboratoriyası ilə əməkdaşlıq sazişi imzalanmışdır. Sənəd Azərbaycan və Tayvanda arsenli yeraltı suların əmələ gəlməsini öyrənmək üçün birgə tədqiqatlar aparılmasını nəzərdə tutur.

İnstitutumuzun beynəlxalq əlaqələrində əsas yeri ABŞ, İngiltərə, Almaniya, Hollandiya, Fransa, Yaponiya, Avstriya, Türkiyə, Ukrayna, Gürcüstan, Qazaxıstan, Özbəkistan və Asiyanın digər ölkələri tutur. 30-a yaxın xarici və beynəlxalq təşkilat – bp, EXON/Mobil, Shell, Chevron, UNOCAL, Statoil, Conoco, İNTAS, YUNESKO, NATO, İsveçrə Milli Elm Fondu, ABŞ-ın Mülki Tədqiqatlar və İnkişaf Fondu və Milli Elm Fondu və başqaları ilə əməkdaşlıq qurmuşuq və inkişaf etdiririk.

Geologiya İnstitutunun beynəlxalq əlaqələrində əsas sahəni, təbii ki, neft, qaz və palçıq vulkanizmi tutur. Belə ki, ötən il institutumuzda bp neft şirkətinin dəstəyi ilə “Hövzə Modelləşdirmə Mərkəzi” yaradılıb. Mərkəz Cənubi Xəzər hövzəsinin neft-qazlılıq baxımından çətin öyrənilmiş ərazilərində geoloji prosesləri modelləşdirməklə məşğul olacaq. Həmçinin, bu günə qədər hövzəyə dair “masa üzərində” aparılmış tədqiqatların nəticələri yeni mərkəzdə kömpyuterlərə köçürüləcək və məlumat bazası yaradılacaq. Sonra, Fransa və Böyük Britaniya məhsulu olan “GOCAD”, “TEMİS2D/3D” və “MPath” proqramlarının vasitəsi ilə Cənubi Xəzər hövzəsinin modelləri tərtib ediləcək. Modellərin sayəsində hövzənin geoloji quruluşu daha obyektiv öyrəniləcək və neft-qaz axtarışının səmərəliliyini artırmaq imkanı yaranacaq.

Bu cür müasir elmi-texnoloji mərkəz dünyanın bir çox neft ölkələrində mövcuddur və yüksək nəticələrlə fəaliyyət göstərir. Onun əsas üstünlüklərindən biri odur ki, gələcəkdə hər hansı bir ərazinin neft-qazlı olub-olmamasını müəyyən etmək üçün yerin üç ölçülü modellərinin tərtibi nəzərdə tutulur. Bu, məhz elmi texnologiyanın sürətli inkişafının nəticəsidir. Bir sözlə, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında ilk dəfə yaradılan “Hövzə Modelləşdirmə Mərkəzi” neft-qaz geologiyasının öyrənilməsinə böyük töhfə verə bilər.

bp şirkəti ilə birlikdə “Abşeron, Şahdəniz, Zəfər-Məşəl, Oğuz, Naxçıvan, Ümid-Babək strukturlarında güman edilən karbohidrogen yığımlarının toplanma şəraiti və saxlanılmasını öyrənmək məqsədiylə seysmik və karotaj məlumatlarının kompleks interpretasiyası” layihəsi üzrə seysmozaman profillərin analizi və təfsiri aparılmış, 12 stratiqrafik səviyyə üzrə struktur xəritə tərtib edilmişdir.

bp şirkəti ilə bağlanmış üçüncü müqaviləyə əsasən BTC boru kəməri boyu və ona qovuşan Azərbaycan ərazisinin geodinamik monitorinqi üzrə elmi tədqiqat işləri davam etdirilmişdir. Neft kəmərinin Azərbaycan hissəsində (Sanqaçal–Poylu sahəsi) 10 dayaq geodezik məntəqədən ibarət geodinamik poliqon yaradılmış, GPS texnologiyası və yüksək dəqiqli nivelirləmə, qravimetrik və radiometrik ölçmələrdən istifadə etməklə deformasion proseslərin monitorinqi aparılmışdır. Deformasiya enerjisinin aktiv toplanma sahələri aşkar edilmişdir.

Ötən il Geologiya İnstitutunun Almaniya Geoloji Elmlər və Təbii Ehtiyatlar Nazirliyi ilə birgə apardığı tədqiqatlar davam etdirilmişdir. Bu işlər Daşgil və Pirəkəşkül palçıq vulkanlarında atmosferə qaz (metan və b.) çıxışlarının monitorinqi ilə əlaqədar olub Azərbaycan—Almaniya beynəlxalq elmi-texniki əməkdaşlıq çərçivəsində yerinə yetirilir.

“Avropa, Orta Şərq və Asiyanın təmasında (Böyük Qafqazın cənub hissəsi) karbohidrogen potensialının daha yaxşı (dolğun) dərk edilməsi” layihəsi üzrə İsveçrə və gürcü mütəxəssisləri ilə birlikdə Qanıx və Kür çayları arasında miosen-pleystosen komplekslərin strukturlarının 2 və 3 ölçülü elektro-seysmokəşfiyyat materialları əsasında ümumləşdirilməsi və rekonstruksiyası həyata keçirilmişdir. Beş istinad kəsişmələri üzrə struktur-maddi komplekslərin xronostratiqrafik və litoloji-fasial korrelyasiyası aparılmışdır.

Beynəlxalq təşkilatların marağını cəlb edən digər tədqiqat sahəmiz geodinamika və seysmologiyadır. 2008-ci ildə ABŞ-ın Massaçusets Texnolologiya İnstitutunun alimləri ilə birgə Şəki Regional Elmi Mərkəzinin ərazisində Azərbaycanda ikinci GPS (qlobal yertəyinetmə sistemi) stansiyası qurulmuş və ümumdünya şəbəkəsinə qoşulmuşdur. Bununla Azərbaycanın qərb regionunda Şəki Regional Elmi Mərkəzinin köməyi ilə geodinamik tədqiqatların əsası qoyulmuşdur. 1998-2008-ci illərdə şərikli aparılan GPS ölçmələri əsasında Azərbaycanda yer qabığının müasir horizontal hərəkətləri sistematik müşahidə edilmiş və geoloji təhlükə baxımından potensial gərginliklərin toplanma sahələri aşkar olunmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, GPS sürətləri Böyük Qafqazın cənubunda Şimal-Şimali-Şərq istiqamətlidir. Sürət sahəsinin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, Baş Qafqaz üstəgəlməsinə yaxınlaşdıqca müşahidə nöqtələrində sürətlərin azalması qeydə alınır. Bu hadisə tədqiqat müəllifləri tərəfindən həmin üstəgəlmə hüdudlarında gərginliklərin toplanmasının səbəblərindən biri kimi izah edilir. GPS ölçmələri sürət sahələrinin ümumiləşdirilmiş interpretasiyası göstərir ki, Bakı şəhəri aktiv tektonik sistemlərin Böyük Qafqaz üstəgəlməsi, Şimali və Qərbi Xəzər yarıqları, habelə Mərkəzi Xəzər seysmik zonasının qovuşduğu sahədə yerləşir. Bu vəziyyət tədqiqatçılar qarşısında Bakı şəhəri, habelə digər aktiv yarıqlara bilavasitə yaxın olan sahələrdə seysmik təhlükəni daha dəqiq qiymətləndirmək üçün GPS şəbəkəsinin sıxlığının artırılması zərurətini ortaya çıxarır. GPS sürətləri sahələrinin analizi əsasında Böyük Qafqaz üstəgəlməsinin şərq seqmentinin eni boyu yer qabığının qısalma sürətinin ədədi kəmiyyəti müəyyən edilmişdir.

Digər bir beynəlxalq əməkdaşlıq çərçivəsində, daha dəqiq desək “Böyük Qafqazın şərq hissəsi: Avropa, Orta Şərq və Asiya kəsişməsində aktiv dağ qurşağının geodinamikası” proqramı üzrə aparılan tədqiqatlar tamamlanmışdır. Cənubi-Şərqi Qafqazın müasir tektonik elementlərinin və relyefinin korrelasiyası aparılmışdır. Müasir vertikal hərəkətlərin GPS monitorinqi həyata keçirilmiş, qırılma tektonikasında müasir geodinamikanı müəyyən edən tektonik gərginlik sahələrinin əks olunması tədqiq edilmişdir.

Xatırladım ki, institutumuz Rusiya, Qazaxıstan, Moldova, Çin və Cənubi Qafqaz respublikaları ilə birlikdə “Avrasiyanın geoloji məzmunlu xəritələr Atlası”nın işlənib hazırlanmasında iştirak edir. 2008-ci ildə layihənin ikinci mərhələsi davam etdirilmişdir. Atlasın Azərbaycana aid fraqmentləri, o cümlədən geoloji və tektonik xəritələr, bərk faydalı qazıntılar və karbohidrogen xammalı, yanar şistlər və bitumlar üçün proqnoz-mineragenetik xəritələr, anomal maqnit sahəsi xəritəsi, qravimetrik xəritə, geoloji təhlükələr xəritəsi, Azərbaycanın bütün geoloji dövrləri üzrə ilkin regional stratiqrafik korrelasion sxemlər (laydəstələri əsasında) tərtib edilmiş və işlərin koordinatoru olan Ümumrusiya Geologiya İnstitutuna təqdim edilmişdir.

Qafqazın (Azərbaycan) geoloji məzmunlu CİS (coğrafi informasiya sistemi) xəritələr Atlasının tərtibinə həsr olunmuş ikinci iş üzrə Azərbaycanın 1:1000000 miqyaslı geoloji, təbii qazlar, metal, faydalı qazıntılar xəritələri, habelə bərk faydalı qazıntıların mineragenetik rayonlaşdırma xəritəsi tərtib edilmişdir. Qafqaz, Krım, Karpatın geoloji quruluşu və faydalı qazıntılarına həsr edilmiş monoqrafiyanın tərtibi üzrə proqramda Azərbaycana dair üst proterozoy, paleozoy, təbaşir çöküntülərinin stratiqrafik bölmələri, habelə mezozoy və kaynozoyun vulkanogen əmələgəlmələrinin metamorfizmi üzrə bölmə tamamlanmış və təqdim edilmişdir. Monoqrafiyanın geofiziki sahələr (maqnit, qravitasiya, radioaktiv, istilik, seysmik), habelə Azərbaycanın ümumi tektonik rayonlaşdırılması bölmələri də yekunlaşdırılmışdır.

Geridə qoyduğumuz ildə üç qrant layihəsi müsabiqələrdən uğurla keçmiş, İnkişafda Olan Dünya üçün Elmlər Akademiyası (İtaliya), Yaponiya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentliyi və Ukrayna Elmi-Texnoloji Mərkəzinin maddi dəstəyini qazanmışdır.

Əcnəbi geoloqlarla birgə aparılan “Azərbaycanda maykop seriyasının regional karrelasiyası: Sekvesstatiqrafiya və neft potensialı” layihəsi üzrə Şamaxı-Qobustanın maykop seriyası süxurlarının mikroelement tərkibinin, karbon və azot izotoplarının kompleksli təhlili əsasında, qammaspektrometrik analiz məlumatları nəzərə alınmaqla maykopun rüpel, xatt və alt miosen stratiqrafik bölünməsi əsaslandırılmışdır ki, bu da maykopun əvvəllər mikrofaunaya görə verilmiş stratiqrafik bölgülərinə uyğun gəlir.

“Çökmə süxurların fiziki-mexaniki xassələrinin və onların müxtəlif termobarik şəraitlərdə dəyişilməsi dinamikasının tədqiqi” layihəsi də davam etdirilmişdir. Qeyri-klassik xətləşdirilmiş yanaşma çərçivəsində geoloji mühitin xətti və qeyri xətti fiziki-mexaniki səciyyələrinin təyininin nəzəri əsasları işlənilmişdir. Sintetik (təklif olunmuş yeni alqoritmlə hesablanmış) və real seysmoqramları bir-birinə bağlayan yaxınlaşma işlənilmişdir. Cənubi Xəzər hövzəsi üzrə süxurların sıxlığı, effektiv təzyiq və seysmik dalğa sürətləri arasında üçölcülü səthi model qurulmuşdur. Seysmik kəsilişlərdə stratiqrafik horizontların təyininə geodinamikanın təsirinin test tədqiqatları aparılmışdır. Göstərilmişdir ki, bu təsir bir sıra hallarda kifayyət qədər böyükdür. Süxurların kollektor xüsusiyyətlərini, geoloji mühitin müxtəlif termobarik şəraitdə elastiki və petrofiziki parametrlərinin təyininin eksperimental avadanlıqları işlək vəziyyətə gətirilmişdir. Təcrübə sınaqları aparılmışdır.

“Azərbaycanın urbanlaşmış ərazilərinin su ehtiyatlarının idarə edilməsi və dayanıqlı inkişafı (Abşeron yarımadası timsalında)” xarici müştərək layihə və Xəzər suitilərinin mühafizəsinə dair “Darvin təşəbbüsü” beynəlxalq qrant layihəsi də uğurlu nəticələrlə tamamlanmışdır.

Dördüncü Dövr Geologiyasının Beynəlxalq Assosiasiyası ilə müştərək aparılan “Beynəlxalq geoloji korrelyasiya” layihəsi çərçivəsində Xəzər-Qara-Aralıq dənizləri dəhlizinin son 30 min il ərzində dəniz səviyyəsinin dəyişilməsilə insan adaptasiyası arasındakı asılılıq tədqiq edilmişdir. Üçillik tədqiqatlar nəticəsində hər üç dənizin səviyyəsinin son 30 ildəki dəyişkənlik tarixi tektonik, sedimentoloji, paleontoloji və coğrafi məlumatların inteqrasiyası üsulu ilə öyrənilmişdir. Göstərilən dənizlərin səviyyəsinin qısa müddətli dəyişilmələrinə təsir edən başlıca səbəblər həmçinin bu dənizlərin əlaqə mexanizmi və əlaqələndirici yolların (Manıç, Bosfor, Dardanell) inkişaf tarixi aşkar edilmişdir. Qədimdə insanların mühitdəki dəyişikliklərə adaptiv reaksiyasına xüsusi diqqət verilmişdir.

Beynəlxalq elmi əlaqələrdəki digər bir uğur ondan ibarətdir ki, geoloqlarımızın AMEA-da Xəzər dənizinin problemləri və palçıq vulkanizmi üzrə tədqiqatlar aparan 2 beynəlxalq elmi mərkəz yaratmaq təklifi ötən il Qırğızıstanın paytaxtı Bişkekdə keçirilmiş dövlət elmi təşkilat rəhbərlərinin beynəlxalq müşavirəsində müzakirə olunub və qəbul edilib.

İnstitutumuzun beynəlxalq elmi əlaqələrdəki uğurlarını, əcnəbi geoloqlarla aparılmış elmi tədqiqatların ürəkaçan nəticələrini daha çox sadalamaq olar. Lakin, təbii ki, bu, bir məqaləyə sığan deyil. Ona görə də, institutumuzun xarici əlaqələrinə dair fikirlərimi yekunlaşdırarkən onu da demək istərdim ki, bu gün Azərbaycanın dünyaya inteqrasiya etməsində elmimizin özünəməxsus rolu vardır. Bu rolun müəyyən hissəsi Geologiya İnstitutunun payına düşür.

Hazırladı: Səid HÜSEYNOV

Xalq qəzeti.-2009.-3 fevral.-S.5.