Şərəfli ömür yolundan səhifələr

Müasir Azərbaycan filologiyasının yaradıcılarından olan akademik Həmid Araslı elm və mədəniyyət tariximizdə klassik irsin görkəmli tədqiqatçısı, naşiri, folklor mütəxəssisi, eləcə də orta əsrlər ədəbiyyatımızın ədəbi əlaqələrinin araşdırıcısı kimi şərəfli bir yer tutur. Onun “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsi, şifahi xalq ədəbiyyatı, aşıq şeri və dastanlarımız haqqında yazdığı sanballı tədqiqat əsərləri, eləcə də tərtib etdiyi bədii nümunələr bu gün də araşdırıcıların istinad etdikləri mötəbər qaynaqlardır. Sistemli ədəbiyyat tariximizin yaradılmasında, yüksək ixtisaslı filoloq, şərqşünas kadrların yetişdiriməsində əvəzsiz xidmətlərilə seçilən alim hələ çox gənc yaşlarından elm təşkilatçısı, ictimai xadim kimi də böyük nüfuz qazanmışdır.

1932-ci ildə ali məktəbi bitirdikdən sonra aspiranturada təhsilin davam etdirən H.Araslı, eyni zamanda assistent vəzifəsində də çalışır, SSRİ EA Azərbaycan filialının nəzdində təşkil edilən kitabxananın Şərq bölməsinin müdiri işləyir. O, bu zaman Azərbaycan və Şərq yazıçılarının əlyazmalarını, folklor nümunələrini toplayıb əlyazmalar fondu yaradır ki, bu da alimin istər klassik və qədim, istərsə yeni Azərbaycan ədəbiyyatı qarşısında ən dəyərli xidmətlərindən biridir. Belə bir ideya, belə bir fikir, görünür, gələcəyin görkəmli alimini hələ gənc yaşlarından düşündürürmüş. Belə ki, 1926-1927-ci illərdə, seminariyanı bitirib Gəncə yaxınlığındakı Nəbiağalı (indiki Sabir) kəndində məktəb direktoru işləyərkən şagirdləri arasında müsabiqə elan edərək onlara xalq ədəbiyyatı nümunələrini toplamağı tapşırırmış.

1938-ci ildən Nizami adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda çalışan gənc alim, klassik irs və qədim abidələrin üzə çıxarılması, onların tədqiqi və təbliği ilə məşğul olmağa başlayır. İnstitutun Qədim ədəbiyyat və Mətnşünaslıq şöbələrinin yaradılmasında onun böyük əməyi olmuşdur. Həmid Araslı həmin illərdə bu sahədəki məhsuldar fəaliyyəti ilə yanaşı ADU-da çalışır, ali məktəblərdə Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kursunun əsasını qoyur.

1943-cü ildə “XIII-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı” mövzusunda dissertasiya müdafiə edib filologiya elmləri namizədi adını alır. Bundan sonra ADU-nun şərqşünaslıq fakültəsində Yaxın Şərq xalqları ədəbiyyatları kafedrasına rəhbərlik edərək filoloq və şərqşünas kadrların hazırlanması ilə daha yaxından məşğul olur.

Alimin elmi-təşkilati bacarığı Nizami adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi Muzeyinin yaradılması və fəaliyyətində də özünü göstərir. Ədəbiyyatımızın ta qədimdən başlayaraq müasir dövrə qədərki mərhələlərini əyani şəkildə əks etdirən muzeyin elmi əsasını qoyan H.Araslı bu muzeyi elm və mədəniyyət ocağı kimi sevmiş, ona müqəddəs məbədgah kimi baxmışdır. Hörmətli alim 1940-cı ildən başlayaraq əvvəlcə muzeydə elmi katib, sonralar elmi işlər üzrə müdir müavini, 1960-1968-ci illərdə isə müdir vəzifəsində çalışmışdır. Onun rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə yaranan ekspozisiyalar, təsviri eksponatlar və onlar haqqındakı izahedici mətnlər bu gün də öz istiqamətverici əhəmiyyətini saxlamaqdadır.

Akademik H.Araslı həm də klassik türk, fars və ərəb sənətkarlarının ədəbi irsini və onların Azərbaycan ədəbiyyatı ilə əlaqələrini araşdıran və bu sahədə görkəmli mütəxəssislər yetişdirən şərqşünas alimdir. 1968-ci ildə AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutu “Ədəbiyyat şöbəsi”nin, 1970-ci illərdə institutun direktoru olan alim həmin sahədə uğurlu fəaliyyəti ilə də seçilmişdir. Onun rəhbərliyi ilə həmin illərdə İnstitutun strukturunda bir sıra əhəmiyyətli dəyişikliklər edilmiş, yeni şöbələr açılmış, əməkdaşların elmi tədqiqat işləri məqsədəuyğun planlaşdırılmışdır ki, bu da Şərq xalqlarının ədəbiyyatı, tarixi, iqtisadiyyatı, mədəniyyəti, Şərq yazılı abidələrinin tədqiq və nəşri sahəsindəki diqqətəlayiq nailiyyətlərlə nəticələnmişdir. Alimin ciddi səyilə Şərqşünaslıq İnstitutunda yeni şöbələr açılır. Bunlardan biri də əvvəllər qrup halında fəaliyyət göstərən ”Türk filologiyası” şöbəsi idi. İlk müdiri akademik H.Araslı olan bu şöbə öz işini bir neçə istiqamətdə planlaşdırmış, türk ədəbiyyatının müxtəlif dövrlərinin ədəbi mənzərəsini tədqiq etməyə başlamışdır. Bu illərdə akademik H.Araslının Türkiyə şairləri Gülşəhri və Tofiq Fikrət yaradıcılığı haqqında “Gülşəhri və Gəncəli Nizami”, “Tofiq Fikrət və Azərbaycan ədəbiyyatı”, ”Nizami Gəncəvinin ilk mütərcimi”, “Tofiq Fikrətin Azərbaycana təsiri”, ”Leyli və Məcnun” haqqında”, “Azərbaycanda və Türkistanda yaşayan Nəsrəddin Xoca” adlı maraqlı elmi məqalələri çap olunmuşdur.

Ümumtürk mədəniyyətinin inkişafında müstəsna əhəmiyyəti olan qədim yazılı abidələr və türkdilli şairlərin yaradıcılıqlarının tədqiqinə xüsusi diqqət yetirən akademik H.Araslı bu sahədə geniş araşdırmalar aparmışdır. Alim Nizami, Nəsimi, Xətai, Füzuli, Nəvai və b. şairlərin ədəbi irsini həm yeni qaynaqlara əsaslanaraq əlavə izahlarla tərtib edib oxuculara çatdırmış, həm də bu sənətkarların yaradıcılıqlarını tədqiq yolu ilə Şərq şeirinə təsirini aydınlaşdıraraq, onların Şərq ədəbiyyatı, o sıradan türk xalqları ədəbiyyatlarındakı əvəzsiz yerini müəyyənləşdirmək baxımından əhəmiyyətli işlər görmüşdür. Akademik H.Araslının bu istiqamətdə apardığı tədqiqatların nəticəsi olaraq çap edilən “Şairin həyatı”, ”İmadəddin Nəsimi”, “Xaqani Şirvani” kimi əsərləri və çoxsaylı məqalələri elm aləmi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Bunlardan başqa, alim Türk filologiyası şöbəsinə rəhbərlik etdiyi dövrdə “Kitabi Dədə-Qorqud”, ”M.V.Vidadinin əsərləri”, “M.P.Vaqifin əsərləri”, “Fərhad və Şirin”, ”Əlişir Nəvai”, “Xətainin əsərləri”, ”İ.Nəsiminin seçilmiş əsərləri”, “Azərbaycan dastanları” və s. kitabların tərtibi üzərində işlənmiş, bunları yeni materiallarla zənginləşdirərək mükəmməl şəkildə nəşr edilmişdir.

Ümumiyyətlə, şöbədə aparılan tədqiqat işləri böyük maraq doğuran, nəzəri cəhətdən araşdırmağa ehtiyacı olan, aktuallığı ilə seçilən mövzulara həsr olunmuşdur. Həmid müəllim şöbə və onun əməkdaşlarının fəaliyyətini istiqamətləndirməklə bərabər müasir ədəbi proseslə səsləşən, mənəvi tələbata cavab verən mövzuların seçilməsində, şöbə əməkdaşlarının əsərlərinin müzakirəsində, ədəbi-mədəni əlaqələr və onların köklərinin üzə çıxarılmasında yaxından iştirak edir, dissertantlara rəhbərlik edir, rəyçi və redaktor kimi çıxış edirdi.

Ümumtürk mədəniyyəti ilə yaxından maraqlanan Həmid müəllim Azərbaycan və Türkiyə ədəbiyyatının görkəmli simalarının yaradıcılığını da bu zəmində araşdırır, doğma ədəbiyyatın milli ənənələrinə, Türk mədəniyyətinə məhəbbətlə yanaşır, onları tədqiq edib oxuculara doğru-düzgün çatdırmaq sahəsində ardıcıl fəaliyyəti ilə seçilirdi. akademik H.Araslının ədəbiyyata gəldiyi ilk illərdən onun elmi araşdırmalarında özünü qabarıq göstərən bu səciyyəvi cəhət alimin bütün yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. Onun “Nizamidə xalq sözləri, xalq ifadə və zərbi-məsəlləri”, ”Nizami və Azərbaycan xalq ədəbiyyatı”, “Nəvai və Azərbaycan ədəbiyyatı”, ”Nizami və özbək ədəbiyyatı”, “Böyük türkmən şairi Kəminə”, ”Nizami və Nəvai”, “Nizami və Şərq ədəbiyyatı”, ”Nizaminin Azərbaycan müaqibləri”, “Nəvai və Füzuli”, ”Xalq ədəbiyyatımızın qiymətli abidəsi” və s. məqalələri buna yaxşı örnəkdir.

Alim farsdilli poeziyamızın qüdrətli nümayəndələrinin irsinə də bu baxımdan yanaşmışdır. Məshəti , Xaqani, Nizami kimi ölməz sənətkarların doğma mühitlə bağlılıqları, əsərlərində Azərbaycan mədəniyyəti ilə əlaqəli ifadələri, qədim türk sözləri işlətdiklərini təkzibedilməz faktlarla göstərmişdir. Ədəbiyyatımızın görkəmli tədqiqatçısı ümumiyyətlə türkdilli xalqların mədəniyyətinə, onun tarixi, ədəbiyyatları və dilinə xüsusi həssaslıqla yanaşmışdır. Akademik H.Araslıdan bəhs edən tədqiqatçılar haqlı olaraq alimin yaradıcılığının mühüm bir hissəsinin anadilli ədəbiyyatımızın tədqiqinə həsr olunduğunu bildirir, anadilli şerimizin İ.Həsənoğlu, Q.Bürhanəddin, İ.Nəsimi, Ş.İ.Xətai, Kişvəri, Həbibi, Füzuli, Qövsi, Saib, Məsihi, Fədai, Vidadi, Vaqif və başqa nümayəndələri haqqında lilkin mötəbər tədqiqat, dəyərli elmi-nəzəri ümumiləşdirmələrin H.Araslıya məxsus olduğunu qeyd edir, onların dərslik və ədəbiyyat tarixlərinə salınıb ardıcıl öyrənilməsini də onun xidməti kimi dəyərləndirirlər.

Alimin “Kitabi – Dədə Qorqud”, ”Aşıq yaradıcılığı”, qədim xalq dastanları ilə bağlı sanballı tədqiqatları, Xaqani, Nizami, Nəsimi, Xətai, Saib, Vaqif və başqa dünyaşöhrətli sənətkarlar haqqında mötəbər araşdırıcı qənaətləri, ümumşərq və dünya miqyasında keçirilən elmi məclislərdə etdiyi maraqlı məruzələr onu görkəmli şərqşünas alim kimi respublikamızın sərhədlərindən kənarlarda da şöhrətləndirmişdir. Hələ sovetlər dövründə, Azərbaycanın xarici ölkələrlə, xüsusi ilə Şərq ölkələri ilə əlaqələrinin, təmaslarının, görüşlərinin çox məhdud və xüsusi nəzarətdə olduğu bir dövrdə akademik H.Araslı bir alim, bir şəxsiyyət kimi bir çox ölkələrdə tanınmış, elmə etdiyi xidmətlər, o zamanın verdiyi imkanlar çərçivəsində yüksək qiymətləndirilmişdir. Belə ki, görkəmli alim, Özbəkistan Respublikasının əməkdar elm xadimi, Türk Dil Qurumunun, İraq EA, İslam sivilizasiyasını öyrənən İordaniya Kral cəmiyyətinin fəxri üzvü idi.

Akademik H.Araslı haqqında görkəmli alimlər fikir söyləmiş, onun Şərq xalqları arasındakı ədəbi-mədəni əlaqələri möhkəmləndirən elmi fəaliyyətini təqdir etmişlər ki, bu sahədə alimin türk ədəbiyyatşünasları ilə bağlı qarşılıqlı yaradıcı əlaqələrinin xüsusilə seçildiyini qeyd etmək istəyirik. Fikrimizi təsdiq edən bir-iki nümunə üzərində dayanaq:

Görkəmli Türkiyə şairi Nevzat Üstün 1965-ci ildə SSRİ-nin bir neçə şəhərinə səyahət edərkən Bakıda da olmuş, akademik H.Araslı ilə görüşmüşdü. Nevzat Üstün səyahətdən aldığı təəssüratları İstanbulda “Sovyetlər Birliyindən Batıya” adlı kitabda çap etdirmişdir. Şair kitabında Həmid müəllimlə görüşünü belə xatırlayır:”...Həmid Araslı türkcə, İstanbul ləhcəsilə danışırdı. O, doğrudan da böyük alim, çox layiqli bir insan idi. O, bizə muzeyi göstərdi. Azərbaycan tarixini özündə əks etdirən, həvəslə toplanmış əlyazmaları, kitablar, ornamentlər, şair və yazıçılardan bəhs edən, onların kitablarının, əlyazmalarının sərgiləndiyi otaqlar – orada olan hər şey çox düşünülmüş halda təşkil olunmuşdu.

Həmid Araslı Türk Dil Qurumunun üzvü kimi qarşıda keçiriləcək qurultayda iştirak edəcək. O, öhdəsinə düşən işə çox məsuliyyətlə yanaşan, başladığı işi sona qədər çatdıran ciddi və dərin düşüncəli alim idi.

Ayrılarkən Həmid Araslı Füzulinin dörd cildlik “Divan”ını bizə hədiyyə etdi”.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, xaricdə onu bir alim, bir şəxsiyyət, tədqiq etdiyi sahənin səriştəli, layiqli, dəyərli bir mütəxəssisi kimi tanıyan məsləkdaşları Həmid müəllimin vəfatı xəbərini çox kədərlə qarşılamışdılar. Türkiyənin görkəmli ədəbiyyatşünas alimi Orxan Şaiq də bu xəbərdən çox mütəssir olduğunu göndərdiyi başsağlığı məktubunda ifadə etmişdi:

“Pək Hörmətli xanım Əfəndi!

Bilgin və hörməti zövcənizin ölümündən burada çıxan “Türk Dili” məcmuəsindəki yazı dolayısıyla xəbərdar oldum. Həm kəndi naminə, həm də elm aləmi naminə yürəkdən üzüldüyümü ərz edirəm. Başsağlığı məktubu yazmaq bana hər zaman müşkül görünür. Bilirəm, bu cür acıların təsəllisi yoxdur. Yeganə təsəllimiz onun adının Türkiyə ədəbiyyatına etdiyi xidmətlər dolayısıyla türkiyat aləmində yaşayıb gedəcəyinə olan inamımızdır. Bu inam bizim tək təsəllimizdir. Böyük acınızı rəfiqəmlə birlikdə paylaşdırırız və sizə başsağlığı diləklərimizi göndərir, Allahdan səbr və əminlik diləriz”.

(Orxan Şaiq Həmid müəllimin ömür-gün yoldaşı hörmətli Balaca xanımın həyatda olmadığından xəbərsiz olduğuna görə bu məktubu ona ünvanlamışdı).

Təbiətən çox təvazökar, mülayim xasiyyətli, çox təmkinli, üzündən nur yağan, sözün əsl mənasında müdrik və əsl ziyalı olan akademik Həmid Araslının həyat yolunu izlədikcə onun ömrü boyu “başın aşağı salıb” sakitcə, ancaq çox ciddiliklə yazıb-yaradan, öhdəsinə düşən işi layiqincə yerinə yetirən, yüksək elmi təşkilatçılıq bacarığına malik bir elm adamı olduğunun şahidi oluruq.

XX əsr Azərbaycan ziyalılığının ləyaqətli nümayəndəsi akademik Həmid Araslı elm tariximizdə pozulmaz izlər qoymuş görkəmli bir alim, yaradıcı bir şəxsiyyət olmuşdur.

Xalidə QULİYEVA-Qafqazlı,

AMEA Ziya Bünyadov adına

Şərqşünaslıq İnstitutu Türk

Filologiyası şöbəsinin müdiri

Xalq qəzeti.-2009.-22 fevral.-S.6.