“Onun şəfəqləri həmişə Azərbaycanımızı işıqlandıracaq”

Heydər Əliyev haqqında çox yazılıb, qalın-qalın kitablar çıxıb. İllər keçdikcə daha da çox yazılacaq, tarixin süzgəcindən keçmiş qiymətlər daha da dəqiqləşdiriləcək, dünyada və ölkəmizdə baş verəcək olayların, gələcək hadisələrin kontekstində onun xidmətləri daha dərindən dərk ediləcək. Amma bu gələcək nəsillərin işidir. Bu günkü nəsillərin, onun çağdaşlarının, özəlliklə onunla bu və ya digər dərəcədə təmasda olanların borcu isə Heydər Əliyevlə bağlı anlarını, xatirələrini yubanmadan qələmə almaq, onun mürəkkəb və zəngin obrazının müxtəlif çalarlarını, ayrıntılarını sənəd kimi tarixin malı etməkdir”.

Bu fikirlər xalq yazıçısı Anarın ümummilli lider, böyük insan Heydər Əliyevə həsr etdiyi “Unudulmaz görüşlər” kitabının epiqrafıdır. Mən hələ kitab çıxmamışdan əvvəl onun içərisindəki qiymətli materialları, faktları, tarixi şəkilləri, maraqlı müşahidələri, nəhayət, dəyərli, həm də çox dəyərli yazıçımız Anarın hamıdan fərqlənən yazı üslubunu, qeydlərinin axıcılıqla müşayiət olunduğunu, yazılarının oxunaqlığını, bir şəxsiyyət kimi Heydər Əliyevə verdiyi qiyməti “525-ci qəzet”in həftələrlə çıxan saylarında diqqətlə oxumuşdum və düşünmüşdüm ki, yəqin Anar müəllim bu yazıları kitab şəklində çap etdirəcək, mən də həmin kitab haqqında mütləq öz fikirlərimi mətbuatda yazacağam. Çünki Anar müəllimin Heydər Əliyev haqqında, onunla unudulmaz görüşləri barədə silsilə yazıları məni “tutmuşdu”. Kitabın epiqrafında deyildiyi kimi “Heydər Əliyev haqqında çox kitab yazılıb...”, lakin Anar müəllimin yazdıqları mənə daha səmimi, daha maraqlı görünür... Nəhayət, “Unudulmaz görüşlər” — nəfis şəkildə çıxan, çox gözəl tərtibatla buraxılan, oxucunu cəlb edən bu kitab əlimizdədir.

“Unudulmaz görüşlər” Azərbaycan və rus dillərində rəngli və rəngsiz şəkillərlə işıq üzü görmüşdür. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, “525-ci qəzet”in baş redaktoru Rəşad Məcid kitaba “Memuar ədəbiyyatının dəyərli örnəyi” adlı ön söz əvəzi yazmışdır. Yazıda hakimiyyət sahiblərinin tarixdəki yeri və rolunun müəyyənləşməsində onların mədəniyyətə, ədəbiyyata münasibətinin həmişə önəmli rol oynadığı, siyasi xadimlərin tarixin yaddaşında parlaq bir obraz kimi qalmalarının həm də onların ədəbi-mədəni mühitə yanaşma tərzindən birbaşa asılılığı, bu cəhətlərin həmin müddət ərzində siyasi iqtidarı əldə saxlamağı, hakimiyyət dövrünü bütöv bir epoxaya çevirməyi bacaran güclü dövlət adamlarına aid olduğu xüsusi qeyd olunur və göstərilir ki, belə tarixi şəxsiyyətlərin sırasında Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin məxsusi yeri var. Bəşəri anlayışlar olaraq ədəbiyyatın, mədəniyyətin, incəsənətin Heydər Əliyevə çox doğma olduğundan söz açılır, yaradıcılığa, bədii sənətə Heydər Əliyev yanaşmasından, onun bu sahədəki dəyərli irsinin hərtərəfli təhlili və təbliğinin gələcək üçün vacibliyindən danışılır.

R.Məcidin qeydlərində Anar müəllimin uzun müddətli yaradıcılıq süzgəcindən keçən bu əsərin xatirat-yaddaş ədəbiyyatının olduqca müstəsna dəyərə malik nümunəsi olduğu diqqətə çatdırılır...

“Unudulmaz görüşlər”in müəllifi, görünür, bilərəkdən bu fundamental əsərini Heydər Əliyevin ədəbiyyata, mədəniyyətə, incəsənətə böyük qayğısını, diqqətini, köməyini əks etdirən materiallarla başlayıb. Həmin materiallar “Heydər Əliyevin müxtəlif illərdə çıxışlarından” başlığı altında dərc olunub.

Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin Rəsul Rzaya Sosialist Əməyi Qəhrəmanı fəxri adı verməsi münasibəti ilə 1980-ci il dekabrın 4-də söylədiyi nitqdən, böyük öndərin 1998-ci il martın 26-da Süleyman Rüstəmin 90 illiyinə həsr olunmuş təntənəli gecədə çıxışından, ümummilli liderin 1998-ci il aprelin 23-də xalq şairi Mirvarid Dilbazinin anadan olmasının 85 illiyi münasibətilə təntənəli yubiley gecəsində nitqindən, ölkə başçısının 1998-ci il oktyabrın 7-də prezident seçkiləri ərəfəsində Gəncə seçiciləri ilə görüşdəki çıxışından, Azərbaycan Prezidentinin Anar Rzayevi “İstiqlal” ordeni ilə təltif etməsi və ona “Yazıçı Anara” məktubunu yazması (13 mart 1998-ci il), müxtəlif tarixlərdə ayrı-ayrı ədəbiyyat, sənət adamları ilə birlikdə Anarın yaradıcılığı haqqında çıxışlarından sətirlər belə yazılardandır. Bütün Heydər Əliyevin çıxışları, fikirləri Anar tərəfindən xronoloji ardıcıllıqla verilmişdir ki, bu, bütün kitab boyu davam edir və insaf naminə deməliyik, təkcə həmin tarixləri dəqiqləşdirmək üçün müəllif böyük üş görmüş, tədqiqat aparmış, zəhmət sərf etmişdir. Və onu da deyək ki, hər qələm sahibi belə ağır, diqqət tələb edən işə girişə bilməz, heç bunu bacarmaz da! Anar müəllim əsl yazıçı xarakterinə sadiq qalaraq, yenə çoxlarından irəli getmiş, fərqlənmiş, bütün qələm sahiblərinə nümunə göstərmişdir.

Kitabda “Anarın müxtəlif illərdə çıxışlarından və Heydər Əliyevə məktublarından” ümumi başlığı altında bir sıra yazılar nəzəri cəlb edir. Bu yazılar, çıxışlar, məktublar ictimai-siyasi hadisələrlə, yubileylərlə, Heydər Əliyevə həsr edilmiş kitabların təqdimatı ilə, ziyalıların Prezidentə müraciəti ilə, “Avropa” qəzeti müxbirinin suallarına Anarın cavabları ilə dolğundur.

Anar müəllim hələ 4 may 1998-ci ildə yazdığı “Şəxsiyyətin miqyası” adlı məqaləsində Heydər Əliyevin şəxsiyyətini hərtərəfli incələyərək sübut edir ki, belə insanlar tarixdə nadir olurlar. O, yazır ki, “Bu gün dünya miqyasında tanınmış siyasi xadim olan Heydər Əliyev Azərbaycanın geniş siyasi meydanına 1969-cu ildə çıxdı. Doğrudur, bu tarixdən neçə illər qabaq da Heydər Əliyev təhlükəsizlik xidmətlərində məsul vəzifələrdə çalışmış və o dövrün yazılmamış qanunlarına uyğun olmayan bir şəkildə Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri də təyin olunmuşdur. Bu, o dövr qanunlarına görə uyğun deyildi, adətən müttəfiq respublikalarda bu vəzifəni yerli millətin nümayəndələrinə etibar etmirdilər, həmin postu başqa yerlərdən göndərilmiş, əsasən rus kadrları tuturdu”...

Anar müəllim hamıya məlum olan bu faktları elə-belə təkrarlamır, gətirdiyi faktlarla sübut edir ki, həmin təşkilatın başında milli şəxs olanda xalqa böyük xeyri dəyir. Müəllif yazır ki, “Mərkəzi Komitənin katibi seçiləndən sonra ilk vaxtlar çox adamın üzdən tanımadığı Heydər Əliyev ”Şah Abbassayasi tərki-libas” ( Heydər Əliyev haqqında oxşatmanı ilk dəfə Anar müəllimin kitabında oxudum — X.Q) olaraq bazarları, dükanları gəzir, qanunsuzluqları, əliəyrilikləri, pozuntuları özü öz gözləriylə əyani müşahidə edir və yerindəcə müqəssirin cəzasını verirdi. Və belə faktlar da əhalidə yeni, ədalətli rəhbərin iş başına gəlməsi və hər cür ədalətsizliklərin kökünü kəsəcəyi haqqında söz-söhbətlərin geniş yayılmasına səbəb olurdu”.

Yazıçı, Heydər Əliyevin bir insan kimi böyüklüyünü göstərmək üçün başqa bir faktdan da istifadə edir: “... Sovet dövründə Azərbaycanın bir neçə gənc şairi, yazıçısı, jurnalisti gizli bir təşkilat yaratmaq fikrinə düşüblər, yaradıblar, yaratmayıblar, bilmirəm, hər halda, belə bir niyyətləri olub və onlar hər hansı bir addımı atmazdan əvvəl bu barədə DTK duyuq düşüb, dərhal hamısı həbs edilib... Bizim bu dəliqanlı cavanların... başına min oyun açıla bilərdi, izləri-tozları qalmazdı. Amma Heydər Əliyevin şəxsi cəsarəti, nüfuzu və riski sayəsində onların heç biri nəinki cəzalandırıldı, hətta çox tez zamanda hamısını azadlığıa buraxdı”. Anar müəllim yazır ki, “Bunları mənə vaxtilə (hələ sovet dövründə) Tofiq Məhərrəmov danışmışdı. Deyirdi ki, Heydər Əliyev bizim hamımızı kabinetinə çağırdı, sütül, cılız cüssəli cavanlar idik. — Sizsiniz bu hökuməti yıxmaq istəyənlər? — deyə güldü — gedin ağlınızı başınıza yığın, öz işinizlə məşğul olun və xalqınıza ”gördüyünüz xeyirli işlərlə xidmət edin — dedi”.

Anar müəllim Heydər Əliyevin xeyirxahlığını oxucuların nəzərinə çatdırmaq üçün yenə maraqlı fakt gətirir: “Heydər Əliyevin DTK-da işiylə bağlı başqa bir əhvalatı da eşitmişdim. Sovet dövrünün siyasi dustaqlarından birini otağına çağırır, söhbət əsnasında müsahibinin ac olduğunu hiss edir. Borş gətizdirir, dustaq xörəyi iştahla gözünə təpir — Görüşün sonunda Heydər Əliyev onun azadlığa buraxıldığını deyir və əlavə edir. Amma onu bil ki, ”bu idarədə adama borşu bircə dəfə verirlər”.

Anar müəllim bu faktları göstərməklə təkcə Heydər Əliyevin milli şəxsiyyət olduğunu yox, qeyri-millətlərin nümayəndələrinin və “bəzi özümüzünkülərin” millətimizin ziyanına gördükləri qara işləri də nəzərə çatdırmaq məqsədi güdür və bu məqsədini açıqlayır.

“Qalib gəldi, qalib getdi” adlı yazı da (Yadımdadır, yazı 2003-cü ilin dekabrında “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dərc olunmuşdu — X.Q) Anar müəllimin Heydər Əliyev şəxsiyyətinə tükənməz ehtiramının təzahürü idi. Məsələ burasındadır ki, məqalənin başlanğıcında qeyd etdiyim kimi çoxları Heydər Əliyev haqqında yazmışlar, lakin Anar müəllimin yazıları, fikirləri başqalarına bənzəmir. Görün, nə gözəl başlıq seçib Anar müəllim: “Qalib gəldi, qalib getdi”.

Bu fikir söz ustadımızın tarixin ən böyük azərbaycanlısına verdiyi tutumlu qiymətdi.

Bütün bunlardan sonra kitabda unudulmaz görüşlər haqqında yazılar davam edir və olduqca maraqlı, ibrətamiz “söhbətlər” bir-birini əvəzləyir. Həmin söhbətlərdə Heydər Əliyev hakimiyyətdə olanda da, bütün vəzifələrdən uzaqlaşdırılıb təklənəndə də bir çox yazıçıların, o cümlədən də Anar müəllimin ona münasibətinin zərrə qədər dəyişmədiyi, əksinə, bəziləri Heydər Əliyevdən üz döndərəndə ona əvvəlkindən artıq diqqət və hörmət göstərildiyi qeyd olunur. Anar müəllim yazır ki, “Heydər Əliyev böyük vəzifələrdən uşaqlaşdırıldığı dövrdə də yazıçılarımızla münasibətini davam etdirirdi. Rəhmətlik Mədinə xanım Gülgünün dəfn mərasiminə gələndə də, Cəfər Cabbarlının yubileyinə təşrif gətirəndə də onu böyük hörmətlə və sayğıyla qarşıladıq. Yazıçıların IX qurultayı ərəfəsində Elmira Axundovayla məsləhətləşdik ki, Heydər Əliyevi qurultaya dəvət edək və mənim imzaladığım dəvətnaməni Elmira ona verdi”.

Kitabda Heydər Əliyevin dəvət olunan qurultayda iştirakı ilə əlaqədar sonralar (30 oktyabr 1997) təşəkkürlə bitən çıxışı da verilmişdir. Həmin çıxışda Heydər Əliyev deyir: “Mən o dövrdə, fevral-mart aylarında Ali Sovetin sessiyasında olmuşdum. Xatirinzdədir, Ali Sovetin sessiyasında o salonda oturanların 99 faizi mənimlə bir yerdə və mənim rəhbərliyim altında işləmiş adamlar idi. Ancaq orada mənə çox hörmətsizlik etdilər, pis münasibət göstərdilər. Hətta, mənim çıxışımı da kəsdilər və mənim çıxışımdan sonra cürbəcür böhtançı çıxışlar da etdilər (İndi onların bəziləri yüksək vəzifələr tuturlar! — X.Q.) Ancaq o vaxt cəsarət edib çox kəskin çıxış edən Bəxtiyar Vahabzadə oldu.

O salonda oturanların əksəriyyəti ilə mən gecə-gündüz bir yerdə işləmişdim. Onlar böyük vəzifələr almışdılar. Bəxtiyar Vahabzadə şairdi, şair olaraq da qalıbdır, indi də şairdir. Onun şairlikdən savayı başqa bir vəzifəsi yoxdur. Ancaq baxın, — o həmin insanların münasibəti, bu da şairin münasibəti. Yəni, mən yenə də ədəbiyyatla bağlılığımı və ədəbiyyatla məşğul olan şəxslərin başqalarına nisbətən daha sədaqətli olduğunu qeyd etmək istəyirəm... Orada mənə qarşı o qədər hörmətsizlik olduğu halda, filarmoniyanın salonunda, yazıçıların qurultayında mənə çox mehribançılıq, çox istiqanlılıq, çox yüksək hörmət göstərildi. O vaxt mənim imkanım olmadı ki, belə geniş təşəkkür edim. Altı il keçəndən sonra məhz o hadisəyə görə mən sizin hamınıza təşəkkür edirəm. Çox sağ olun”.

Anar müəllim yazır ki, “Heydər Əliyev şəxsiyyətinin əhatəli əks olunması, onun şəxsən mənim və ailəmizin taleyində yeri geniş yazının mövzusudur və onun vəfatından sonra mən belə bir kitabı yazacağımı vəd etmişdim. Vədimə əməl etdim və həmin kitab qarşınızdadır”.

Müəllif Heydər Əliyevlə görüşlərini iki hissəyə bölür, onları “qiyabi” və “əyani” görüşlər adlandırır və həmin görüşlərdən istiqanlılıqla bəhs edir. Kitabda “Qobustan” jurnalının o zamankı fəaliyyətindən bəhs olunur, Heydər Əliyevin bu jurnalla əlaqədar fikirləri verilir, böyük öndərin ayrı-ayrı yazıçıları necə qoruduğundan, onları dissident olmasına imkan verməməsindən söhbət açılır.

“Unudulmaz görüşlər”də Tərlan Novruzovun “Heydər Əliyev və ədəbiyyat məsələləri” kitabından faktlar sadalanır. Məlum olur ki, Heydər Əliyevin “qoruyucu şineli” altında Rəsul Rza, Mövlud Süleymanlı, Anar, Elçin, Sabir Əhmədov və digər yazıçı və şairlərin sovet beynəlmiləlçi rejiminə qarşı ədəbi mücadilələri sovet rejiminin onlara qarşı ünvanlana biləcəyi sərt tədbirlərdən kənarda qala bildi. Heydər Əliyev 1999-cu ildə “Gülüstan” sarayında Rüstəm İbrahimbəyovun 60 illik yubileyindəki çıxışında demişdir ki, Xəlil Rza, Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyov qardaşları dissident ola bilərdilər... Heydər Əliyev Anarın da adını çəkir və deyir ki, “o da dissident idi”.

“... Bir dəfə Moskvadan nümayəndə gəldi ki, belə şey olarmı, ”Qobustan” jurnalında yazıblar ki, Nərimanov Lenindən də böyük adamdır. Dedim, a kişi belə şey olmaz, yəqin sizə səhv deyiblər. Gətirin, baxım. Gətirdilər baxdım. “Qobustan” jurnalında yazıçı İsa Hüseynovun Nəriman Nərimanov haqqında bir yazısı getmişdi. Orada yazmışdı ki, bəli, Nəriman Nərimanov Lenin deyil, Lenindən də üstün bir adamdır. Mən dedim, bilirsiniz nə var, indi yazıçıdır, yazıbdır, sərbəst adamdır. Bu o demək deyil ki, bizim də fikrimiz belədir. Mən bir təhər bu məsələni sovuşdurdum. Amma sonra bunlara dedim ki, yaxşı daha ağ eləməyin”. Heydər Əliyev həmin çıxışında “Qobustan” jurnalında gedən yazılar haqqında demişdir ki, bu yazılar “bizim milli mədəniyyətimizi, milli keçmişimizi, milli ruhumuzu o vaxtlar təbliğ edirdi... İnsanlarda milli ruhu oyadırdı, öz tarixinə, öz keçmişinə öz mədəniyyətinə hörmət və ehtiram yaradırdı...”

Anar müəllimin “Unudulmaz görüşlər”inin bir hissəsi Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin keçmiş tədbirlərinə, Heydər Əliyevin birliyin sədrləri ilə əlaqədar dəyərli fikirlərinə, ölkəmizin başçısının 1983-cü ilin aprel ayında Yazıçılar Birliyinin Şüvəlan Yaradıcılıq Evinin açılışında iştirakına, onun oradakı çıxışına, bəzi şair və yazıçıların özlərini necə aparmalarına, Heydər Əliyevin onlarla münasibətinə, Heydər Əliyevlə şəxsi söhbətlərinə, Azərbaycan yazıçılarının 7-ci qurultayının materiallarına, atası, böyük Rəsul Rzanın və anası Nigar Rəfibəylinin xatirələrinə, özünün Yazıçılar Birliyinin sədri (18 iyun 1987-ci il) seçilməsi ilə əlaqədar düşüncə və faktlara... həsr edilmişdir.

Müəllif Brejnevin Bakıya gəlməsini, Heydər Əliyevin Sov. İKP MK Siyasi Bürosuna üzv seçilməsini, Moskvaya gedərkən Vətənə, torpağa çox bağlı bu insanın hiss-həyəcanlarını, bəzi azərbaycanlıların Heydər Əliyev haqqında Moskvaya anonimka göndərmələrini, o zamankı Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərini, Qarabağ faciəsinin necə başlanmasını... böyük sənətkarlıqla qələm almışdır.

Kitabdakı materialları oxuduqca görürük ki, Azərbaycanda elə bir ictimai-siyasi hadisə olmayıb ki, Anar müəllim həmin hadisə barədə öz fikrini bildirməsin. Hələ Qarabağ hadisələri başlamamışdan Aqanbekyanın Parisdə təxribatçı çıxışı ilə əlaqədar M. Qorbaçova göndərilən müraciətdə Anarın, Mirzə İbrahimovun, Süleyman Rüstəmin, Bəxtiyar Vahabzadənin, Nəbi Xəzrinin, İsmayıl Şıxlının, Hüseyn Abbaszadənin, Elçinin imzası vardı. İkinci dəfə Qorbaçova göndərilən müraciətə də görkəmli ədəbiyyat və incəsənət xadimləri ilə birgə Anar müəllim də imza atıb. Anar müəllim yazır ki, “Bu məsələlərin bilavasitə Heydər Əliyevin yüksək vəzifələrdən uzaqlaşdırılması ilə bağlı olduğunu və Qorbaçovun ona bədxah münasibətində, şübhəsiz, erməni faktorunun, yaxın ətrafındakı erməni məsləhətçilərinin də rolu həlledici olduğuna əminliyim üçün, bu məsələ üzərində belə ətraflı dayanmağı lazım bildim”.

Kitabda Heydər Əliyevin Şuşaya səfəri, Moskada işçiz olarkən Anar müəllimin ona zəng etməsi, Heydər Əliyevin Moskvadan Vətənə gəlməsi üçün Anarla Rüstəm İbrahimbəyovun Ayaz Mütəllibovun yanına gedib xahiş etmələri, 20 Yanvar hadisələri zamanı Anarın Elmlər Akademiyasında ziyalıların etiraz toplantısını aparması, Anar müəllimin “Beda” (“Müsibət”) adlı yazısının keçmiş sovet respublikalarının hamısının yazıçılar təşkilatlarına və bir çox SSRİ xalq deputatlarına göndərildiyi, Anarın SSRİ Ali Sovetinin ilk iclasında dörd dəfə çıxış edərək, başqa deputatlarımızla bir yerdə bu faciənin baiskarlarının məsuliyyətə cəlb olunmasını tələb etməsi, Qara Yanvar günlərində Heydər Əliyevin həyatını riskə ataraq Azərbaycanın Moskvadakı daimi nümayəndəliyinə gəlib çıxış etməsi, xalqına başsağlığı verməsi, Qorbaçovu kəskin şəkildə tənqid etməsi, bu çıxışından sonra Moskva mətbuatında Heydər Əliyevə qarşı sərt, böhtan kampaniyasının şiddətlənməsi (Azərbaycan kommunist mətbuatı da onlara qoşulmuşdu — X.Q.), sonralar Heydər Əliyevin Azərbaycana müzəffər qayıdışı, uçurum qarşısında olan ölkəni qurub-yaratması, Anar müəllimin Heydər Əliyevlə Bişkekə, Çinə səfəri, Dədə Qorqudun 1300 illik yubileyinin keçirilməsi, müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının yaradılması, o vaxt Anar müəllimin Azərbaycan dili ilə əlaqədar Milli Məclisin ilk iclasını açması, şair və yazıçıların yubileylərinin yüksək səviyyədə keçirilməsi üçün Heydər Əliyevin dəstəyi, dövlət rəhbərinin bu yubileylərdə iştirakı və nitqləri geniş yer almışdır.

Heydər Əliyevin Anarla söhbətləri, qəzet məqalələrindən sətirlər, maraqlı günlərin, görüşlərin xatirələri, səfər təəssüratları.. kitabı olduqca oxunaqlı edir.

Anar müəllim Heydər Əliyevin vəfatı xəbərini necə qarşılamasını çox təsirli şəkildə təsvir edir, bir bayatını xatırlayır:

Burdan bir atlı getdi,

Atın oynatdı getdi.

Gün kimi şəfəq saçan,

Ay kimi batdı getdi.

Anar müəllim yazır ki, bu bayatının son misrası heç vəchlə Heydər Əliyevə aid ola bilməz. O, ay kimi batmadı, onun şəfəqləri həmişə Azərbaycanımızı işıqlandıracaq.

Xeyrəddin Qoca

Xalq qəzeti.- 2009.- 14 iyun.- S. 6.