5 iyun meliorasiya və su təsərrüfatı
işçiləri günüdür
Meliorasiya və su təsərrüfatı
sahəsində uğurlu dövlət siyasəti bəhrəsini
verir
İnsanların Azərbaycan
ərazisində məskunlaşması və əkinçiliklə
məşğul olmasının tarixi çox qədim
dövrləri əhatə edir. Kür–Araz düzənliyində
suvarma aparmadan əkin sahələrindən məhsul
götürmək mümkün deyil. Bölgədə havalar
istiləşdikcə torpağın üst qatında su
çatışmadığına görə bitkilərin
kök sistemlərinin normal inkişafı dayanır və
bitkilər tədricən məhv olur. Yəni bu bölgədə
su axmayan yerdə əkin sahəsi olmur. Münbit torpaq sahələri
əkinçilik üçün yararsızdır. Əkinə
yararlı torpaq sahələri yalnız suvarılması
mümkün olanda çox qiymətlidir.
Azərbaycan
Respublikası ərazisində kənd təsərrüfatında
istifadəyə yararlı olan 4,5 milyon hektar sahədən 3,2
milyon hektarı suvarma aparmaqla əkinçilik
üçün yararlı torpaqlardır. Kifayət qədər
su ehtiyatı olmadığına görə hazırda suvarma
sistemləri tikilmiş əkin sahələri 1,433 milyon
hektardır. Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır
ki, Sovet dövründə respublikamızda aqrar sahənin
inkişafı üçün meliorasiya və su təsərrüfatı
sahəsində də geniş miqyasda işlər
görülüb.
Sovet
İttifaqının 1991-ci ildə dağılmasından sonrakı
ilk illərdə ölkəmiz faktiki olaraq müstəqil
dövlət kimi fəaliyyət göstərə bilmirdi. 1991–1993-cü
illərdə müstəqilliyimizin gələcəyi
şübhə altında idi. 1920-ci ildə olduğu kimi yenidən
müstəqilliyimizi itirə bilərdik. Xalqımızın
müdrikliyi sahəsində ulu öndərimiz Heydər Əliyevin
yenidən respublikaya rəhbərliyə gətirilməsi Azərbaycanı
bu bəlalardan qurtardı. Xəzər dənizinin neft və
qazının işlənməsinə dair “Əsrin müqaviləsi”nin
1994-cü ildə imzalanması və prosesin uğurla axıra
çatdırılması Heydər Əliyev şəxsiyyətinin
nələrə qadir olduğunu təsdiq etdi. 1993–2003-cü
illərdə Azərbaycanın dövlətçiliyi quruldu,
ölkənin inkişaf strategiyası müəyyən olundu.
Heydər Əliyevin
ikinci dəfə respublika rəhbərliyinə
qayıdışı ilə meliorasiya və su təsərrüfatı
sahəsi də öz inkişafının yeni mərhələsinə
qədəm qoydu. Ulu öndərimizin göstərişi ilə
respublikaya qoyulan xarici investisiyalar, ilk növbədə,
meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsinə
yönəldildi. Kür–Araz düzənliyində
şorlaşmış torpaqların duzlardan təmizlənməsini
təmin edəcək Baş Mil–Muğan kollektorunun tikintisinin
davam etdirilməsi, Bakı–Sumqayıt şəhərlərini
və Abşeron yarımadasını su ilə təmin edən
Samur–Abşeron suvarma sisteminin yenidən qurulması, Vayxır
Su Anbarının tikintisinin başa
çatdırılması birinci növbədə maliyyələşdirildi.
Samur–Abşeron massivinin sxemi Türkiyə Konsorsiumu
“SEYAŞ-SUİŞ” və ”Azdövsutəslayihə”
İnstitutu tərəfindən 1995–1996-cı illərdə
hazırlandı.
“Azdövsutəslayihə”
İnstitutu Almaniyanın layihə şirkəti ilə birgə
1997-ci ildə Azərbaycanda irriqasiyanın və drenaj
infrasiturtunun bərpası və
yaxşılaşdırılması layihəsini
hazırladı. Samur–Abşeron kanalı suvarma sisteminin yenidən
qurulması layihəsi çərçivəsində əsasən
aşağıdakı işlərin görülməsi
müəyyənləşdirildi:
Samur baş suqəbuledicinin
bərpası, Xanarx kanalının tikintisi, SAK-ın 50
kilometrlik hissəsinin bərpası, Vəlvələçay–
Taxtakörpü kanalının tikintisi, Taxtakörpü su
anbarının tikilməsi, Taxtakörpü–Ceyranbatan
kanalının tikintisi. Nəzərdə tutulan layihələr
həyata keçirildikdən sonra SAK altında 180 min hektar əkin
sahəsi tələb olunan suvarma suyu ilə təmin olunacaq və
su təchizatı məqsədilə Bakı–Sumqayıt şəhərlərinə
saniyədə 22 kubmetr su vermək mümkün olacaq.
Samur–Abşeron suvarma
sisteminin yenidən qurulması layihəsinə daxil olan Vəlvələçay-Taxtakörpü
kanalının, Taxtakörpü su anbarının və su-
elektrik stansiyalarının layihə sənədləri beynəlxalq
tenderin qalibi olmuş Türkiyənin “Su Yapı” Mühəndislik
Şirkəti ilə birgə, “Azdövsutəslayihə”
İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən
hazırlanıb.
Qeyd etmək
lazımdır ki, 1967–1974-cü illərdə SAK-ın Vəlvələçay-Ceyranbatan
hissəsində kanalın su aparma qabiliyyəti Qudyalçay və
Vəlvələ çaylarında tikilmiş sugötürmə
qurğuları hesabına saniyədə 25 kubmetrə
çatdırılıb. Yeni layihədə isə bu sərfin
saniyədə 40 kubmetr olacağı nəzərdə tutulub.
Xanarx kanalının istismara verilməsi SAK-ın 50 kilometr
yuxarı hissəsində bərpa işlərinin problemsiz
yerinə yetirilməsinə imkan yaradıb. Xanarx
kanalının uzunluğu 67,2 km, su sərfi saniyədə
36–25 kubmetrdir.
Samur çayından
SAK-a tələb olunan suyun qəbulunda yaranan problemi və
qonşu ölkədən gözlənilən mümkün təsiri
aradan qaldırmaq məqsədilə SAK üzərində su sərfini
mövsüm ərzində tənzimləyə biləcək
su anbarının yaradılması zəruriyyətini gündəmə
gətirdi. Əmirxanlıçay (Taxtakörpü) hövzəsində
Taxtakörpü su anbarının yaradılması
üçün hazırlıq işlərinə
başlandı.
Layihəyə görə
Taxtakörpü su anbarı məcradan kənarda
yaradılır. Su anbarının əsas su mənbəyi
SAK-dır. Regiondakı Qusarçay, Qudyalçay,
Quruçay, Ağçay, Caqacuqçay və Vəlvələçayın
su ehtiyatlarının müəyyən hissəsi SAK sisteminə
daxil olan Vəlvələçay–Taxtakörpü kanalı ilə
Taxtakörpü su anbarına axıdılır. Üzərində
SES olan Taxtakörpü Su Anbarının tikintisi başa
çatdırıldıqdan sonra yeni tikilən
Taxtakörpü–Ceyranbatan kanalı tələb olunan həcmdə
suyu öz axını ilə Ceyranbatan gölünə verir. Layihədə
Abşeron magistral kanalına suyun Taxtakörpü–Ceyranbatan
kanalından verilməsi və Abşeron magistral
kanalının su aparma qabiliyyətinin saniyədə 9 kubmetrdən
15 ,0 kubmetrə qədər artırılması nəzərdə
tutulub.
Çox fərəhli
haldır ki, ulu öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən
1970–1982-ci və müstəqilliyimizin ilkin illərində təməlini
qoyduğu genişmiqyaslı meliorasiya və su təsərrüfatı
layihələri Prezident İlham Əliyev tərəfindən
verilmiş tapşırıq əsasında müvəffəqiyyətlə
başa çatdırılır və yeni layihələrlə
zənginləşdirilir. Dövlət başçısı
İlham Əliyev 2004-cü ildə Samur–Abşeron suvarma
sisteminin yenidən qurulması sxeminə daxil olan Xanarx
kanalının tikintisi ilə tanış olmuş, 2006-cı
ildə isə Heydər Əliyev adına Vayxır su
anbarının istifadəyə verilməsi münasibəti ilə
təşkil olunmuş tədbirdə iştirak etmişdir.
Məlumdur ki,
respublikamızda nəzərdə tutulan ərzaq təhlükəsizliyi
proqramının həyata keçirilməsi və aqrar sahənin
inkişafı bilavasitə meliorasiya və su təsərrüfatı
layihələrinin uğurla həyata keçirilməsindən
asılıdır. İqtisadi sahədə aparılan
uğurlu siyasət nəticəsində Azərbaycanda büdcə
gəlirləri ilbəil artdığına görə
meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsində
layihə işlərinə ayrılan vəsait də hər
il artır.
Azərbaycan
Respublikası regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət
Proqramına (2004– 2008-ci illər) daxil edilmiş və
respublika büdcəsindən ayrılmış vəsait,
Dünya Bankının, İslam İnkişaf Bankının,
Asiya İnkişaf Bankının və digər maliyyə
qurumlarının krediti hesabına 2006-cı ildə Baş
Mil–Muğan kollektorunda, 2006-cı ildə Naxçıvan
Muxtar Respublikasında Vayxır su anbarının
yarımçıq qalmış tikinti işləri,
Samur–Abşeron suvarma sisteminin yenidən qurulması layihəsi
çərçivəsində 2002-ci ildə Samur baş su qəbuledici
qurğusunun bərpası, baş sudurulducunun tikintisi və
187 kilometr uzunluğunda təsərrüfatlararası
kanalların yenidən qurulması, 2006-cı ildə İslam
İnkişaf Bankının vəsaiti hesabına layihə sənədləri
“Azdövsutəslayihə” İnstitutu və Türkiyənin
“Su- Yapı” firması əməkdaşları tərəfindən
birgə hazırlanmış uzunluğu 67,2 km olan Xanarx
kanalının tikintisi, 2007-ci ildə Samur–Abşeron
kanalının ilk 50 kilometrlik hissəsinin bərpası
başa çatdırılmışdır.
Uzunluğu 44,5 kilometr
olan Vəlvələçay–Taxtakörpü kanalının
tikintisinin maliyyələşdirilməsinə İslam
İnkişaf Bankı, Səudiyyə İnkişaf Fondu və
OPEK Fondu tərəfindən kredit ayrılması barədə
saziş imzalanıb. Bu kanalın tikilməsində əsas məqsəd
yaranan əlverişli şəraitdə regiondakı 6
çayın su ehtiyatından səmərəli istifadə
etməkdir.
“Samur-Abşeron suvarma
sisteminin yenidən qurulması layihəsi” çərçivəsində
ümumi su tutumu 269 milyon kubmetr olan “Taxtakörpü su
anbarının SES-lə birlikdə layihələndirilməsi
və tikintisi”, “Taxtakörpü–Ceyranbatan kanalının layihələndirilməsi
və tikintisi” obyektləri üzrə işlərin həyata
keçirilməsinə 2006-cı ildə başlayaraq Dövlət
Neft Fondundan vəsait ayrılıb.
İqtisadi baxımdan bu
layihələr çox sərfəlidir. Layihədə nəzərdə
tutulmuş işlər başa çatdıqdan sonra
Taxtakörpü–Ceyranbatan kanalı anbardan qəbul etdiyi suyu
öz axını ilə Ceyranbatan gölünə verəcək.
Beləliklə, Samur–Abşeron kanalı üzərində,
Sitalçayda və Ceyranbatanda mövcud olan nasos
stansiyaları ləğv ediləcək. Bu yaxınlarda
Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə təməli
qoyulan Şəmkir su anbarının layihə sənədləri
Türkiyənin “Təməlsu” şirkəti ilə birgə
institutumuzun əməkdaşları tərəfindən
işlənib.
Azərbaycan dünyanın təbii fəlakətlərə ən çox məruz qalan regionlarından biridir. Respublikamızda 154 sel gətirən çay var ki, bunlardan da 61-i ən təhlükəlidir. Sel gətirən çaylardan Kişçay, Şinçay, Talaçay, Qurmuxçay, Dəmiraparançay, Katexçay, Bumçay, Muxaxçay, Girdimançay, Araz və Kür çayları ən təhlükəlidir. Bu çaylarda baş verən daşqınlar demək olar ki, müxtəlif illərdə ölkəyə külli miqdarda ziyan vurub. Balakən, Zaqatala, Qax, Şəki, Qəbələ, Oğuz, İsmayıllı, Göyçay, Ağsu, Dəvəçi, Quba, Qusar, Ordubad, Neftçala, Salyan rayonları daşqın təhlükəsinə daha çox məruz qalıb. Uzun illər ərzində əkin sahələrini və yaşayış məntəqələrini çayların daşqın və sel sularından qorumaq məqsədilə Araz və Kür çaylarının sahillərində 1700 kilometr uzunluğunda torpaq-mühafizə bəndləri, dağlıq ərazilərdəki çayların sahillərində isə 126 kilometr uzunluğunda daş-beton və beton-mühafizə bəndləri tikilib. Bunların da layihə-smeta sənədləri “Azdövsutəslayihə” İnstitutunda hazırlanıb.
2004-cü ildə Azərbaycan Höküməti ilə Asiya İnkişaf Bankı arasında “Selə qarşı tədbirlər” layihəsinin maliyyələşdirilməsi üzrə kredit sazişi imzalanmış, 12 rayonun ərazisində 23 çayda 28 km uzunluğunda qoruyucu bəndlərin tikilməsinə vəsait ayrılmışdır. 2005-ci ildən həyata keçirilən layihədə “Azdövsutəslayihə” İnstitutu da yaxından iştirak edir.
Respublikamızın ərazisindəki 1025 min hektar qış otlaq sahələrində saxlanılan heyvanların suya olan tələbatını ödəmək məqsədilə borular üzərində quraşdırılmış 5322 qurğudan, müxtəlif materiallardan hazırlanmış 2930 kilometr uzunluğunda fərqli diametrli borulardan tikilmiş mövcud su təminatı sistemlərinin layihə-smeta sənədləri də “Azdövsutəslayihə” İnstitutunda hazırlanıb. Qış otlaq sistemlərindəki şəbəkəyə tələb olunan su 18 nasos stansiyasından və 20 subartezian quyusundan verilir.
“Azdövsutəslayihə” İnstitutunda hazırlanmış layihə sənədləri əsasında hazırda Cəlilabad rayonunda Göytəpə Su Anbarının, Tovuz rayonunda Tovuzçay su anbarının, Qazax rayonunda Coqazçay Su Anbarının, Quba rayonundakı Qırmızı Qəsəbə kanalının baş sugötürücü qurğusu, Baş Şirvan Kollektorunun Şirvan şəhərindən keçən hissəsində, Göyçay çayında baş sugötürücü qurğunun və digər obyektlərdə tikinti işləri aparılır.
Son illərdə “Azdövsutəslayihə” İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən Beyləqan rayonunda Yuxarı Mil kanalının, Neftçala rayonunda magistral kanalın və nasos stansiyasının, Şəmkir rayonunda maşın kanalın birinci növbəsinin son 3,7 kilometr hissəsinin, Şəki rayonunda Cəyirli Su Anbarının və Əlicançayda 14 kilometr uzunluğunda kanalın, Ağstafa rayonu ərazisində Candar kanalının, Ağsu rayonunda Yuxarı Şirvan kanalının maşın qolunun, Salyan rayonu ərazisində Akuşa kanalının, Kürdəmir rayonunda Axtaçı–Ərəbqubalı kanalının yenidən qurulması, Salyan şəhəri yaxınlığında Kür çayının məcrasının düzləndirilməsi və digər obyektlər üzrə layihə-smeta sənədləri hazırlanaraq tikinti aparan təşkilatlara tələb olunan müddətlərdə təhvil verilmişdir.
Əkin sahələrini suvarmaq və əhalini içməli su ilə təmin etmək məqsədilə 2005-ci ildə 45, 2006-cı ildə 104 , 2007-ci ildə 180, 2008-ci ildə isə 160 subartezian quyuları qazılaraq istismara verilib. Hazırkı dövrdə meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsində 7352 ədəd subartezian quyusundan istifadə olunur ki, bu qurğuların da layihə-smeta sənədləri müxtəlif illərdə layihə institutunun əməkdaşları tərəfindən tərtib olunub.
Hazırda Kür, Araz və digər çayların, təbii və süni yaradılmış su anbarlarının, magistral kanalların və kollektorların üzərində layihə-smeta sənədləri institutda hazırlanmış 931 müxtəlif markalı nasoslardan istifadə olunur.
Ölkənin ərzaq təminatının davamlı olaraq yaxşılaşdırılmasına təminat verən meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsində ulu öndərimiz Heydər Əliyevin müəyyən etdiyi məqsədyönlü siyasətə və Prezident İlham Əliyevin göstərişinə uyğun olaraq tikintisi vacib olan obyektlərin düzgün seçilməsi, elmi baxımdan əsaslandırılaraq layihə sənədlərinin hazırlanması və tikintinin tələb olunan səviyyədə həyata keçirilməsi Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin aparatında və onun tabeçiliyində olan müəssisələrdə işləyən çoxsaylı insanların gərgin əməyi hesabına reallaşır.
Elbrus PAŞAYEV,
“Azdövsutəslayihə”
İnstitutunun direktoru,
texnika elmləri namizədi
Xalq qəzeti.- 2009.- 5 iyun.- S. 4.