20 iyun qaz təsərrüfatı işçilərinin
peşə bayramıdır
Heydər Əliyevin qaz təsərrüfatının
inkişafında rolu əvəzsizdir
Azərbaycanın mövcud qaz nəqli sistemi əsasən
XX əsrin 70-80-ci illərində ulu öndər Heydər Əliyevin
bilavasitə rəhbərliyi ilə formalaşmışdır.
Bu mürəkkəb proses uzaqgörənliklə gələcəyə
hesablanmış və Şərq ölkələrində
analoqu olmayan unikal qaz nəqli sistemidir. Həmin illərdə
qaz nəqli sistemi planlı, qapalı sosialist təsərrüfatının
tələblərini ödəmək üçün
inşa edilmişdir. Bu sistemin şimal istiqamətində
Rusiya, cənubdan İran İslam Respublikası, qərbdən
Gürcüstanın kommunikasiya sistemləri ilə əlaqələrinin
üstünlükləri enerji təhlükəsizliyinin təminatı
problemlərinin həllində mühüm əhəmiyyət
kəsb edir.
Son illər qaz nəqli
sistemində aparılan texniki-quruculuq işləri, o cümlədən,
yeni qaz kəmərlərinin çəkilişi,
ölçü qovşaqlarının tikintisi,
Naxçıvan MR-in qaz kəmərləri sisteminin İran
İslam Respublikasının qaz nəqli sistemi ilə
qovuşdurulması və muxtar respublikanın təbii qaz təminatının
bərpası, rayonlara yeni qaz kəmərlərinin çəkilməsi
və s. qaz nəqli sisteminin dinamik inkişafını
göstərir. Abonentlərin məişət
sayğacları ilə təmin edilməsi, ölkə ərazisində
fəaliyyət göstərməyə imkan verən “Abonent”
kompyuter sisteminin mövcudluğu operativ-dispetçer idarəedilməsində
”Azəriqaz” QSC-nin dövrün tələbləri ilə
ayaqlaşması kimi qiymətləndirilməlidir.
“Azəriqaz” QSC-də
aparılmış səmərəli tədbirlər nəticəsində
qaz təchizatı sistemində böyük nailiyyətlər əldə
edilmişdir: 80 bölgəyə qaz nəql edilməkdədir;
təbii qaz alan əhalinin 80 faizi mavi yanacaqla təmin edilib;
qazdan istifadəyə görə yığım iki dəfə,
yeraltı qaz anbarlarına vurulan qazın həcmi isə 0,5
milyard kubmetrdən 1 milyard kubmetrə qədər
artırılmışdır; qaz alan abonentlərin
sayğaclaşması 96 faizə
çatdırılmışdır və s.
1989-cu ildə blokadaya
düşənə qədər Naxçıvan MR-in
yanacaq-enerji təchizatı planlı şəkildə
aparılırdı. İdxal sayəsində elektrik enerjisi sahəsində
muxtar respublikanın əvvəlki tələbatı nisbətən
ödənilsə də, bu sözləri həmin regionun yanacaq
təchizatı barədə demək çətindir. 2004-cü
ildə muxtar respublikaya təbii qazın verilməsinə dair
Azərbaycanla İran arasında müqavilə
bağlanılmışdır. Müqavilənin şərtlərinə
görə, hər il 350 milyon kubmetr təbii qazın göndərilməsi
nəzərdə tutulur. Bu məqsədlə
Culfa-Naxçıvan-Şərur-Sədərək magistral qaz
kəmərinin (MQK) tikintisi və qazpaylayıcı şəbəkənin
bərpası həyata keçirilmişdir. 2006-cı ildə
Xoy-Culfa qaz kəmərinin çəkilişi başa
çatdırılmışdır.
Hələ ötən əsrin
70-ci illərində sənayenin inkişafı yeni mərhələyə
daxil olmuş, karbohidrogenlərin çıxarılması və
emalı sahələrində bu məsələ daha
qabarıq şəkildə özünü göstərmişdi.
Yarımdalma, özüqalxan qazma qurğularının
yaradılması, estakadaların inşa edilməsi və
platformaların quraşdırılması, dənizin 100-200
metr dərinliklərində neft-qaz çıxarılması
üçün stasionar dəniz platformaları
yaradılması məhz ulu öndərin adı ilə
bağlıdır.
1969-cu ildən 1982-ci ilə
qədər Azərbaycanın qaz sənayesi dinamik inkişaf
yolu keçmişdir. Bununla bağlı bəzi məqamlara
diqqət yetirək: 1970-1971-ci illərdə diametri 1000-1200
millimetr, illik məhsuldarlığı 10 milyard kubmetr olan
İran-Astara-Qazıməmməd-Qazax MQK istismara
verilmişdir. Bu unikal kəmərin çəkilişinə
rəhbərlik edən keçmiş SSRİ qaz sənayesi
naziri Aleksey Kortunov demişdir: “Bu kəmərin çəkilib
istismara verilməsində şəxsən Heydər Əliyevin
təşkilatçılığını, tələbkarlığını
və köməyini nazirlik daim hiss etmişdir”. Həmin qaz kəməri
üzərində Qazıməmməd, Ağdaş və
Qazaxda üç kompressor stansiyası tikilmiş və
MQK-nın 55 atmosfer təzyiqlə işləməsi nəzərdə
tutulmuşdur.
1970-1982-ci illərdə
Yevlax-Laçın-Şahbuz-Naxçıvan və
Naxçıvan-Culfa-Ordubad MQK tikilmiş və həmin
magistral qaz kəmərindən Şuşa, Qubadlı, Zəngilan
və Xankəndinə qaz xətləri çəkilmişdir.
Rusiyadan təbii qazın alınması məqsədilə
1972-1982-ci illərdə diametri 1200 millimetr olan
Şirvanovka-Qazıməmməd-Ağdaş-Qazax MQK
tikilmişdir. Həmin MQK vasitəsilə ildə 25 milyard
kubmetr qaz nəql edilirdi. 1984-1986-cı illərdə
Yevlax-Şəki, 1986-1987-ci illərdə Şəki-Qax,
1988-1990-cı illərdə Zaqatala-Balakən MQK inşa
edilmişdir.
Naxçıvan MR-ə
çəkilən 1804 kilometr uzunluğunda qaz xətti
iqtisadiyyatın və əhalinin sosial durumunda əhəmiyyət
kəsb edərək 7 rayon mərkəzində, kənd və
qəsəbələrdə 36 min mənzilin təbii qazla təmin
olunmasına imkan vermişdir. Həmin dövrdə
Naxçıvanda illik məhsuldarlığı 6 min ton olan
qazdoldurma-paylama stansiyası tikilmişdir.
Ötən əsrin
70-80-ci illərində Qərb istiqamətində “Qaradağ –
Qazax – Gürcüstan sərhədi”, şimal istiqamətində
“Rusiya sərhədi-Qazıməmməd” MQK çəkilmişdir.
O zamanlar Zaqafqaziya respublikalarının təbii qazla təchizatı
əsasən Azərbaycanın MQK vasitəsilə həyata
keçirilirdi. Şəxsən Heydər Əliyevin səyi nəticəsində
qısa müddətdə Xaldan-Şəki-Qax-Zaqatala-Balakən
MQK-nin çəkilişi başa çatdırıldı. Qaradağla
Sumqayıt arasında 40 kilometrlik xətt çəkildi.
1970-ci ilə qədər
respublikada qazlaşdırılmış mənzillərin
sayı 250 min ədəd təşkil edirdisə, 1980-ci ildə
bu, bir milyona çatdırılmışdı. Xatırladım
ki, dağlıq yaşayış məntəqələrinin
maye qazla təmin olunması problemi isə Prezident İlham Əliyevin
gərgin əməyi sayəsində öz həllini
tapmışdır.
Ötən əsrin
80-ci illərində üzən qazma qurğularından səmərəli
istifadə olunması nəticəsində dənizin 80-350 metr
dərinliyində 1979-cu ildə “Günəşli”, 1985-ci ildə
“Çıraq” və 1987-ci ildə “Azəri” dəniz
strukturlarında nəhəng neft-qaz yataqları kəşf
edilmişdir. Lakin keçmiş İttifaq hökuməti həmin
yataqların işlənməyə daxil edilməsinə tələsmirdi.
80-ci illərdə Qərbi Sibirin neft-qaz yataqlarının
intensiv işlənməyə daxil edilməsi məqsədilə
kapitalın əsas hissəsi həmin yataqların mənimsənilməsinə
yönəldilmişdir. Yeni kəşf edilmiş dəniz
yataqlarının işlənilməsi məqsədilə
kapital yatırılmasına keçmiş İttifaq rəhbərliyi
qısqanclıqla yanaşırdı. Keçmiş
İttifaq çökdükdən sonra xarici şirkətlər
həmin strateji obyektlərin istismarına investisiyalar yönəltmişdilər.
1984-cü ildə Dərin dəniz özülləri zavodunun
birinci növbəsi işə düşmüşdür. Dəniz
yataqlarının geniş miqyaslı kəşfiyyatının
və istismarının aparılması üçün
90-cı illərdə zavod modernləşdirilmişdir və
hazırda ulu öndər Heydər Əliyevin adını
daşıyır.
1983-1993-cü illərdə
hakimiyyətdə yaranmış boşluq qaz təsərrüfatına
da mənfi təsirini göstərməyə bilməzdi. Belə
ki, elektrik stansiyalarına və mühüm sənaye obyektlərinə
verilən qaz həcmi kəskin şəkildə
azalmış, qış mövsümündə qazın
istehlakçılara çatdırılmasında fasilələrə
yol verilmişdir.
1993-cü ildən
başlayaraq ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi
ilə həm siyasi, həm də iqtisadi sahələrdə
islahatlar cəsarətlə aparılır. Azərbaycan
iqtisadi sahədə dünyada ən inkişaf etmiş ölkələr
sırasına daxil olmuş və Avropanın enerji təhlükəsizliyinin
etibarlı qorunmasında mühüm rol oynamağa
başlamışdır. Bakı-Tbilisi-Ceyhan və
Bakı-Tbilisi-Ərzurum neft-qaz layihələri artıq
reallaşmışdır.
1993-cü ildə
Yaponiya hökuməti Azərbaycana qaz layihəsinin
hazırlanması üzrə tədqiqatın maliyyələşdirilməsi
məqsədilə əvəzsiz maliyyə vəsaiti
ayırmışdır. Yeni qaz layihəsinin məqsəd və
vəzifələri aşağıdakılardan ibarət idi:
təbii qazdan istifadənin səmərəliliyini artırmaq,
beynəlxalq standartlara uyğun ölçü
cihazlarını təkmilləşdirmək;
sayğacların və yeni avadanlıqların tətbiqi
hesabına qazın sərf olunması üzrə əməliyyatların
kommersiya əsasına keçirilməsi; qaz xətlərində
sızmanın aşkarlanması, qazların xüsusiyyətlərinin
təyin edilməsi və katod mühafizəsi sisteminin maliyyələşdirilməsi
və s. Xatırladım ki, nəzərdə tutulan bu amillər
uğurla reallaşdırılmışdır.
1996-cı ilin iyunun 4-də
“Şahdəniz” perspektiv strukturunun kəşfi və işlənməsinə
dair beynəlxalq müqavilə bağlanmışdır. Sənaye
ehtiyatları 1,2 trilyon kubmetr təbii qaz və 300 mln. ton qaz
kondensatı olan, nəhəng “Şahdəniz” qazkondensat
yatağı “İstiqlal” yarımdalma dərin qazma
qurğusundan (YDQQ) iki dərin kəşfiyyat quyusu vasitəsilə
kəşf edilmişdir.
1997-ci ildə
“Çıraq-1” platformasından ilkin neft
çıxarılmağa başlanmışdır. “Çıraq-1”
platforması dənizin 120 metr dərinliyində yerləşdirilmişdir.
Buradan Neft Daşlarına qaz kəməri çəkilmişdir.
1998-ci ildən yataqdan sutkada 3-4 milyon kubmetr səmt qazı nəql
olunur.
1999-cu ildə Avropa
Birliyinin qərargahında “Azəriqaz” QSC-nin nümayəndələrinin
və qiymətləndirici komitənin iştirakı ilə
“Qazın nəqletmə idarə sistemində təhlükəsizlik
tədbirlərinin yüksəldilməsi" haqqında TASIS
layihəsi üzrə tender keçirilmişdir. 1999-2001-ci illərdə
tenderin qalibi olan “Sofregaz” şirkəti TASIS layihəsi çərçivəsində
TİƏ-ni işləyib hazırlamışdır.
Qaz kəmərlərinin
korroziyadan mühafizəsi məqsədilə Almaniyanın
“QUANTE” və ”RURVERS” şirkətlərindən katod
mühafizəsi avadanlıqları və korroziyaya
uğramış qaz kəmərlərinin bərpa olunması
üçün polad borular alınmış və “Azəriqaznəql”
İB-yə təhvil verilmişdir.
2006-cı ildə
“Şahdəniz” qazkondensat yatağından yüksək təzyiqli
təbii qazın qəbulunu reallaşdırmaq məqsədilə
Səngəçal baş qurğusundan Qaradağ və
Qazıməmməd qazpaylayıcı stansiyalarına qazın
təzyiqi uyğun olaraq, 45 və 90 atmosferdə yeni qaz kəmərlərinin
çəkilişi başa
çatdırılmışdır. Beynəlxalq layihələrin
həyata keçirilməsi Azərbaycan üzrə 2009-2010-cu
illər üçün qaz hasilatını 20 milyard kubmetrə
çatdırmağa imkan verəcəkdir.
Onu da xatırladım
ki, 2001-ci ildə Neft Daşları-Çilov adası-Zirə
sualtı qaz kəmərinin müxtəlif sahələrində
təmir-bərpa işləri aparıldıqdan sonra sahilə
nəql edilən qazın həcmi gündə 1,6 milyon kubmetrdən
2,7 milyon kubmetrə qədər artmışdır. 2003-cü
ildə “Bahar” və “Neft Daşları” yataqları arasında
uzunluğu 68 kilometr olan yeni qaz kəməri də çəkilmişdir,
burada dənizin dərinliyi 8-30 metr arasındadır”.
Ulu öndərimiz Heydər
Əliyev ölkədə enerji potensialından səmərəli
istifadə edilməsi, əhalinin və iqtisadiyyatın
enerjidaşıyıcıları ilə fasiləsiz təmin
olunması, sahənin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi
məqsədilə, 2000-ci ilin 29 iyununda “Əhalinin və
iqtisadiyyatın enerjidaşıyıcıları ilə təminatının
yaxşılaşdırılması tədbirləri
haqqında” fərman imzalamışdır. Həmin fərmana
görə yanacaq-energetika balansına uyğun olaraq əhalinin,
iqtisadiyyatın elektrik və istilik enerjisi ilə təmin edilməsi,
enerji sistemində zəruri təmir-bərpa işlərinin
aparılması, qış mövsümünə
hazırlıq işlərinin görülməsi barədə
kompleks tədbirlər proqramını işləyib
hazırlamaq tələb olunurdu. Bununla əlaqədar “Azəriqaz”
QSC bir sıra tədbirlər həyata keçirmişdir:
Bakı 1 saylı istilik-elektrik mərkəzinin qazla təchiz
olunması məqsədilə “Qum adası-İEM-1” qaz kəməri
istismara verilmişdir; “EP-300” etilen-propilen kompleksinin buxar
generatorlarının təbii qazla təchiz edilməsi məqsədilə
Qaradağ-Sumqayıt qaz kəmərinin 17 kilometrlik hissəsi
tikilmişdir; “Şimal” İES-in və Sumqayıt İEM-in
rekonstruksiyası layihələri çərçivəsində
Qaradağdan sözügedən obyektlərə 90 kilometrlik və
37 atmosfer təzyiqli yeni qaz kəməri çəkilmiş və
Qaradağda yeni KS tikilmişdir; Gəncənin qaz təchizatı
sistemində təmir-bərpa işləri
aparılmışdır...
Ümummilli liderimiz Heydər
Əliyev tərəfindən müəyyən edilmiş
neft-qaz strategiyası Azərbaycana böyük uğurlar gətirməkdədir.
Respublikaya böyük həcmdə sərmayə qoyulmaqla
geniş infrastrukturlar yaradılmış, yeni boru kəmərləri
tikilmiş və nəhəng yataqlar istismara daxil edilmişdir.
Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında əhəmiyyətli
yer tutan və iqtisadiyyatın əsaslarından olan təbii
qaz təminatının bərpası işində xeyli nailiyyətlər
əldə edilməkdədir. Məhz “Azəriqaz” QSC-nin son
illər əldə etdiyi nailiyyətlər,
qazandığı uğurlar ulu öndər Heydər Əliyevin
və Prezident İlham Əliyevin adları ilə
bağlıdır. Qazanılmış nailiyyətlər qaz təsərrüfatı
işçilərini gələcəkdə möhtərəm
Prezidentimiz İlham Əliyevin rəhbərliyi altında
istehlakçıların təbii qazla tam təmin edilməsi
üçün bütün imkan və bacarıqlarının
sərf edilməsinə ruhlandırır.
Respublika Prezidentinin “Azərbaycan
Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı
Dövlət Proqramının (2004-2008-ci illər)” təsdiq
edilməsi haqqında 11 fevral 2004-cü il tarixli fərmanının
və ”Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin
inkişafı (2005-2015-ci illər) üzrə Dövlət
Proqramı"nın təsdiq edilməsi haqqında 14 fevral
2005-ci tarixli, Bakı şəhəri qəsəbələrinin
sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə
dair 27 fevral 2006-cı il tarixli sərəncamlarının
icrası, qazın istilik-elektrik stansiyalarına
çatdırılması, yeni modul tipli istilik-elektrik
stansiyalarının təbii qazla təminatı, təbii qaz
almayan rayon mərkəzlərinə (Lerik, Yardımlı,
İmişli, Ağcabədi, Beyləqan) təbii qazın
verilməsinin bərpası, respublika üzrə təbii
qazdan istifadə edən əhalinin mənzillərində məişət
qaz sayğaclarının quraşdırılmasına dair
tapşırıqlar vaxtından əvvəl yerinə
yetirilmişdir.
Heydər Əliyev
xalqımızın milli iftixarıdır, ulu öndərimizin
möhkəm bünövrə üzərində qurduğu
müstəqil Azərbaycan dövləti hazırda Prezident
İlham Əliyevin həyata keçirdiyi məqsədyönlü
strateji xətt sayəsində beynəlxalq aləmdə öz
nüfuzunu getdikcə artırır. Ölkəmizin qaz təsərrüfatı
işçiləri qarşıya qoyulmuş vəzifələrin
yerinə yetirilməsinə nail olmaq üçün
bütün imkanlardan istifadə edəcəklər.
Vaqif ASLANOV,
AzETLQİ-nin laboratoriya müdiri,
geologiya-mineralogiya elmləri doktoru
Xalq qəzeti.-
2009.- 20 iyun.- S. 4.