Modernləşmə sənayenin rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinin vacib şərtidir

XX əsrin axırlarında dünyada iqtisadi inkişafın xarakteri və şərtlərini dəyişdirən informasiya-texnologiya inqilabı baş vermişdir. Bunun nəticəsində sənayedə texnika və texnologiyanın tətbiqi ictimai tərəqqinin aparıcı qüvvəsinə çevrilmişdir. İqtisadi inkişafın xarakterik şərtlərinin tamamilə yeni bazaya əsaslanması isə cəmiyyətin modernləşməsini tələb edir.

Akademik Ramiz Mehdiyev “Gələcəyin strategiyasını müəyyənləşdirərkən: modernləşmə xətti” adlı məqaləsində göstərdiyi kimi: “Hazırda sosiomədəni transformasiyanı milli tranzitin iki aspekti-iqtisadi və siyasi modernləşmə müəyyən edir. Bu transformasiyanın əsas mahiyyəti inkişaf dərəcəsi, siyasi və iqtisadi hazırlıq səviyyəsi müxtəlif olan cəmiyyətlərə ”üçüncü demokratik dalğa”nın genişlənməsi ilə əlaqədar “ idxal edilən” şəffaflıq, yeni idarəetmə stereotipləri, digər davranış və sosiomədəni normalar və arxetiplər şəklində təzahür edir”.

Nəzəriyyəyə əsasən, modernləşdirmə dedikdə ənənəvi qapalı cəmiyyətdən “müasir açıq cəmiyyətə” aparan sənayeləşmə, sekulyarizasiya, urbanizasiya, müasir ümumtəhsil sisteminin, siyasi hakimiyyətin yaradılması, məkan və sosial mobilliyin artırılması və s. başa düşülür. Ən ümumi şəkildə modernləşmə ənənəvi cəmiyyətdən iri maşınlı istehsala və qanunlara əsaslanan və ictimai həyatdan rasional idarə olunan cəmiyyətə keçilməsi prosesidir.

Modernləşmə prosesi çərçivəsində adətən aşağıdakı dəyişikliklər baş verir: bütün ictimai münasibətlərin təkmilləşdirilməsi və həyat ukladının dəyişdirilməsi, konfliktlərin tənzimlənməsi və ictimai problemləri həll edən yeni prosedur və mexanizmlərin meydana gəlməsi; ayrı-ayrı fərdlərin şüurluluğunun və müstəqilliyinin artması; iqtisadiyyat sahəsində əmtəə-pul münasibətlərinin maksimum dərəcədə yayılması, yeni qabaqcıl texnologiyanın yaranması, menecer və muzdlu işçilərin peşələr üzrə ixtisaslaşmasının yüksək səviyyəsinə nail olunması; sosial münasibətlərin dəyişdirilməsi-mobil olmayan cəmiyyətdən yüksək sosial mobilliyə və sosial rəqabətə əsaslanan dinamik cəmiyyətə keçilməsi.

Modernləşmə prosesinin səciyyəvi cəhətləri həyatın bütün sahələrini əhatə etdiyi üçün onun kompleks xarakter almasıdır. Modernləşmənin sistemli olması, cəmiyyətin hər hansı bir ünsüründə və yaxud həyatın bütün sahələrində (məsələn, mədəniyyət və siyasətdə) baş verən dəyişikliklər digər sahələrdə (məsələn, iqtisadiyyatda) öz əksini tapır. Modernləşmə qlobal xarakter daşıyır. Qərbdə başlanan modernləşmə sonralar bütün dünyaya yayılır. Həm də o davamlı xarakter alır – modernləşmə birdəfəlik deyildir, mərhələ-mərhələ özünü göstərir. O, eyni tipli və düzxətli differensial xarakterə malikdir. Modernləşmə hər bir ölkədə müxtəlif şəkildə özünü göstərir, çünki bu və ya digər şəkildə ənənəvi milli mədəniyyətə və etik normalara əsaslanır və onlardan tam imtina olunmasını tələb etmir.

Ənənəvi cəmiyyətdən müasir və yaxud industrial (və yaxud postindustrial və ya informasiya) cəmiyyətinə keçilməsi kimi mürəkkəb prosesin mühüm tərkib hissəsi siyasi modernləşmədir. Onun əsas məzmunu isə siyasi sistemin dəyişdirilməsidir.Hər hansı bir köklü modernləşmə güclü dövlət iradəsini tələb edir.

Müstəqil Azərbaycan dövləti ölkədə sosial-iqtisadi və təsisat-struktur sahəsində köklü dəyişikliklər aparılması, şəffaflığın genişləndirilməsi, cəmiyyətin yeni konturlarını müəyyən edən ən perspektivli dövlət siyasəti aparılması yolunu tutmuşdur. Azərbaycanda müstəqillik illərində ardıcıl olaraq həyata keçirilən liberallaşdırma və vətəndaş cəmiyyətinin yaradılması xətti siyasi modernləşmənin təməl daşıdır. Siyasi modernləşmə cəmiyyətin yenidən qurulmasının mühərriki olan iqtisadi modernləşməyə də yaşıl işıq yandırır.

Modernləşmənin mühüm istiqaməti və tərkib hissəsi institusional islahatların aparılmasıdır. Totalitar sistemdən miras qalmış siyasi, iqtisadi və sosial təsisatların köklü surətdə yenidən qurulması və yenilərinin yaradılması müstəqil Azərbaycanda ictimai-iqtisadi tərəqqinin əsasını təşkil edir. Təsisat islahatları ilə yanaşı, ölkə və iqtisadiyyat üçün prioritet istiqamətləri müəyyən edən iqtisadi inkişaf strategiyasının hazırlanıb həyata keçirilməsi olduqca vacibdir. Belə prioritetlər həm ümumi (yığım normasının və investisiyaların artırılması, ixracatın çoxaldılması, təhsilin inkişaf etdirilməsi və s.), həm də xüsusi (məsələn, sənaye siyasəti) xarakterə malikdir.

İqtisadi inkişaf strategiyası məhdud təsərrüfat resurslarının, ilk növbədə, investisiya ehtiyatlarının iqtisadiyyatın, o cümlədən milli sənayenin rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsinə yönəldilməsini təmin etməlidir. Çünki ölkəmizdə bir çox sənaye sahələrində tətbiq edilən texnologiyanın və müvafiq olaraq məhsuldarlıq və rəqabət qabiliyyətinin səviyyəsi hələ də aşağıdır. Azərbaycanın sənaye müəssisələrinin çoxunda rəqabət qabiliyyəti təbii üstünlüyə (ucuz işçi qüvvəsinə, ucuz xammala) əsaslanır. Son məhsulun rəqabət qabiliyyəti isə onlarda nisbətən aşağı səviyyədədir. Bir sıra sənaye sahələrinin bu yolla inkişafı ciddi çətinliklər törədir. Sənayenin inkişafında yeni mərhələ bütün istehsal aparatının modernləşməsinə və onun yenilənməsi üçün investisiyaların artırılmasına əsaslanmalıdır.

Belə bir fikir formalaşmışdır ki, bazar iqtisadiyyatının əsas məqsədi “səmərəli iqtisadiyyatın” yaradılmasıdır. Lakin Rusiyanın tanınmış ictimai xadimi Q.A.Yavlinskinin fikrinə görə, söhbət heç də abstrakt səmərəlilikdən deyil, sosial səmərəli iqtisadiyyatdan getməlidir. Səmərəli iqtisadiyyat cəmiyyətin modernləşməsini və tərəqqisini təmin etməlidir. Başqa sözlə, səmərəli iqtisadiyyat dinamik və özünü inkişaf etdirən olmalıdır. Yalnız bir ictimai təbəqəni və öz orbitinə yalnız ayrı-ayrı əraziləri, sənaye mərkəzlərini deyil, bütün cəmiyyəti cəlb etməlidir. Səmərəli iqtisadiyyat ancaq bir və ya iki istehsal resurslarından deyil, cəmiyyətdə mövcud olan bütün ehtiyatlardan səmərəli istifadə olunmasını təmin etməlidir. Elm və təhsili inkişaf etdirməklə ölkənin bütün intellektual potensialının reallaşdırılmasını təmin etməli və müasir ictimai münasibətlərə əsaslanmalıdır.

Deyilənlərlə yanaşı, onu da əlavə etmək lazımdır ki, milli iqtisadiyyat haqqında yuxarıda göstərilən tələblər iqtisadiyyatın, milli sənayenin və ölkədə istehsal edilən məhsulların dünya bazarında rəqabət qabiliyyətinin artırılması məqsədinə xidmət etməlidir.

Müstəqillik illərində cəmiyyətin, siyasi sistemin və iqtisadiyyatın modernləşməsi sahəsində həyata keçirilmiş tədbirlər sistemi “Azərbaycanı yeni davranış normaları və stereotipləri, davamlı siyasi sistemi və mərhələlər üzrə formalaşmaqda olan demokratik təsisatları, bazar sisteminə xas iqtisadi strukturu olan məkana çevirməyə imkan vermişdir. Təsadüfi deyildir ki, Dünya Bankının hesabatında Azərbaycan 2008-ci ildə dünyanın on ən islahatçı ölkələri sırasına daxil edilmişdir.

Son illərdə özünü göstərən neft bumu, onunla əlaqədar neft gəlirlərinin sürətlə artması və görülən kompleks tədbirlər nəticəsində ölkəmizin iqtisadi inkişafı sürətlənmişdir. Bununla yanaşı, qlobal iqtisadi böhran zamanı ölkədə iqtisadi inkişafın davamlılığının təmin edilməsi və milli sənayenin rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi ölkə sənayesinin keyfiyyət baxımından daha da modernləşməsi siyasətinin ardıcıl olaraq aparılmasını tələb edir. Bu isə dövlətlə özəl sektorun getdikcə artmaqda olan gücünün və səylərinin birləşdirilməsi əsasında mümkündür.

Modernləşməyə və şəffaflığın artırılmasına tələbat ona görə yüksəkdir ki, Azərbaycandakı əmtəə istehsalçılarının bir çoxu yuxarıda qeyd edildiyi kimi, rəqabət qabiliyyətli deyillər. Əhalinin alıcılıq qabiliyyəti artdıqca bu, daha aydın hiss edilir. Bu təmayül son illərdə əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldiyi bir şəraitdə özünü yaxın və uzaq ölkələrdən idxalın artmasında da göstərir. Dünya dövlətlərinin təcrübəsi göstərir ki, daxili və beynəlxalq rəqabət qabiliyyətinə malik məhsul istehsal edilməsi yeni texnologiyanın genişmiqyaslı tətbiqini tələb edir. Azərbaycan sənayesinin sürətlə modernləşdirilməsi zərurəti məhz bu amildən irəli gəlir.

Modernləşmənin daha da sürətlənməsi üçün hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatında əlverişli şərait yaranmışdır. Hər şeydən əvvəl, ölkədə uzun müddətdir ki, makroiqtisadi sabitlik təmin olunmuşdur. Dövlət büdcəsi son illərdə profistə malikdir. İnflyasiya və valyuta məzənnəsi nəzarət altındadır, ölkə milli valyutanın sabitliyinin qorunması üçün kifayət qədər qızıl – valyuta ehtiyatına malikdir. Qlobal maliyyə böhranına baxmayaraq 2009-cu ilin proqnozları da optimistdir.

Son illərdə ölkə iqtisadiyyatına kapital qoyuluşlarında daxili investisiyaların rolu durmadan artır. Belə ki, onun ümumi investisiyalarda xüsusi çəkisi 2003-cü ildə 20,1 faizdən 2007-ci ildə 53,1 faizə qədər yüksəlmişdir. Daxili investisiyaların tərkibində isə müəssisə və təşkilatların xüsusi çəkisi 2007-ci ildə 61,6 faiz təşkil etmişdir.

Müstəqillik illərində Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatının və bazar infrastrukturunun ümumi əsasları yaradılmışdır ki, bu da cəmiyyətin modernləşməsinin mühüm tərkib hissəsidir. Bununla yanaşı, bazar infrastrukturunun normal fəaliyyətinin təmin olunması üçün bir sıra mühüm seqmentlər-birja və fond bazarları, sığorta biznesi, bank sektoru nisbətən zəif inkişaf etmişdir. Bundan əlavə, Azərbaycan iqtisadiyyatında qiymətlərdə disproporsiyalar özünü aqrar-sənaye kompleksi ilə sənaye, habelə təbii inhisarlarla maşınqayırma sənayesi məhsulları arasında göstərir.

Kiçik və orta sahibkarlıqla iri oliqarxiya biznesi arasında mütənasibliyin gözlənilməsi də modernləşmə və bunun əsasında sənayedə rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi üçün çox mühümdür. Büdcə həlqələrinin ixracatyönümlü iri müəssisələrdən asılılığının artması iqtisadi qeyri-sabitliyin yaranması riskini özündə daşıyır. Manatın məzənnəsinin yüksək səviyyədə saxlanılması emal sənayesinin inkişafına mənfi təsir edir və ixracat-xammal sənayesinin üstün inkişafına şərait yaradır.

Modernləşmənin kadr təminatı da mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu baxımdan xaricə tələbə göndərilməsi ilə bağlı həyata keçirilən dövlət proqramı çox mühümdür. Modernləşdirmə prosesində Azərbaycanda təhsil sistemi və strukturun təkmilləşdirilməsi də çox vacibdir. Ali təhsil alanların sayının sürətlə artması və onların peşə orientasiyası da diqqətlə öyrənilməli, iqtisadi inkişaf və modernləşmə tələblərinə uyğunlaşdırılmalıdır. Xarici şirkətlərdə və yerli iri müəssisələrdə yüksək ixtisaslı menecer kadrların əsas etibarilə kənardan cəlb edilməsi narahatlıq doğurmaya bilməz. Bu baxımdan texniki peşə məktəblərinin inkişaf etdirilməsi üzrə dövlət proqramı yerində qəbul edilmiş sənəddir.

Hələ ki, dünyada modernləşmənin hazır modeli yoxdur. Üstəlik, müxtəlif ölkələrdə siyasi və iqtisadi situasiya o qədər fərqlidir ki, belə bir universal və hamı tərəfindən qəbul edilə bilən modeli yaratmaq heç mümkün də deyil. Müasir mərhələdə iqtisadiyyatın modernləşdirilməsi əsasında rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi dövlətin sənaye siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biridir.

2009-2012-ci illərdə sənaye sektorunun inkişafı istiqamətində qarşıya qoyulan əsas məqsəd respublikada elmtutumlu və yüksək texnologiyalı, rəqabətə davamlı və ixracyönümlü, dünya standartlarına cavab verən sənaye məhsullarının istehsal edilməsi, dövlət dəstəyi ilə əlaqədar tədbirlərin genişləndirilməsi, sənaye kompleksində dövlət tənzimlənməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi, investisiya mənbələri və resurslarının müəyyənləşdirilməsi və artırılması, təbii sərvətlərin və əmək resurslarının səfərbər edilməsi tədbirlərini həyata keçirməklə sənayenin dayanıqlı və davamlı inkişafına nail olmaqdan ibarətdir.

Bu baxımdan sənaye şəhərçiyinin yaradılması ilə rəqabətə davamlı sənaye məhsullarının istehsalının dəstəklənməsi və ixracyönümlü istehsalların yaradılmasının təşviqi, regional və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanın gücləndirilməsi, dünyada mövcud olan elmi-texniki innovasiya proseslərinə qatılması, ixtisaslı işçi qüvvəsinin hazırlanması, ixracın dəstəklənməsi və daxili bazarın qorunması mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Ümumiyyətlə, modernləşmə məqsəd deyil, milli sənayenin rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinə nail olmaq üçün bir vasitədir. Həmin irimiqyaslı ümummilli vəzifə strateji əhəmiyyətə malikdir və ölkə əhalisinin rifah halının inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsinə yüksəldilməsi məqsədinə xidmət etməlidir.

Tədqiqatların və texnologiyaların inkişaf etdirilməsi sahəsində mövcud olan xüsusiyyətlər və innovasiya fəaliyyətinin əhəmiyyəti bazar iqtisadiyyatının inkişaf səviyyəsi ilə sıx əlaqədardır. Təhsil və texnologiya sahəsində siyasəti formalaşdıran qurumların gücü və ənənələri, bu sahədə məsuliyyətin mərkəzi və yerli orqanlar arasında bölgüsü, müxtəlif nazirliklərin rol və gücləri, hökumət-sənaye əlaqələrinin xarakteri, dövlət-özəl şirkətlərin mövcudluğu dərəcəsi baxımından ölkələr arasında ciddi fərqlər mövcuddur. Bəzi ölkələr (məsələn, Yaponiya) təhsilin təməlinin gücləndirilməsinə, digər ölkələr isə (məsələn, ABŞ) dövlət tədqiqat müəssisələrinin məlum məqsədlərə istiqamətlənmiş fəaliyyətinə xüsusi əhəmiyyət verirlər. Müxtəlif Avropa ölkələrində isə innovasiya mədəniyyətinin (xüsusən də kiçik miqyaslı müəssisələrdə) yüksəldilməsi ön plana çəkilir.

Texnologiya siyasətinin müəyyən bir xəttə tabe edilməsi hökumət müdaxilələrinin səmərəliliyinin azaldılması riskini artıra bilər. Ancaq bu, eyni zamanda, ölkənin innovasiya qabiliyyətinin artırılması işinə misilsiz faydalar verə bilər.

Dünyamalı VƏLİYEV,

iqtisad elmləri namizədi, dosent,

Elvin VAQİFOĞLU,

Azərbaycan Universitetinin dissertantı

Xalq qəzeti.- 2009.- 19 iyul.- S. 2.