Perspektiv qaz resursları və qaz
sənayesinin inkişaf problemləri
Nazirlər Kabinetinin
2008-ci ildə sosial-iqtisadi inkişafın yekunlarına həsr
olunmuş 16 yanvar 2009-cu il iclasında Azərbaycan Prezidenti
İlham Əliyev məzmunlu nitqində göstərmişdir
ki, dünya tarixində maliyyə və iqtisadi böhran ili
olduguna baxmayaraq, 2008-ci il Azərbaycan Respublikası
üçün növbəti uğurlu il olmuş, qlobal
maliyyə-iqtisadi böhranla əlaqədar olaraq, enerji təhlükəsizliyinin
qorunması məqsədi ilə anti-böhran proqramları
işlənib hazırlanmışdır.
Müasir Azərbaycan
dövlətinin banisi, xalqımızın ümummilli lideri
Heydər Əliyev Xəzər sektorunun karbohidrogen
resurslarının işlənməyə daxil edilməsi,
dünya bazarına çıxarılması, iqtisadiyyatın
yenidənqurulması məqsədilə Azərbaycanın
müasir texnologiyalara malik olan dövlətlərin nəhəng
transmilli korporasiyaları ilə əməkdaşlıq etməyə
üstünlük vermiş, onlarla iş birliyinin iqtisadi
böhrandan çıxmağın yeganə yolu olduğunu
uzaqgörənliklə hiss etmiş və 1994-cü ildə “Əsrin
müqaviləsi”nin imzalanmasının təşəbbüskarı
olmuşdur.
Azərbaycanın qazçıxarma tarixi dörd mərhələyə bölünür: birinci mərhələdə qaz hasilatı 1,3 kubmetrdən 6,6 milyard kubmetrə qədər artmış (1950-1963), lakin 1964-1969-cu illərdə 5,0 milyard kubmetrə qədər enmişdir; ikinci mərhələdə (1969-1982) 5,5-dən 14,9 milyard kubmetrə qədər artmışdır; üçüncü mərhələdə (1983-1993) 6,5 milyard kubmetrə qədər azalmışdır; dördüncü mərhələdə (1993-2008) isə qaz hasilatının artması müşahidə edilmışdır. 2007-ci ildə qaz hasilatı 11 milyard kubmetr olduğuğu halda, 2008-ci ildə 23 milyard kubmetrə (rekord rəqəm) qədər artmışdır. Son beş ildə qaz hasilatı 3,2 dəfə artmışdır.
Azərbaycanın köhnə qazkondensat yataqları (QKY) tükənməkdədir, lakin 1979-1987-ci illərdə “Günəşli”, “Çıraq” və “Azəri” dəniz neft-qaz yataqları kəşf edilmişdir. 1996-cı ildə “Şahdəniz” perspektiv strukturunun kəşfi və işlənməsinə dair Beynəlxalq müqavilə bağlanmış, 1999-cu ildə qaz ehtiyatları 700 milyard kubmetr qiymətləndirilən “Şahdəniz” QKY “İstiqlal” yarımdalma dərin qazma qurğusundan (YDQQ) iki dərin kəşfiyyat quyusu vasitəsilə kəşf edilmişdir. 2000-ci ildə Bakı–Tbilisi–Ərzurum Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin (CQBK) tikintisinə başlanmış və 2006-cı ildə istismara verilmişdir. İlkin mərhələdə hər il 6,6 milyard kubmetr təbii qaz ixrac olunacaqdır. Azərbaycan qazının ixracatının əsas strateji istiqaməti, buraxılış qabiliyyəti ildə 30 milyard kubmetr olan 1400 mm-lik yeni magistral ixrac boru kəməridir və ümumi uzunluğu 1800 km təşkil edir: 400 km Azərbaycan, 300 km Gürcüstan və 1100 km hissəsi Türkiyə ərazisindən keçir.
1992-1994-cü illərdə qaz “klirinq-kvotası” əsasında Türkmənistandan hər il lüzumsuz olaraq, 2,5 milyard kubmetr təbii qaz idxal edilmiş, lakin iqtisadi cəhətdən qeyri-sərfəli olduğu üçün 1995-ci ildə qaz idxalı dayandırılmışdır.
Görülmüş səmərəli tədbilər nəticəsində sonrakı idxal qazından da imtina edilmiş və 2007-ci ildən təbii qazın ixracı həyata keçirilır. Mərkəzi Asiyadan və Azərbaycandan keçməklə, təbii qazın Avropa ölkələrinə nəql edilməsi məqsədi ilə “Nabukko” beynəlxalq qaz kəmərinin layihəsi 1 may 2008-ci ildə XXI Avropa iqtisadi forumunun əsas müzakirə obyektlərindən olmuşdur.
Yaxın illərdə dəniz neft-qaz yataqlarının hasilatının kəskin surətdə artacağı gözlənilir. 1997-1998-ci illərdə “Qarabağ” perspektiv strukturunda “Dədə Qorqud” üzmə qazma qurğusundan üç kəşfiyyat quyusu qazılmış və sınanma zamanı ikinci quyunun sutkalıq hasilatı 770 milyon kubmetr qaz olmuşdur. 1998-ci ildə “Əşrəfi” perspektiv strukturunda “Dədə Qorqud” üzmə qazma qurğusundan 1 saylı kəşfiyyat quyusunun sutkalıq hasilatı 620 min kubmetr qaz olmuşdur. 1997-ci ildə “Çıraq-1" platforması dənizin 120 m dərinliyində yerləşdirilmiş, ilkin neftin çıxarılmasına başlanılmışdır. Buradan ”Neft Daşlarına" 48 km-lik 300 mm-lik qaz kəməri çəkilmiş və 1998-ci ildən sutkada 3-4 milyon kubmetr səmt qazı nəql olunur. 2003-cü ildə “Yanan Tava”" perspektiv strukturunda kəşfiyyat quyusunda 5,0 km dərinlikdə qaz təzahürləri olmuşdur. “Abşeron” perspektiv strukturunda ilk kəşfiyyat quyusu “İstiqlal” YDQQ-da 6506 m dərinlikdən qaz alınmışdır.
Azərbaycanla Türkiyə arasındakı razılığa görə, 2005-2018- ci illərdə “Şahdəniz” QKY- dan həmin ölkəyə 89 milyard kubmetr təbii qaz ixrac olunacaqdır. 2007-2018-ci illərdə hər il 6,6 milyard kubmetr qaz ixrac olunacaqdır. Perspektivdə qaz hasilatı 20 milyard kubmetrə çatdırılacaqdır. Hazırda Yunanıstan, Bolqarıstan, Rumıniya, Macarıstan, Avstriya və İtaliyanın Azərbaycan qazına ehtiyacı vardır. Türkiyə ilə Yunanıstan arasında tikilmiş, Ankaradan başlanğıcını götürən MQK Mərmərə dənizinin dibindən keçməklə, Yunanıstanın Komotini şəhərinə daxil olmuşdur. Türkiyə və Yunanıstanın qaz şəbəkələrini birləşdirən MQK-nin ümumi uzunluğu 650 km-dir. 2009-cu ildə Yunanıstana və Bolqarıstana Azərbaycan qazı ixrac ediləcək və bu qazın Avropaya iki istiqamətdə nəqli nəzərdə tutulmuşdur: Türkiyə–Yunanıstan–İtaliya və Bolqarıstan–Rumıniya–Macarıstan-Avstriya. “Şahdəniz” QKY-nın istismarının I mərhələsində Türkiyəyə 6,6 milyard kubmetr, II mərhələdə Fransaya və Balkan ölkələrinə hər il 10-11 milyard kubmetr təbii qazın nəql olunacağı gözlənilir.
Apardığımız araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, yeni dəniz neft-qaz yataqlarının məhsuldar qatının alt şöbəsinin lay dəstələri yüksək təzyiqli qazkondensat horizontlarından ibarətdir. Ona görə də “Günəşli” yatağında bazis horizontlarına yeni kəşfiyyat quyuları qazılmalı, həmin QKY-nın kəşfiyyatı tamamlanmalı və qazkondensat məhsulu verən kəşfiyyat quyularının təyinatını dəyişdirməklə, hasilat quyuları kateqoriyasına keçirmək lazımdır. Perspektivdə həmin yataqların bazis horizontlarından hər il 6-8 milyard kubmetr təbii qaz çıxarmaq mümkün olacaqdır. Bazis horizontlarının yüksək təzyiqli təbii qazı kompressordan istifadə etmədən, yuxarıda yatan “fasilə” lay dəstəsinə və X horizontun kontrakt neftinin “qaz repressiyası” üsulu ilə səmərəli çıxarılması məqsədi ilə quyular vasitəsilə yüksək təzyiqlə neft laylarına vurmaq mümkündür.
Kontrakt yataqlarından hər il 50 milyon ton neft hasil olunacadır və hasil olunacaq hər ton neftlə 150 kubmetr (“qaz amili”) səmt qazının çıxarılacağı nəzərə alınarsa, onda hər il 7,5 milyard kubmetr kiçik təzyiqli səmt qazı istehsal oluna bilər. Kiçik təzyiqli səmt qazlarının tutulması, mədən hazırlığından sonra KS-də sıxılması, sahilə nəql edilməsi, Azərbaycan Qaz Emalı Zavodunda (AzQEZ) emal edilməsi, qurudulması və propan-butan fraksiyasının ayrılması əməli əhəmiyyət kəsb edir. İlk mərhələdə kiçik təzyiqli səmt qazlarının emalı nəticəsində hər il 1,5 milyard kubmetr neft qazı və 30 min tona qədər maye qaz istehsal oluna bilər. İkinci mərhələdə isə hər il 3,0-3,5 milyard kubmetr səmt qazının emalından sonra 60 min tona qədər maye qaz istehsal etmək mümkündür.
Ölkənin indiki geosiyasi durumunu nəzərə alaraq, işğal olunmuş zonalar azad edildikdən, bir milyondan artıq məcburi köçkün öz yurdlarına qayıtdıqdan sonra maye qazın əhalinin və kommunal-məişət obyektlərinin yanacaq təchizatının mühüm amili kimi olacağanı nəzərə alaraq, neft-qaz emalı proseslərində bu qiymətli yanacağın istehsalı maksimum təmin edilməlidir. Maye qaz yanacağını bölgələrdəki istehlakçılara kifayət qədər çatdırmaq üçün “Məişət-Maye Qaz” ATSC-nin sərəncamında kifayət qədər dəmiryol çənləri vardır. Cəmiyyət indiki Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodundan və AzQEZ-dən maye qazla kifayət qədər təmin olunur. Bu ekoloji yanacağın əhaliyə çatdırılmasının uzaq bölgələr üçün alternativi yoxdur.
1985-1995-ci
illərdə indiki Heydər Əliyev adına Bakı Neft
Emalı Zavodunun ərazisində “Q-43-107 M” katalitik krekinq
qurğusu inşa edilmişdir. Həmin katalitik krekinq qurğusunun
gücü maye qaz fraksiyası üzrə ildə 320 min ton
(100 min ton propan-propilen və 200 min ton butan-butilen) olduğuna
baxmayaraq, qurğu hələlik 25-30% gücü ilə
işləyir. Sumqayıtın
“EP-300" etilen-propilen qurğusunda yenidənqurmadan sonra maye
qaz istehsal olunur.
Hazırda respublikada 7 maye qaz
doldurma stansiyaları - MQDS (Bakı, Siyəzən,
Naxçıvan, Şirvan, Horadiz, Yevlax, Bərdə) fəalyyət
göstərir. Fəalyyətdə olan MQDS-lərin, onlara xidmət
göstərən maye qaz boşaltma-doldurma dəmir yol
estakadalarının yenidənqurulmaya ehtiyacı olduğu
üçün “Məişət-Maye Qaz” ATSC, “İnter Qaz
Servis” layihə işlərini yerinə yetirir və yaxın
illərdə nəinki maye qaz doldurma stansiyalarının,
onların maye qaz boşaltma-doldurma dəmir yol
estakadalarının rekonstruksiyası başa çatdırılacaq,
habelə, yeni MQDS-nin, maye qaz boşaltma-doldurma dəmir yol
estakadalarının layihələndirilməsi və tikintisi həyata
keçiriləcəkdir. MQDS-nin və maye qaz
boşaltma-doldurma dəmir yol estakadalarının yenidənqurulmasının
və tikintisinin başlıca məqsədi uzaq bölgələr
rayonlarını maye qazla təmin etməklə bərabər,
perspektivdə həmin rayonların avtoçənlərinin
Bakıya gəlməsinə ehtiyac olmayacaqdır. Bu isə
Bakı şəhərində və magistral yollarda təhlükəsizlik
problemlərinin həll edilməsinə, yolların avtoçənlərlə
yüklənməsinin qarşısının
alınmasına səbəb olacaqdır.
Maye qazın istehsalı və
məişətdə istifadəsi məqsədi ilə
ARDNŞ və “Altındaş” firması AzQEZ-nun bazasında
“AzTürkGaz” BM yaratmışdır. “AzTürkGaz” BM əhalinin
maye qazdan istifadə etməsi üçün Türkiyədə
istehsal olunmuş cihazlar, avadanlıqlar, yığcam balonlar
satılır və 9 maye qazdoldurma stansiyasının inşa
edilməsi nəzərdə tutulur. ARDNŞ- nın məlumatlarına
görə, həmin zavodda lazım olan güc yaradılmaqla,
ilk növbədə ölkənin maye qaza ekoloji yanacaq kimi tələbatı
tam ödənildikdən sonra, onun ixracı nəzərdə
tutulur.
Maye qazın zəngin
resurslarından və potensial imkanlarından məişətdə
yanacaq kimi səmərəli istifadə etmək məqsədi
ilə on bölgədə: Gəncə-iki ədəd, Lənkəran,
Abşeron yarımadası-iki ədəd, Naxçıvan,
Şəki, Xaçmaz, Tovuz, Saatlı, Horadiz, Yevlax
rayonlarında 12 məhəlli mənfi temperaturlu izotermik
yeraltı maye qaz anbarlarının (İYMQA) tikilməsini məqsədə
uyğun hesab edirik, dünya təcrübəsində bu
üsuldan istifadə olunur və təhlükəsizlik
baxımından çox vacibdir.
Respublikanın avtonəqliyyat
vasitələrində ekoloji yanacaq kimi təbii qazdan geniş
istifadə olunarsa, ətraf mühitin çirklənməsinin
qarşısının alınmasında böyük rol oynaya
bilər. Nəqliyyatda yüksək təzyiq altında
sıxılmış təbii qazdan istifadə edilməsi maye
yanacağa qənaət olunmasına imkan verir. Təbii qaz
mühərriklərdə yanarkən, onların tərkibində
benzin və dizel yanacağına nisbətən zəhərli
maddələrin olmaması mavi yanacağın tam yanmasına
şərait yaradır, bu isə ətraf mühitə
atılan zəhərli qazların miqdarını xeyli
azaldır. Əvvəllər Bakı-Rostov və Bakı-Tiflis
magistral əsas yolları üzərində avtomobillərə
qazdoldurma kompressor stansiyalarının-AQDKS (Sabunçu,
Xırdalan, Sumqayıt, Siyəzən, Lənkəran, Qazıməmməd,
Ağdaş, Yevlax, Mingəçevir, Gəncə, Qazax) tikilməsi
nəzərdə tutulmuşdur. Lakin Sabunçu, Xırdalan,
Sumqayıt və Gəncə şəhərlərində
AQDKS-ları tikilmışdır. Qazıməmməd, Yevlax,
Mingəçevir və Siyəzən şəhərlərində
AQDKS-in tikintisi başa çatdırılmaq ərəfəsindədir,
yalnız, Sabunçu və Sumqayıt AQDKS-ı fəliyyət
göstərir. Perspektivdə dörd marşrut istiqamətində
(Bakı-Qazıməmməd-Qazax, Bakı-Siyəzən-Şirvanovka,
Bakı–Şamaxı–Balakən, Bakı–Salyan–Astara yolları)
AQDKS-nın tikilməsi məqsədəuyğundur.
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 14 fevral 2005-ci
il tarixdə Qaradağ yeraltı qaz anbarının yenidənqurulmasına
dair sərəncam imzalamışdır. Layihədə
Qaradağ YQA-nın yenidənqurulması və fəal qaz həcminin
2,3 milyard kubmetrə çatdırılması
üçün tikiləcək KS-nin, qaztəmizləyici
qurğuların layihələndirilməsi, mədən
avadanlıqlarının tədarükü, tikinti işlərinin
yerinə yetirilməsi, köhnə quyu fondunun əsaslı təmir
olunması, yeni quyuların qazılması və s. tələb
olunur. Fəal qaz həcmi 1,2 milyard kubmetrə
çatdırılacaq Qalmaz YQA-nın yenidənqurulması
qarşıda durur. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanın
yeraltı qaz anbarlarında qazgötürmə prosesində
bir-birindən kəskin fərqli olan və əks qütblərdə
yerləşən hadisələr baş verir. Birinci halda
ölkənin qaz təchizatı sistemində
çatışmazlıqlar olduqda və ya, “Şahdəniz”
QKY ilə bağlı problemlər yarandıqda, YQA-da
hasilatın maksimum çatdırılması, ikinci halda isə
MQK-də təzyiq artdıqda, YQA-da sutkalıq hasilatın
azaldılması tələb edilir. Fikrimizcə, birinci halda təbii
qaz defisitinin aradan qaldırılması məqsədi ilə
bufer istehlakçıları olan “Azərenerji” ASC-nin
istilik-elektrik stansiyaları yandırdıqları təbii
qazın bir hissəsini mazutla əvəz etməlidir, ikinci
halda isə qaz təchizatı sistemindəki artıq qaz
resursları digər kateqoriyaların ehtiyaclarına,
istilik-elektrik stansiyalarına yönəldilməli və
qazgötürmə prosesində YQA-nın normal işi
pozulmamalıdır.
Yeraltı qaz anbarları
öz təyinatına görə iki tipə
bölünür: birinci tip yeraltı qaz anbarları yalnız
təbii qaz təminatının mövsümi (isitmə
mövsümü ərzində 4-5 ay müddətində fəal
qaz həcmi götürülür) qeyri-bərabərliyini tənzimləmək
üçün yaradılır və bu tip anbarlar
böyük fəal qaz həcminə malik olur. Göstərilən
yeraltı qaz anbarları bazis tipli YQA adlandırılır.
İkinci tip yeraltı qaz anbarları isə təbii qazın
təminatının yalnız sutkalıq və həftəlik
qeyri-bərabərliyini tənzimləmək üçün
yaradılır, isitmə mövsümü ərzində 3-4 həftə
ərzində fəal qaz həcmi tamamilə
götürülür və həmin anbarlar kiçik fəal
qaz həcminə malik olmaqla, taktiki məqsədlərə
qulluq edir.
Dünya təcrübəsinə
görə, təbii qaz təminatının sutkalıq və
mövsümi qeyri-bərabərliyini tənzimləmək
üçün yeraltı qaz anbarları ilə bərabər,
fəaliyyətdə olan istilik-elektrik stansiyalarının
bufer istehlakçıları kimi rolu böyükdür, yəni,
isitmə mövsümündə istehlakçılara verilən
təbii qazın çatışmazlığı adi hal
olduğu üçün istilik-elektrik stansiyalarının
yandırdıqları enerji daşıyıcılarının
xeyli hissəsi əsasən mazutdan ibarət olur. Sınaqdan
keçirlmiş bu metoddan son illər respublikamızda nədənsə,
tam isifadə olunmur. 2001-ci ildən başlayaraq, təbii
qazın idxalı ilə əlaqədar istilik-elektrik
stansiyalarının yandırdıqları enerji daşıyıcıları
əsasən, təbii qazdan ibarət olmuşdur. Lakin “Azərenerji”
ASC-nin elektrik stansiyalarının çoxsaylı çənlərində
kifayət qədər mazut ehtiyatları saxlanılır.
Ölkənin elektrik-istilik enercisinin 70%-ni istehsal edən “Azərbaycan”
və “Şirvan” DRES-nin aqreqatlarının forsunkaları hər
an təbii qazdan mazuta və əksinə, keçə bilirlər.
Məsələn, 2008-ci ilin dekabrında energetiklərə
sutkada orta hesabla 20 milyon kubmetr təbii qaz verilmişdir, bu isə
istifadəyə göndərilən mavi yanacağın 50
faizini təşkil edir.
Keçmiş “Azərenerji”
Dövlət Şirkətinin (indiki “Azərenerji” ASC-nin) və
Energetika İnstitutunun məlumatlarına görə,
1991-1994-cü illərdə “Azərenerjinin” elektrik enerjisi
istehsalı 23,3-dən 17,6 milyard kilovat saata enmiş, göstərilən
müddətdə həmin enerjilərə sərf edilmiş
mazutun miqdarı 3,8-dən 4,4 milyon tona qədər
artırıldığı halda, təbii qazın həcmi
4,2-dən 0,9 milyard kubmetrə qədər
azaldılmışdır. 2008-ci ildə “Azərenerjinin”
elektrik enerjisi istehsalı 20,2 milyard kilovat saat olmuş və
energetiklərə 5 milyard kubmetr təbii qaz verilmişdir. Son
beş ildə Azərbaycanda 6 modul tipli elektrik stansiyası
(“Astara”, “Xaçmaz”, “Şəki”, “Naxçıvan”,
“Bakı”, “Səngəçal”) tikilmiş və onların
ümumi istehsal gücü 0,9 min meqavatdır. Tikilməkdə
olan 3 modul tipli elektrik stansiyasının (Sumqayıt,
Şirvan, və Quba) ümumi istehsal gücü 1,5 min meqavat
olacaqdır. Perspektivdə elektrik stansiyalarının birlikdə
ümumi istehsal gücü 6,5 min meqavata və hər il
istehsal olunan elektrik enerjisinin miqdarı 25 milyard kilovat saata
çatdırılacaqdır.
Ona görə də Azərbaycanın
karbohidrogen qazlarının nisbətən məhdud
resurslarından ixrac olunan qazdan əlavə, bütün
istehlak kateqoriyaları arasında ümumi maraqlar nəzərə
alınmaqla bölüşdürülməlidir. “Azəriqaz”
QSC qaz təminatının mövsümi qeyri-bərabərliyini
tənzimləmək üçün özünün
yeraltı qaz anbarlarından istifadə etdiyi kimi “Azərenerji”
ASC də özünün anbarlarında saxladığı
mazutdan istifadə etməlidir.
Proqnozlar göstərir ki,
indiki dövrdə yanacaq-enerji kompleksinin problemlərinin yeganə
həlli, enerji daşıyıcılarının məhdud
resurslarından qənaətlə istifadə etməkdən
ibarət olmalıdır. Avropanın enerji təhlükəsizliyinin
təmin edilməsində müəyyən rol oynayan Azərbaycanın
enerji daşıyıcılarının ehtiyatlarının
yaxın onilliklərdə əsas hissəsinin tükənməyə
məruz qalacağı qaçılmazdır. Ona görə
də alternativ enerji növlərinin istehsalına geniş yer
verilməli və Nəvai istiqamətində atom elektrik
stansiyasının (AES) layihəsinə baxılmalıdır.
Vaqif ASLANOV,
geologiya-mineralogiya elmləri
doktoru, AzETLQİ-nin
laboratoriya müdiri
Xalq qəzeti.-2009.-10 fevral.-S.5.