Teleşirkətlər tamaşaçılara niyə hörmət qoymur?

Bakıda ilk televerilişlərin başlandığı tarixi yaxşı xatırlayıram. 1956-cı il idi. İmkanlı adamların evlərində qoyulmuş qutuşəkilli ilk televizorlar qohum-qonşuların böyük marağına səbəb olmuşdu. Tanış-bilişlər, qonum-qonşular televizor sahiblərinin razılığı ilə bir yerə toplaşıb qara-ağ rəngli televerilişlərə böyük maraqla tamaşa edirdilər. İlk televizorlar adamları bir-birinə yaxınlaşdıran vasitəyə çevrilmişdi. Hamı mavi ekranlarda baş verən hadisələri maraqla izləyir və xüsusi zövq alırdı.

O vaxt bircə kanal – Azərbaycan Dövlət Televiziyası kanalı fəaliyyət göstərirdi. Adamlar televerilişləri çox kiçik ekranlı televizorlarda izləyirdilər. Ekranları bir qədər böyütmək üçün içərisinə su doldurulmuş qurğudan istifadə edirdilər. Son xəbərlər qurtarandan sonra kinofilmlər göstərilirdi. Verilişlərin ardıcıllığını diktorlar elan edirdilər. Bir qədər sonra rəngli plyonkalardan istifadə yolu ilə “rəngli” verilişlərə baxmaq imkanı yarandı.

Həmin vaxtdan yarım əsrdən bir qədər artıq vaxt keçib. Cəmiyyətin bütün sferalarında olduğu kimi, teleməkanda da hər şey yeniliyə doğru dəyişib. Yöndəmsiz qutuları müasir dizaynlı televizorlar əvəz edib. Dövlətli-kasıblığından aslı olmayaraq hamının evində məxsusi televizorlar var. Telekanalların sayı da artıb. Bəs yeniliyə, müasirliyə, bir sözlə, məzmun və məna məsələlərinin dərindən çözülməsinə diqqət artırılıbmı? Yerli telekanalların verilişləri mahiyyəti etibarı ilə tamaşaçıları qane edirmi?

Akademik Ramiz Mehdiyevin “Efir məkanı: problemlər və vəzifələr” başlıqlı məqaləsini oxuduqdan sonra məndə də bu barədə fikirlərimi bildirmək marağı yarandı. Bəri başdan deyək ki, özəl telekanal rəhbərlərinin başları SMS gəlirlərinə qarışdığından verilişlər “əkiz bacı -qardaşlara” çevrilib. Səhərdən gecə yarısınadək verilən kommersiya xarakterli teleşoular və yerli-yersiz keçirilən “ulduz yarışmaları” intellektual səviyyəsi yüksək olan tamaşaçıları hövsələdən çıxarır. Milli-mənəvi tələblərdən çox uzaq olan belə verilişlər elmilikdən, milli əxlaqdan xali olduğu üçün tamaşaçılar onları düşündürən məsələlərin çözülməsindən məhrum olduqları üçün kanalları tez-tez dəyişirlər, vəziyyət isə dəyişmir.

Bəzi telekanallar incəsənət nümayəndələri arasında dedi-qodu meydanına çevrilir. Bir-birindən narazı olan “sənətçilər” özlərini təmizə çıxarmaq üçün, rəqibinin ünvanına hədyanlar yağdırırlar. Bəzən də müğənni onun haqqında öz fikrini bildirən jurnalistə hücum çəkərək yumruğunu işə salır. Tamaşaçılar qarşısında olduğuna heç əhəmiyyət də vermir. Məhkəmə şikayətçi jurnalistin məsələsinə baxandan sonra cəzasız qalan müğənni növbəti dəfə də verilişə çıxaraq təhqir olunmuş jurnalistə rişxənd edir. Bəzən də bir müğənni sözü çəp gələn digər müğənninin üstünə şığıyır.

Demək olar ki, bütün kanallarda qiymətli efir vaxtı uzun müddət aşbazların ixtiyarına verilir. Verilişi aparanlar rəngarənglik xatirinə hansısa bir müğənnini yemək bişirilməsi olayına qatır. Dadlı yeməklərin qoxusundan az qala ağzının suyu axan müğənni özünü saxlaya bilməyib gizlincə bu və ya digər təamdan dadmalı olur. Türkiyə kanalları ilə də yemək hazırlanması proqramları yayımlanır. Orada hansısa tanınmış bir aktrisa iştirak etmir. Usta aşbaz nə və necə hazırladığını özü izah edir. Bir də ki, yemək qoxusu ətrafa yayılan bir şəraitdə müğənninin oxuması hər bir baxımdan məqbul deyil.

Bizim telekanallarda müxtəlif mövzularda təşkil olunan verilişlər də öz orijinallığı ilə seçilmir. Belə verilişlərin hamısında tamaşaçı aparıcını və studiyanın bir küncünə toplaşmış tamaşaçıları görür. Həmin “iştirakçıların” vəzifəsi söylənilən fikirlərlə razılaşma əlaməti kimi çəpik çalmaqdır. Bir qayda olaraq, milli-mənəvi dəyərlərimizdən söhbət açılan verilişlər ya yoxdur, ya da çox azdır.

Televerilişlərdə aparıcılar Azərbaycan ədəbi dilinin tələblərinə əməl etməkdə zəiflik göstərirlər. Aparıcı öz doğma dilində heç danışa bilməyən çıxışçını məzəmmət etmək əvəzinə, onunla başqa dildə danışmaqdan çəkinmir və bunu normal bir hal hesab edir.

Aparıcıların bir çoxunda professionallıq vərdişləri duyulmur. Belələri öz funksiyasını müəyyən tonallıqda qışqırıq qoparmaq və yersiz hoppanıb-düşməklə bitmiş hesab edir.

Uşaqların və yeniyetmələrin intellektual inkişafı üzrə keyfiyyətli maarifləndirmə proqramları nümayiş etdirilmir. Bunun əvəzində heç kimə fayda gətirməyən (tamaşaçılar nəzərdə tutulmur) yerli-yersiz verilişlər təşkil olunur. Kanallar dolaşan şit şoumenlər reallıqdan uzaq verilişləri ilə tanınır. Onların təşkil etdiyi “Toy kralı” kimi verilişlər reallıqdan çox uzaq olması ilə yadda qalmışdır. Deyilənlərə görə, indi də “Toy kraliçası” proyekti hazırlamaq həvəsinə düşüblər. Bilirik ki, Maykl Ceksona haqlı olaraq “pop musiqisi kralı” deyirdilər. Pop musiqiçisi kimi dünyada məşhur olan Maykl Cekson, doğrudan da, böyük sənətkar idi. O ki, qaldı “Kral” adına , bu aydın bir həqiqətdir ki, kral dövlət başçısına deyilir. Ölkə başçısı hüququna malik olan kral adını toylarda ələbaxan adamlara vermək məntiqsizlikdir.

Bir dəfə müğənni İlhamə Quliyeva həmkarı Səməd Səmədova zarafatla “Sən əsl toylar kralısan” deyəndən sonra, o özünü bir neçə il “toylar kralı” kimi təqdim etmişdi. Kamran Həsənlinin bir proyektindən sonra onun kral adı alınıb Manaf Ağayev adlı birisinə verildi. Ortaya belə bir sual çıxır: telekanalın rəhbəri yoxdur ki, hoqqabazlıqlara son qoyulsun?

Uşaqların və yeniyetmələrin intellektual baxımdan inkişaf etmələri üçün telekanallarda, demək olar ki, heç bir tədbir görülmür. Hamının başı qarışıb “SMS”dən faydalanmağa.

Televerilişlərdə bir və ya digər olayın baş verməsi barədə məlumatın gecikdirilməsi faktları da məlumdur. Bir də görürsən ki, hansısa dövlətin başçısı səfərini başa vurub gedib, amma teleefirdə onun rəsmi səfərə gəlməsi barədə məlumat verilir. Gizlətmək lazım deyil ki, gənclərin əksəriyyəti, həm də ahıl yaşlı adamlar doğma ana dilində danışmaqda çətinlik çəkdiklərindən yeri gəldi-gəlmədi təhriflə ifadə etdikləri rus kəlmələri işlədirlər. Belə hallara yol verilməməsindən ötrü telekanallarda yersiz və lazımsız şouların əvəzinə, görkəmli dilçilərin iştirakı ilə verilişlər təşkil edilməsinə ehtiyac var.

Telekanallarda klassik musiqinin təbliğinə, demək olar ki, diqqət verilmir. Musiqisevərlər Azərbaycan musiqisindən əcnəbi bəstəkarların faydalandığından xəbərdardırlar.

Televerilişlərdə heç kimə tanış olmayan həkimlər dəstəsinin, demək olar ki, hər gün çıxışları adi hal alıb. Geniş tamaşaçı auditoriyası üçün xeyri olmayan “həkim məsləhətləri”nin əvəzinə, milli musiqimizin əsaslarından və dünyəvi şöhrətindən bəhs edən verilişlər təşkil edilməsinə ehtiyac var. Belə verilişlərdə Corc Bize, Rixard Ştraus, Qlinka və bu kimi məşhur bəstəkarların yaradıcılığında milli musiqimizdən istifadə halları haqqında danışılmalıdır.

Televerilişlərdə tez-tez və müxtəlif adlarla keçirilən mahnı müsabiqələrində iştirakçılar arasında başlanan “SMS müharibəsi” iştirakçı gənclərin psixikasının pozulmasına gətirib çıxarır. Qohum-əqrabası, dost-tanışı çox olan, lakin sənətkarlıq baxımından axsayan iştirakçılar SMS bolluğu sayəsində istedadlı ifaçıları üstələyirlər. Bəzən belə suallar da olur: “Görəsən Azərbaycana nə qədər oxuyan lazımdır ki, bütün kanallar bir-birinin ardınca mahnı müsabiqələri keçirirlər?” Bunun bir səbəbi var: SMS qazancı əldə etmək!

Son vaxtlar çoxseriyalı əcnəbi filmlərin nümayiş etdirilməsi geniş vüsət aldığından digər daha vacib proqramların işənib hazırlanmasına əngəl törənir.Vacib proqramlar dedikdə ən əvvəl gənclərimizin elmi potensialına güclü təkan verilməsi üçün görülən tədbirlər planı nəzərdə tutulur. Hamı bilir ki, Azərbaycanın bütün bölgələrində istedadlı gənclər çoxdur. Onlara göstərilən dövlət qayğısı sayəsində ali məktəblərə yüksək bal toplamaqla daxil olan gənclərimiz gələcəyimizin elmi potensialının daha da gücləndirilməsinin qarantıdır. Ali məktəblərə qəbul imtahanları zamanı 600 və daha artıq bal toplamış abituriyentlər Prezident təqaüdünə layiq görülmüşlər. Bu, çox sevindirici haldır. Lakin, nədənsə, telekanallar istedadlı gənclərin xalqa təqdim olunması üçün heç bir tədbir görmürlər.

Hər səhər tekekanallarda estradamızın “ulduzları” ilə müsahibələrə geniş efir vaxtı ayrılır. Həmin “ulduzların” çox bahalı super avtomobillərin sükanı arxasında oturmaqla intervü verməsi tamaşaçılarda bir o qədər də xoş əhval yaratmır. Fikirləşirsən ki, oxumaq səsindən məhrum olan, kompyuter texnikasının yardımı ilə ifaçılıq “nümunəsi” göstərən” müğənnilərin təbliğindən məqsəd nədir? Həmin “müğənnilər” müsahibə zamanı özlərinin superavtomobilləri haqqında fəxrlə danışır və sanki, sadə əməkçi kütləyə acıq verirlər. Tamaşaçılar qarşısında yüksək sənət nümayiş etdirmək əvəzinə öyünmək kimə lazımdır?

Deyilənlərə görə, indiki “ifaçılar” telekanallara özlərinin maddi təşəbbüsləri ilə daxil ola bilirlər. Təkcə ifaçıların deyil, aparıcıların da öz maşınları haqqında guya ki, ötəri məlumat vermələri də adamı qıcıqlandırır. Düşünürsən ki, teleşirkətlərin aparıcılarının bir çoxunun maaş hesabına avtomobil almaq imkanları haradandır? Bu və ya digər televerilişdə görünən “ifaçıların” çıxışdan əvvəl və sonra teleşirkət rəhbərlərinə minnətdarlıq etmələri də adi hal almışdır.

Teleekranlarda tamaşaçıları həyati baxımdan maraqlandıran məsələlərin açıqlanmasına imkan yaradılmaması da arzuolunmaz haldır. Tamaşaçı nə qədər oyunbazlıq səviyyəsinə enmiş aktyorların şit hərəkətlərinin müşahidəçisi ola bilər. Dünyanın sivil ölkələrinin, o cümlədən yaxın qonşumuz Rusiyanın televerilişlərinə baxmaq imkanı olan azərbaycanlı tamaşaçıların milli telekanalların verilişlərinə həvəs göstərməməsi də həqiqətdir. Görəsən, bizim telekanallarda professionallıq baxımından heç bir ölçüyə gəlməyən solğun verilişlərdən yaxa qurtarmaq mümkün olacaqmı?

Bütün telekanallarda bu və ya digər məsələnin çözülməsi üçün təşkil olumuş məclislərdə yeknəsəklik hökm sürür. Tamaşaçı belə məclislərin iştirakçılarının divan üstündə oturaraq aparıcının dediklərini dinləmək məcburiyyətində qaldığının və yeri gələndə kəkələyə-kəkələyə danışdıqlarının şahidi olurlar. Belə teleməclislər çox zaman heç bir nəticə hasil olmadan qurtarır. Moskva kanallarını seyr edənlər isə belə məclislərin çox dinamik qaydada və insan amili önə verilməklə keçirildiyini görürlər. Hətta “Kənd saatı” mövzusu təqdim olunarkən tamaşaçılar kənd mənzərələrini seyr etmək imkanı qazanırlar. Əlbəttə ki, tamaşaçılarla təbii ünsiyyətdə olmaq imkanı asanlıqla qazanılmır. Çəkilişi həyata keçirən kollektivlərin üzvləri verilişlərin baxımlı olması üçün hazırlıq işləri həyata keçirdiklərindən tamaşaçıları özlərinə cəlb edə bilirlər. Bizim telekanallarda yaradıcı kollektivin əsas işi nəzərdə tutulan adamları dəvət etməklə qurtarır. Cərgə ilə oturaraq aparıcının qarşısında dayanan iştirakçıların hətta nə deyəcəklərinə də maraq itir.

Telekanallarda tamaşaçıların dünya mədəniyyəti nümunələri ilə tanışlığı da təbii alınmır. Buna görə də onlar bu “quru” verilişlərdən heç nə əxz edə bilmirlər. Azərbaycan televiziyasının birinci kanalında həftənin beş günü yayımlanan “İntellekt” verilişi zamanı tamaşaçıların telestudiya ilə telefon əlaqəsi birtəhər baş tutandan sonra oyun variantını seçənlərin böyük əksəriyyətinin verilən suallara cavab tapmamaları tamaşaçılarla aparılın elmi-kütləvi işlərin zəifliyindən xəbər verir.

Bəzi verilişlərdə aparıcıların və iştirakçıların Azərbaycan dilində nöqsanlı danışmaları göstərir ki, ədəbi redaktor qıtlığı var. Əks təqdirdə aparıcılar yaxud kadr arxasında mətn oxuyanlar “xırda buynuzlu” (yəni qoyun-quzu), iri buynuzlu mal-qara” (yəni qaramal) ifadələrini işlətməzdilər, “öküz döyüşü” (buğa döyüşü əvəzinə), “yaxşı çıxış alınıb” ( toxum yaxşı cücərib) və bu kimi ifadələri dillərinə gətirməzdilər. Bu qəbildən çox misallar gətirmək olar.

Azərbaycanın opera səhnəsinin Qərinə Kərimova (dramatik soprano), Şahlar Quliyev (bariton), İlahə Əfəndiyeva (geniş diapazonlu lirik-dramatik soprano), Fərid Əliyev (lirik-dramatik tenor), Əvəz Abdullayev (xoş tembrli və geniş diapazonlu bariton) kimi tanıqlı sənətkarların və bir sıra başqalarının konsert proqramları ilə çıxışlarının təşkil olunmaması Azərbaycan operasevərlərinin mənəvi tələbatının ödənilməməsinə və haqlı narazılığa səbəb olur.

Dinləyici-tamaşaçıya klassik musiqi nümunələri təqdim olunmaq əvəzinə elə hey “süni bəstəkarlıq məhsulları” təklif olunur. Telekonsertlərdə çıxış edən müğənnilər daim təzə peyda olmuş “bəstəkarların” heç bir tənqidə gəlməyən “mahnılarını” oxuyurlar. Bu kimi arzuolunmaz halların qarşısı nə vaxtsa alınmalıdır.

Muğam müsabiqəsinin qaliblərinin və diplomantlarının çıxışlarına geniş yer verilməsi müsbət hal kimi dəyərləndirilməlidir. Amma hər bir halda qadın ifaçıların kişilərə məxsus sözlərdən istifadə etmələrinə yol verilməməlidir. Məsələn, qadın ifaçının “Saçlarını yan dara qız, ay qaşı-gözü qara qız, və gəl eylə dərdə çarə qız”, yaxud “ay qız ölürəm dərdindən”, “istəsən özüm allam səni” və sair bu kimi əttökən ifadələr qadının qadına müraciəti kimi yaxşı təsir bağışlamır. Bu tənqidi mülahizələr kimisə yerə vurmaq deyil, televerilişlərin mənəvi dəyərinin artırılmasına kömək məqsədi daşıyır. Yaxşı elə yaxşıdır! Gərək pis də yaxşı olsun!

Bu baxımdan akademik Ramiz Mehdiyev yuxarıda adı çəkilən məqalədə günümüzün həlli vacib daha bir məsələsini gündəmə gətirir: “Son vaxtlar Azərbaycanın televiziya və radio kanallarının fəaliyyətində nöqsanların və çatışmazlıqların artması bu məsələnin ictimai müzakirəyə çıxarılmasına, problemlərin aradan qaldırılması üçün tədbirlərin həyata keçirilməsinə zəmin yaratmışdır”. Doğrudan da, teleradio məkan milli-mənəvi varlığımızla sıx bağlıdır və onun qorunması hava-su hövzəsinin mühafizəsi qədər önəmli məsələdir.

Arif HÜSEYNOV,

yazıçı-jurnalist

Xalq qəzeti.- 2009.- 6 oktyabr.- S. 4.