Qədim insan ətrafında
baş verən prosesləri, xüsusən də təbiət
hadisələrini yaşayışa, güzərana necə təsir
etməsinə görə çeşidli bölümlərə
ayırır və həmin dəyişiklikləri
özünün ilkin bədii təxəyyülündə
ibtidai şəkildə olsa da, obrazlaşdırmağa
çalışırdı. Həyatı çətinliyə
salan, sıxıntılarla imtahana çəkən
qışın obrazı, heç şübhəsiz ki, ulu
babalarımızın təsəvvüründə qorxulu,
qara cizgilərlə canlanırdı. Elə buna görə də
canlı danışıqda geniş yer alan “Qara qış”,
“Böyük çillə”, “Kiçik çillə” kimi
adlar təbiətin sərt iqliminin, diriliyə uyar olmayan
çağının tarixi-semantik məzmun
daşıyıcısı kimi ortaya
çıxmışdır. Elə buradaca diqqət
önündə saxlayaq ki, bir çox hallarda
“qış”ın əvəzedicisi kimi işlənən
“çillə” sözü dərd-bəla,
ağrı-acı, çətinlik, müşkül
anlamındadır.
Qış yerini yaza təhvil
verən zaman yandırılan tonqala el arasında “çillə
qovan tonqal” deyilməsi və Novruzqabağı keçirilən
mərasimlərə (qulaq falı, üzüksalma, oddan, sudan
atlanma və s.) “çillə çıxartma”, “çilləkəsmə”
adı verilməsi də qışın ağrı-acı, dərd-bəla,
sıxıntı kimi “çillə” obrazında folklor
biçimi qazandığını göstərir.
Əslində, “Novruz
çərşənbələri” adlanan çərşənbələrin
sayı dörd yox, yeddidir. Sadəcə olaraq, onların
dörd sonuncusu əsas çərşənbələr
sayılır. Əsas çərşənbələrə
qədərki üç çərşənbə el
arasında “oğru çərşənbələr”(“oğru
üskülər”) adlanır və Kiçik cilləyə
düşür. İnama görə, oğru çərşənbələrdə yazın nəfəsi oğrunca yer üzünə, suya, torpağa, ağaclara toxunub geri qayıdır,
bu minvalla yaxın zamanlarda gəlib çıxacağına
işarə etmiş olur. Oğru çərşənbələrdən sonra başlayan əsas çərşənbələr
“doğru çərşənbələr”
adıyla tanınır.
Doğru çərşənbələrin
el arasında çeşidli adları vardır. Bu sıradan
olan birinci çərşənbə “Əzəl çərşənbə”dir.
“Əzəl çərşənbə”yə Azərbaycanın
müxtəlif bölgələrində “Sular novruzu” və
“Yalan çərşənbə” də deyilir. İkinci
çərşənbə “Müjdəverən”,
“Muştuluqçu”, “Külə”, “Kul”, “Xəbərçi”
adlarıyla tanınır. Üçüncü “Gül
çərşənbə”dir. Bu çərşənbədə
rəhmətə gedənlərin ruhu xatırlanıb qəbir
üstünə gedildiyindən ona “Ölü çərşənbəsi”
və ya “Ata-baba günü” də deyilir. Sonuncu, ən təmtəraqlı, təntənəli
qeyd olunan “Axır çərşənbə”dir.
Çərşənbələrin
ümumi sayının, yəni oğru və doğru çərşənbələrin
birgə sayının yeddi olması təbii və
qanunauyğundur. Türk folklor düşüncəsində
evolyusion-irəliləyiş rəqəmləri təklik
sistemi üzərində qurulduğundan çərşənbələr
də təbii olaraq bu qanunauyğunluq içərisindədir.
Çərşənbələrdə
(daha dəqiq desək, çərşənbə
axşamlarında) tonqal qalanması, göyə üsgü,
lopa atılması, bayram süfrəsi düzəldilməsi
ululardan qalma qədim el adətidir. Tonqal qalamaq, oddan atdanmaq,
başı üzərində lopa-üskü fırlayıb
göyə atmaq əski mifik dünyagörüşlə
bağlı bir məsələdir. İşığın,günəşin
gücünə inanan qədim insan odun-alovun köməyi ilə
yad-yabançı ruhları, soyuq, qaranlıq, xəstəlik
gətirən, yaşayışa sıxıntı verən
pis - şər qüvvələri qovub
uzaqlaşdırmağın mümkünlüyünə
inanırdı. Burada bütün məqamlarda od - Günəşin
rəmzi kimi düşünülürdü. Çillədən
- qışdan çıxmaq üçün tonqal, od
yandırılması, əslində, dolayısı ilə həm
də Günəşin - yazın çağrılması mərasimidir.
Bu aktın icrası zamanı tonqalın üstündən
atılarkən:
Ağırlığım,
uğurluğum
Tökülsün, bu
odda yansın, - söylənməsi də əski təsəvvürlə,
çillədən, qışın
ağrı-acısından qurtulmaq üçün oda -
mikrogünəşə bir xilaskar kimi yanaşılması qənaəti
ilə bağlıdır. Yeri gəlmişkən,
aydınlıq üçün deməliyik ki, bir sıra
araşdırıcılar Novruz mərasimindəki od-tonqal
ünsürünü yanlış olaraq atəşpərəstliklə
bağlayırlar. Bəllidir ki, atəşpərəstlər
odu ilahiləşdirərək ona sitayiş edirdilər.
Göründüyü kimi, oda Novruz mərasimindəki
yanaşma ilə atəşpərəstlik dini — Zərdüşt
sisteminin yanaşması arasında kəskin fərq var. Atəşpərəstlər
öz nəfəslərinin belə od-atəşə
toxunmasını yasaq saydıqları halda, Novruz mərasimində
od-tonqal üstündən atılan mərasim
iştirakçıları: “ağrım-acım
tökülsün, bu odda yansın” - mövqeyindən
çıxış edir, öz çillələrini,
ağırlıqlarını, dərd-bəlalarını
odun üstünə töküb orada yandırmaq istəyirlər.
Deməli, Novruz mərasimindəki od ünsürü “Avesta” ¸
atəşpərəstliklə bağlı deyildir. Bu, odu — atəşi
— işığı — günəşi xilaskar sayan, onun həyatı,
yaşayışı ağrı-acıdan, müşküldən,
sıxıntıdan qurtaran bir magik qüvvə olduğunu qəbul
edən əski türk mifoloji inanışıdır!
Bəs Novruzaqədərki
çərşənbə mərasimlərinin icrası
üçün niyə məhz çərşənbə
axşamı seçilmişdir? Görünür, çillədən
çıxmaq, dərd-bəlanı, ağrı-acını
bu ağır günün üstünə tökmək,
qarşıdakı günlərə, xüsusən də
ilaxır çərşənbə axşamından sonra gələn
Novruza arınıb durulmuş halda, saf ruh, pak, sağlam bədənlə
getmək el inamınca daha uyğun bilinmişdir.
Novruz süfrəsinə
bol nemətlərin düzülməsi də yeni ildən
xeyir-bərəkət, bolluq-firavan həyat diləmək
arzu-istəyini simvollaşdırır. Süfrəyə yeddi
cür nemətin qoyulması müqəddəs sayılan yeddi
rəqəminin uğur gətirəcəyinə inamla
bağlıdır. Azərbaycanın bir sıra bölgələrində
(Ordubad, Təbriz, Urmiya və s.) ilaxır çərşənbənin
“Yeddi ləvin bayramı” adı ilə tanınması da bu səbəbdəndir.
Novruz — Yenigün bayramının
dirilik, oyanış, qurtuluş kimi ulusumuzun yaddaşında
möhkəmlənməsinin bir səbəbi də bu
günün bir sıra əlamətlərinin Ərgənəkonla
bağlılığıdır. Əbül Qazı
Bahadır xan özünün məşhur “Şəcəreyi-türkisi”ndə
yazır ki, türklər Ərgənəkondakı dəmir
dağları yararaq Bozqurdun rəhbərliyi, yol göstəriciliyi
ilə zülmətdən qurtuluşa
çıxdıqları günü yadda saxladılar və hər
il həmin vaxtı bayram elədilər. Bu mənada Ərgənəkondan
çıxış-qurtuluş Yenigün kimi, Bozqurd
bayramı kimi mübarəkdir. Ərgənəkon
dastanının özündə də qurtuluşun mart
ayına - yazın başlanğıcına
düşdüyü xatırlanır. Olsun ki, Ərgənəkondan
çıxış - Yenigün türk etnik-mədəni
sisteminin daxilində bir müddət ayrıca mərasim
keçirməklə xatırlandıqdan sonra tarixi-siyasi şərait
və şərtlərdən asılı olaraq tədricən
Yaz-Yenigün-Novruz mərasimi ilə
qaynayıb-qarışmışdır.
Novruz bir mövsüm mərasimi
kimi irimiqyaslı coğrafi hüdudlara
yayıldığından və hər il istisnasız olaraq
uyğun təqvim məqamında böyük coşğuyla
keçirildiyindən müxtəlif tarixi mərhələlərdə
hakim ideoloji sistemlər ondan siyasi məqsədlər
üçün istifadə etməyə cəhd etmişlər.
Belə ki, atəşpərəstlər Novruzu zərdüştlüklə
əlaqələndirməyə çalışmış,
bu bayrama özlərinin bir sıra cizgilərini (səməni,
şam yandırmaq və s.) daxil də edə bilmişlər.
İranda Novruza sırf İran hadisəsi anlamı vermək məqsədilə
onu ədalət-xilaskarlıq simvolu olan mifik qəhrəman
Firidunun şər-istibdad qüvvə sayılan Zöhhakı
(Dehhakı) məğlub etdiyi gün və ya mifik Cəmşid
xaqanın taxta oturduğu gün sayaraq bu yöndə
çoxsaylı rəvayətlər yaradılmışdır.
Daha sonra Novruzu islama bağlamaq üçün
çeşidli rəvayətlər düzəldilmişdir.
İslamla əlaqəli rəvayətlərdə Novruz gah Həzrət
Əlinin anadan olduğu gün, gah da taxta oturduğu gün,
gah Fatimeyi-Zəhra ilə kəbin kəsdirdiyi gün, gah da
onların övladlarının dünyaya gəldiyi gün
hesab edilir. Əlbəttə, bütün bunlar xalqın mənəviyyatına
daha güclü şəkildə nüfuz etmək, öz
siyasi-ideoloji məqsədlərini bu bayram mərasimi daxilinə
yeridərək xalqın uzunmüddətli dəstəyini
qazanmaq niyyəti ilə edilmişdir.
Beləliklə, indiki halda
tarixin dərin qatlarından yol alıb gələn Novruz
bayramının tərkibi aşağıdakı iki əsas
laydan ibarətdir:
a) təbiətin
oyanmasını əks etdirən əski mifoloji qat;
b) müxtəlif tarixi
dönəmlərin ovqatını ifadə və inikas edən
siyasi-ideoloji qat.
Birinci qat əsas və
aparıcı axarı təşkil edir. Burada mövsüm mərasiminin
genetik başlanğıcı, təkamül prosesi,
tarixi-tipoloji səciyyəsi öz əksini tapır. İkinci
qatda isə ayrı-ayrı epoxalara məxsus hakim sistemlərin
mərasimdən məqsədli şəkildə faydalanmaq, onu
öz ideoloji qəlibinə salmaq, siyasi mənafeyin icrasına
çevirmək niyyəti qərarlaşmışdır. Yüzillər
aşıb keçmiş, siyasi-ideoloji sistemlərin biri digərini
əvəz etmiş, hər yeni gələn sistem Novruzu
özününkü etməyə
çalışmış, ancaq buna axıracan nail ola bilməmişdir.
Təbiətin oyanışını inikas edən ilkin
mifoloji qat xalqın etnoqrafik həyatına qovuşaraq öz
aparıcı axarından yayınmamışdır. Bu gün
müstəqil Azərbaycanda keçirilən Novruz hər
cür qondarma siyasi-ideoloji rənglərdən azad olaraq,
sözün həqiqi mənasında, ilkin qatla - təbiətin
oyanışı, yazın gəlişi ilə bağlı
saf və duru milli ruhlu bayrama çevrilmişdir.
MƏHƏRRƏM QASIMLI,
filologiya elmləri doktoru,
professor
Xalq qəzeti.- 2009.- 21 mart.- S.8.