501 dəfə Vaqif rolunda

...Şuşada doğuldu, İçərişəhərdə böyüdü Mustafa. Bir gün isə Mustafanın tale yolu həmişəlik başqa bir səmtə yol aldı. Məhəllə uşaqlarına qoşulub, evlərinin beş addımlığında olan dram teatrına getdi. Burda “Göy quş” adlı tamaşa göstərilirdi. Mustafanın gözləri qarşısında özgə bir aləm açılmışdı. Dövrün tanınmış səhnə ustaları — Abbas Mirzə Şərifzadə, Ülvi Rəcəb, Fatma Qədri, Mirzağa Əliyev kimi aktyorları Mustafa ilk dəfə burda gördü, onların oyun tərzlərini, səhnə hərəkətlərini maraqla izlədi, dediklərini yaddaşına köçürdü.

Məktəbi başa vuran kimi sənədlərini Bakı Teatr Texnikumuna verdi Mustafa. Niyyəti uğurlu oldu, tələbələr sırasına qatıldı. Kazım Ziya, Mərziyə Davudova, Ağadadaş Qurbanov, Ələsgər Ələkbərov kimi ustad sənətkarlardan dərs aldı, səhnə sirlərini öyrəndi. Texnikumu yenicə başa vurmuşdu ki, M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı köməkçi aktyorların qəbulu üçün müsabiqə elan elədi. Mustafa bu müsabiqədə özünü sınamaq fikrinə düşdü və sınadı da. Münsiflər heyətinin qarşısında İblisin monoloqunu söylədi.

Müsabiqəyə rəhbərlik edən teatrın direktoru və bədii rəhbəri Adil İsgəndərov onu dinləyərkən heyranlığını gizlədə bilmirdi və qarşısındakı kağıza nəsə qeyd edirdi. Müsabiqə başa çatandan sonra o, Mustafanı yanına çağırıb, bağrına basaraq dedi: “Oğul, yadında saxla ki, gələcəkdə sən böyük aktyor olacaqsan, özü də yaxşısından. Sabah mütləq yanıma gələrsən”.

...Yaşı az olduğundan Adil müəllim Mustafanı hələlik özünə köməkçi götürdü. Bir müddət sonra ona uşaq rolları tapşırıldı. C.Məmmədquluzadənin “Ölülər”ində Kefli İsgəndərin kiçik qardaşı Cəlalı və S.Rüstəmin “Qaçaq Nəbi” pyesində Surxayı oynadı. Lakin teatrın əsas aktyor truppasına daxil olmağa vaxt çatmadı. İncəsənət işləri idarəsinin rəisi Mirzə İbrahimovun sərəncamı ilə on altı yaşlı Mustafa Süleymanov 1940-cı ildə Ağdam Dövlət Dram Teatrına göndərildi.

Gənc aktyor müstəqil səhnə fəaliyyətinin ilk səhifələrini Ağdam teatrında yazdı, gənclik enerjisi, gənclik ehtirası ilə işləməyə başladı. Az müddətdə “Solğun çiçəklər”də Bəhram, “Qaçaq Nəbi”də Qaçaq Nəbi, “Vaqif”də Vaqif, “Fərhad və Şirin”də Şapur və Fərhad obrazlarını yaratdı. Həm kollektivin, həm də tamaşaçıların dərin hörmət və rəğbətini qazandı. Ağdam teatrında doqquz il can qoydu, otuz doqquz baş rolda oynadı. 1949-cu ildə Ağdam teatrı bağlandı və qonşu Qaryagin Dövlət Dram Teatrı ilə birləşdirildi. Mustafa Süleymanov da bir neçə aktyorla birlikdə ora dəyişildi.

Gənc aktyor iki il də Qaryagin teatrında çalışdı. Burda da müxtəlif xarakterli bir neçə səhnə obrazı yaratdı. “Leyli və Məcnun”da İbn Səlam, Nofəl, “Aşıq Qərib”də Şahvələd, “Əlli yaşında cavan”da Mərcan və başqa rollarda oynadı, tanınmış xanəndə Ağabala Abdullayevlə neçə-neçə tamaşada tərəf-müqabil oldu.

Qaryagin teatrı da qapılarını tamaşaçılarının üzünə bağladıqdan sonra Mustafa Süleymanov A.Bakıxanov adına Quba Dövlət Dram Teatrına göndərildi. Yaradıcılığının bu dövrü aktyorun özünün dediyi kimi, ömrünün ən yaddaqalan, məhsuldar illərinə çevrildi. Bu teatrda cilalandı, püxtələşdi, təcrübəsini daha da artırdı, maraqlı və sanballı silsilə obrazlar yaratdı: “Od gəlinin”də Elxan, “Sevil”də Balaş, “Aydın”da Aydın və Dövlət bəy, “Oqtay Eloğlu”nda Oqtay və Səməd bəy, “1905-ci ildə” Qubernator, “Şeyx Sənan”da Şeyx Sənan, Şeyx Abuzər və Dərviş, “İblis”də İxtiyar Şeyx və Elxan, “Qaçaq Nəbi”də Alı kişi, “O olmasın, bu olsun”da Sərvər, “Arşın mal alan”da Əsgər, “Qaynana”da İlqar, “Xoşbəxtlər”də Sadıq, “Toy”da Surxay və s.

Bakıya növbəti yaradıcılıq ezamiyyətinə gələndə paytaxtda işləmək fikrinə düşən Mustafa Süleymanov fürsətdən istifadə edib, məqsədini bildirmək üçün dram teatrının baş rejissoru Adil İsgəndərova baş çəkdi. Mustafa Mərdanov, Möhsün Sənani və Səməd Vurğun da həmin vaxt təsadüfən onun yanında idilər. Hamısı ilə şəxsi tanışlığı və səmimi münasibəti olduğundan bir-bir əl verib görüşdü. Hal-əhval tutdular. Mustafa ürəyindən keçənləri Adil müəllimə açıb deyərkən Mustafa Mərdanovla Möhsün Sənani onu tərifləyib, Quba teatrında oynadığı “Solğun çiçəklər”dəki Bəhram və “Qatır Məmməd”dəki Qatır Məmməd obrazlarını çox bəyəndiklərini bildirdilər. Aktyorun səhnə fəaliyyətinə yaxından bələd olan Səməd Vurğun da onların dediklərini təsdiqləyib, sual verdi:

— Mustafa, səhnədə indi hansı rolları oynayırsan?

— Vaqifi, Fərhadı, Əzizbəyovu... Səməd Vurğun ədəblə onun sözünü kəsib, gülümsəyərək dedi: — Mustafa, çalış, Qubada bir az da qal, işini davam elətdir. Rayonlarımızda da teatr inkişaf etməlidir də. Respublikamızda teatr nə qədər çox olsa, o qədər yaxşıdır. Quba ki, uzaqda deyil, budu buradır, qulağımızın dibindədir. Bilirsən ki, mən bu rayonun deputatıyam. Tez-tez gəlib, sənin çıxışlarına baxacağam. Qorxma, səni darıxmağa qoymaram, sənətkar darıxmamalıdır...

Bu kiçik söhbətdən sonra gənc aktyor çoxdan dostluq elədiyi böyük şairin sözünü yerə salmadı. Qubaya qayıdıb, səhnə fəaliyyətini əvvəlki kimi davam etdirməyə başladı, növbəti uğurlarını qazandı. 1957-ci ildə rayon dram teatrlarının respublika festivalında böyük dramaturqumuz Ə.Haqverdiyevin “Pəri cadu” əsərindəki Odunçu Qurban rolunun ifasına görə laureat adını aldı. İki il sonra isə Moskvada keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyündə uğurlu çıxış etdiyi üçün yaxasını “Əməkdə fərqlənməyə görə” medalı bəzədi.

Lakin böyük teatrlarda işləmək, daha böyük sayda tamaşaçı qarşısına çıxmaq istəyi onu bir an da olsa, tərk etmirdi. Və xoş bir təsadüf onun bu arzusunu reallaşdırdı. 1958-ci ildə Quba teatrı Göyçayda tamaşalar göstərirdi.

Təsadüfən Göyçayda olan və Quba teatrının tamaşalarına baxan aktrisa Barat xanım Şəkinskaya da öz heyrətini gizlədə bilməyib, tamaşadan sonra səhnə arxasına – Mustafanın yanına gəldi, onu Bakıya dəvət etdi.

Barat Şəkinskayanın qayğısı və xeyirxahlığı sayəsində Mustafa Süleymanov qəhrəmanlarını gənc aktyorlar Səyavuş Aslanova və Məcnun Hacıbəyova “tapşırıb”, on il səhnəsində əlli rola imza qoyduğu Quba teatrından halallıq alaraq Bakıya gəldi və Mehdi müəllimin xeyir-duası ilə 1960-cı ildən dram teatrının əsas yaradıcı heyətinə qəbul olundu. Ağasadıq Gəraybəyli, Ağadadaş Qurbanov, İsmayıl Osmanlı, Əlihüseyn Qafarlı, Sona Hacıyeva, İsmayıl Dağıstanlı, Əjdər Sultanov, Hökumə Qurbanova, İmamverdi Bağırov kimi müqtədir səhnə ustalarından görüb-götürdü.

Gərgin axtarışlar, yaradıcı iş və böyük zəhmət bahasına böyüklü-kiçikli müxtəlif taleli, müxtəlif xarakterli neçə-neçə obraz yaratdı, neçə-neçə qəhrəman ömrü yaşadı, öz aktyorluq ömrünə neçə-neçə ömür yerləşdirdi. Canpolad (“Qılınc və qələm”), Kərbəlayı Vəli (“Ölülər”), Hacı Naib və Kərbəlayı Türbət (“Dəli yığıncağı”), Teymurtaş və Fuad (“Almaz”), Həkimbaşı (“Məhəbbət əfsanəsi”), Murad baba (“Yol ayrıcı”), Poçtalyon (“Ana tarlası”), Çingiz (“Eşq və intiqam”), Professor (“Sən yanmasan”), Kapitan Bahadur (“Vəfa”), Bədəl və Kərim Rəhimli (“Alov”), Nadirov (“Əcəb işə düşdük”), Martenburov (“Közərən ocaqlar”), Professor Mövsümzadə (“Unuda bilmirəm”), Sarvan (“Kəndçi qızı”), Fərəcov və Fərəc (“Sən həmişə mənimləsən”), Mirzə Sadıq (“Natəvan”), Böyük bəy və Həsənalı kişi (“Mahnı dağlarda qaldı”), Dədə Qorqud (“Torpağa sancılan qılınc”), Nəzərli (“Kölgələr pıçıldaşır”), Böyük qardaş (“Yatmış gözəl və yeddi qardaş”), Usta Voskan (“Nakam qız”), İsidor Cakeli (”Darıxma, ana"), Zindançı (“Unudulan adam”), Poletayev (“Tufanlı illər”), Bağban (“Atabəylər”), Çapar (“Antoni və Kleopatra”), Brabanskio (“Otello”) və başqa ədəbi qəhrəmanların hiss və həyəcanını səhnədə böyük məharətlə yaşadı.

İlyas Əfəndiyevin “Mahnı dağlarda qaldı” pyesindəki Böyük bəy Mustafa Süleymanovun ən çox sevdiyi qəhrəman idi.

Mustafa Süleymanovu tamaşaçılara sevdirən hansı cəhətləri idi? Bu sualı respublikanın əməkdar artisti Hacıməmməd Qafqazlı vaxtilə belə cavablandırmışdı: “Mənə elə gəlir ki, hər şeydən əvvəl, maraqlı obrazlar yaratmaq bacarığı. Biz onlarca tamaşada tərəf-müqabil olmuşuq. Həmişə də görmüşük ki, tamaşadan-tamaşaya kamilləşir. Qəhrəmanının hiss və həyəcanları ilə yaşamaq o aktyora qismət olur ki, rolun boyasını dəqiq tapsın, əsəri ən xırda təfərrüatına qədər bilsin, təbii və dinamik ifa barədə düşünsün”.

Mustafa Süleymanovun qibtə ediləcək dərəcədə gözəl yaddaşı vardı. Oynadığı əksər tamaşalarda təkcə öz sözlərini yox, bütün əsəri əzbərdən bilirdi. Əgər teatrda fövqəladə bir hadisə baş versəydi, yəni, hansısa bir akytor tamaşaya keciksəydi, ya da gəlməsəydi, rejissor istənilən rolu arxayıncasına ona həvalə edə bilərdi. Elə ona görə də səhnə dostları bu sinədəftər aktyoru “ehtiyat oyunçu”, “səhnə ensiklopediyası”, “teatrın yanğınsöndürəni” adlandırırdılar.

Qısa müddət ərzində müxtəlif obrazlar qalereyası yaratmış Mustafa Süleymanovun özünəməxsus yaradıcılıq keyfiyyətləri C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının rejissorlarının da diqqətini cəlb eləmiş və dəfələrlə onu çəkilişə dəvət eləmişdilər. “Leyli və Məcnun”, “Dədə Qorqud”, “Babək”, “Yeddi oğul istərəm”, “26-lar”, “Axırıncı aşırım”, “Nəsimi”, “Qorxma, mən səninləyəm” kimi kino əsərlərində epizodik rollarda çıxış etsə də, bu rollardakı rəngarənglik, ifa müxtəlifliyi qabarıq surətdə görünür və uzun müddət tamaşaçının yaddaşından silinmir.

Muxtar Afşarov, Məhluqə Sadıqova, Mirvari Novruzova, Abbas Rzayev, Məmməd Sadıqov, Hacı Məmməd Qafqazlı, Sadıq Saleh, Ətayə Əliyeva kimi ömrünü səhnədə keçirmiş aktyorlar teatrdan uzaqlaşdırıldı.

Altmış üç yaşlı Mustafa Süleymanov da digər sənət yoldaşları kimi dinməz-söyləməz doğma teatrdan çıxıb-getdi. Teatrda çalışdığı dövrdə o, düz beş dəfə fəxri ad almağa təqdim olunmuşdu. Hər dəfə də “sənədləri çatışmırdı”. “Gələn dəfə növbə səninkidir”, – deyirdilər . Lakin dünyagörmüş bu kişinin vüqarı, qüruru kiminsə qapısını döyməyə ona imkan vermirdi.

Bir gün Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun direktoru, professor Kamal Abdullayev heç yerdə işləməyən yaşlı sənət adamlarını “Sönməz ulduzlar” assosiasiyasına dəvət elədi, onlara qayğı göstərdi, əl tutdu, könüllərini aldı. Rejissor Məmmədkamal Kazımov isə onların iştirakı ilə S.Vurğunun “Vaqif” pyesini “Qu quşunun son nəğməsi” adı ilə tamaşaya hazırladı. Əlbəttə, Vaqif rolunu onu səhnədə artıq beş yüz dəfə oynamış Mustafa Süleymanova təklif etdi. Tükənməz enerjisinə, daxili qüvvəsinə inanan qocaman aktyor buna məmnuniyyətlə razılıq verdi.

Tamaşa yeni quruluşda ərsəyə gəldi. 1999-cu ildə iki dəfə oynandı, özü də doğma divarlar arasında, dram teatrının səhnəsində. Mustafa Süleymanov Vaqif rolunda səhnəyə 501-ci dəfə çıxdı. Tamaşaya bu qocaları müqəddəs ocaqlarından didərgin salanlar da baxırdı. Mustafa Süleymanov şairin “Əyilməz vicdanın böyük heykəli” məşhur misralarını deyərkən əli ilə zaldakı rəhbərləri göstərəndə gurultulu alqışlar qopdu və özünün sonuncu nəğməsini oxuyan qocaman aktyor bu alqışların müşayiəti ilə həmişəlik səhnəni tərk elədi. ...Mustafa Süleymanovla (11.I.1924 – 2.I.2001) qiyabi tanış idim, dəfələrlə teatrın səhnəsində və televiziya ekranlarında görmüşdüm onu. Ötən əsrin səksəninci illərində isə tale doğma Şuşada görüşdürdü bizi. Haqqında yazmaq fikrim olduğunu bildirəndə “Bakıda görüşərik” — dedi.

Bakıda isə gec, təzə əsrimizin ilk ilində görüşdük onunla. İyirmi il əvvəlki fikrimi xatırlatdım. Dedi ki, mən özüm zəng edəcəyəm. Onun zəngini isə çox gözlədim, bir xəbər-ətər çıxmadı. 8 il əvvəl o, qəm karvanına qoşularaq bizim bu fani dünyamızı tərk etdi.

Vasif QULİYEV

Xalq qəzeti.-2009.-4 fevral.-S.7.