Ədəbiyyatımızın yorulmaz tədqiqatçısı

Bu il 60 yaşı tamam olan tanınmış filoloq-alim Nazif Qəhrəmanlı dəyərli araşdırmaları, orijinal tədqiqat üslubu ilə görkəmli sələflərinin yolunu inam və ləyaqətlə davam etdirir.

Filologiya elmləri doktoru Nazif Qəhrəmanlının tədqiqatçı portretinin özünəməxsus cizgiləri var; bu cizgiləri şərtləndirən amillər, hər şeydən əvvəl, onun yaradıcılığının çoxşaxəliliyi və çoxjanrlılığı ilə səciyyələnir. Ədəbiyyat tarixçisi, nəzəriyyəçisi, nasir, redaktor, tərcüməçi, tərtibçi və s. fəaliyyət sahələrini özündə birləşdirən alimin portreti onun haqqında bu gün ədəbi-elmi mühitimizin əsas simalarından biri kimi söz açmağa imkan verir. Otuz ildən çoxdur ki, o, məsuliyyətlə və eyni zamanda alim vicdanının səsinə qulaq asaraq dəyərli məqalələr, monoqrafiyalar yazır, elmi və bədii əsərlər tərcümə edir, tərtiblə məşğul olur, redaktor kimi çoxşaxəli fəaliyyət göstərir.

N.Qəhrəmanlı hər şeydən əvvəl bir ədəbiyyat tarixçisidir; minilliklərdən gələn bədii fikrimizin tarixinin və tarixçiliyinin nəzəri və təcrübi aspektləri, ən müxtəlif problemləri ilə məşğul olur, ədəbiyyat tarixinin əsasını təşkil edən bədii təcrübə və onun nəzəri dərki problemlərini araşdırır. Çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızda bu problemi konseptual şəkildə tədqiq edən, ədəbiyyata, ədəbiyyat tarixinə yeni, elmi baxış ifadə edən N.Qəhrəmanlı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin keçdiyi inkişaf yoluna nəzər salır, Şərq tipli ədəbiyyat tarixinin getdikcə öz yerini Qərb tipli ədəbiyyat tarixinə verməsinin səciyyəvi cəhətlərini əsaslandırır. Yeni tipli ədəbiyyat tariximizin formalaşma problemləri və onun mərhələlərinə tədqiqatçının özünəməxsus yanaşması da kifayət qədər elmidir.

N.Qəhrəmanlı ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsində milli ədəbi düşüncədən çox rus tarixinə, siyasi hadisələrə üstünlük verilməsi, ümumi stereotiplərin şamil olunması, marksist tarixçi metodologiyaların tətbiqi məsələlərini də araşdırır. Bütövlükdə ədəbiyyatşünas alim milli ədəbiyyat tarixçiliyinin inkişaf dinamikasını ədəbi təkamül aspektində izləməyə çalışır, genezis, inkişaf və dövrləşdirmə baxımından tədqiq edir, “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” anlayışının termin, problem və konsepsiya olmaq etibarilə mahiyyətini elmi-nəzəri şəkildə ortaya qoyur. Maraqlıdır ki, tədqiqatçı alim ədəbiyyat tarixçiliyimizin inkişafında, formalaşmasında rolu olan B.Çobanzadə, Ə.Abid, H.Zeynallı, İ.Hikmət, Ə.Nazim, A.Musaxanlı, M.K.Ələkbərli, C.Əfəndizadə və başqaları haqqında həm də ayrıca tədqiqatlar aparmış, bu ədəbi simaların ədəbiyyat tarixçiliyi məktəbindəki xidmətlərini, mövqeyini müəyyən etmişdir. Problemin araşdırılması ilə uzun müddət məşğul olan ədəbiyyatşünas alimin “Milli ədəbiyyat tarixçiliyi (genezis, inkişaf və dövrləşdirmə problemləri)” (1996) və “Ədəbiyyat tarixçiləri və tarixləri” (1999) monoqrafiyaları bu sahədə atılan ciddi addımlardan hesab olunur.

N.Qəhrəmanlının həm də 20-30-cu illər ədəbi prosesi ilə bağlı araşdırmaları ədəbiyyat tarixinin bu mərhələsinin öyrənilməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bir çox tədqiqatçıların həmin dövrə yanaşmasında ideoloji meyllərin hələ də qalmasına rəğmən, N.Qəhrəmanlı dövrün ədəbi prosesinə tarixi və müasir kontekstlər prizmasından dəyər verməyə çalışır. “Azərbaycanda ədəbi cəmiyyətlər” monoqrafiyası problemə həsr olunmuş ilk araşdırma olmaqla bu sahədə olan boşluğu tamamilə doldurur.

N.Qəhrəmanlının bir tədqiqatçı alim kimi yaradıcılığını səciyyələndirən əsas faktorlardan biri porter-monoqrafiya ustası olmasıdır; bu monoqrafiyalar həm də Azərbaycan ədəbi, ictimai fikrində özünəməxsus yeri olan şəxsiyyətlərə, bir qədər konkretləşdirsək, haqqında az yazılmış, ya heç yada salınmamış, eləcə də taleyi gətirməmiş insanlara həsr olunur, həm də müəllif bunu ürəyinin hökmü, alim vicdanı və vətəndaşlıq borcu olaraq edir. Bu mənada ədəbiyyatşünas alimin B.Çobanzadə, M.Rəfili, Ə.Cavad, M.Müşfiq, A.İldırım, N.Yusifbəyli və başqaları ilə bağlı araşdırmaları elmiliklə bədiiliyin sintezi, eləcə də faktoloji və elmi sanballılığı ilə yadda qalır.

Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələri Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Almas İldırıma həsr olunmuş “Üç budaq” monoqrafiyası bu cəhətdən təqdirəlayiqdir.

Qeyd etdiyim kimi, N.Qəhrəmanlı həmişə ədəbiyyatşünaslığımızda, elmi-nəzəri fikrimizdə az öyrənilmiş problemləri özünün tədqiqat obyekti seçir və onları konseptual şəkildə tədqiq etməyi üstün tutur. Bu mənada onun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əsas yaradıcılarından biri, 1920-ci ildə erməni terrorunun qurbanı olmuş Nəsib bəy Yusifbəylinin həyatı, ictimai-siyasi fəaliyyəti və bədii yaradıcılığını əks etdirən “Nəsib bəy nümunəsi” kitabını (2008) xüsusi qeyd etmək lazımdır.

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri, haqqında çox az yazılmış və az tədqiq edilmiş şair Səməd Mənsurun həyat və yaradıcılığı ilə bağlı yazdığı “Bir ömrün rəngləri” (2000) tədqiqatını da portret-monoqrafiyalara aid etmək olar. Eləcə də görkəmli ədəbiyyatşünas, şair Mikayıl Rəfilinin həyatı, yaradıcılığı alimin sevə-sevə yazdığı “Mikayıl Rəfili” (1998) monoqrafiyasında təhlil və tədqiqat obyekti olmuşdur. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi sahəsində boşluğun olduğunu hiss edən alim indiyədək “Ədəbiyyatşünaslığa giriş” və “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” kitabını nəşr etdirib (2008). Müəllif burada ədəbiyyat nəzəriyyəsinin müxtəlif problemləri – bədii ümumiləşdirmə və tipiklik, ədəbi növlər və janrlar, bədii üslub, metod və dünyagörüşü, ədəbi məktəb, istiqamət və cərəyanlar, poetika, ədəbiyyatşünaslığın tarixi və metodologiyası və s. problemləri nəzəri istiqamətdə təhlil edir.

N.Qəhrəmanlının yaradıcılığı bunlarla məhdudlaşmır; onun müəllim, teatr xadimi, dramaturq Səkinə xanım Axundzadəyə həsr etdiyi kitab, doğulub boya-başa çatdığı Qubaya həsr olunmuş nəğmələr toplusu, bədii yaradıcılığı (hekayə, povest, pyes və s.), onlarla elmi, publisistik məqalələri, proqram və dərslikləri və s. onu bir elm və sənət adamı kimi tanıdır. Rus dilindən tərcümə etdiyi M.Rəfilinin “M.F.Axundov” monoqrafiyası, V.Yanın “Kurqanlardan gələn işıq” tarixi romanı onun bu sahədəki fəaliyyətinin dəyərli faktı olaraq diqqət çəkir. N.Qəhrəmanlının həm də geniş bir redaktorluq fəaliyyəti var; Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında uzun müddət redaktorluq etməklə yanaşı, bir çox ensiklopediyaların, kitabların da redaktoru olmuşdur.

Bütün bunları Nasif Qəhrəmanlı altmış illik ömrünün ən mənalı çağlarını sərf etməklə, ədəbiyyata sonsuz sevgisilə, istedadı və gərgin zəhməti, cəfakeşliyi hesabına qazanmışdır. O, bu gün də eyni həvəs və zəhmətlə, cəfakeşliklə Azərbaycan bədii, elmi düşüncəsinin xidmətindədir.

Bədirxan ƏHMƏDOV,

filologiya elmləri doktoru,

professor

Xalq qəzeti.- 2009.- 7 iyun.- S. 6.