Dövlətin iqtisadi təhlükəsizlik strategiyası

Azərbaycan de-yure 1991-ci ildə istiqlaliyyət qazanmışdı. Lakin müstəqillik, bir tərəfdən formal xarakter daşıyırdı, ikincisi, onu qoruyub saxlamaq problemə çevrilmişdi. Dövlət sosial-siyasi, iqtisadi ekstremizmdən, xaricdən idarə olunan təxribatlardan, ekstremist separatçılıqdan baş aça bilmirdi. İqtisadi islahatların aparılmasında nöqsanlara yol verilirdi. O da sosial-iqtisadi tənəzzülün daha da sürətlənməsinə gətirib çıxarırdı. Ölkə sosial-iqtisadi cəhətdən yüksək inkişaf etmiş dövlətlərin xammal əlavəsinə, satış bazarına çevrilir, xarici kreditlərdən asılılıq artırdı.

Azərbaycanı hissələrə parçalayıb onu ayrı-ayrı dövlətlərin tərkibinə daxil olması planları hazırlanmışdı. Qərbin təmənnasız köməklikləri haqqında romantik illüziyalar puça çıxdı. Həyat göstərdi ki, hər bir ölkə öz problemini özü həll etməlidir. Daxili bazarda rəqabətqabiliyyətlilik, dünya bazarına inteqrasiya, ciddi rəqabətə hazır olmaq, öz milli maraqlarımızı qorumağın ən əlverişli formalarını öyrənmək, beynəlxalq miqyasda milli ideyalarımız, layihələrimiz, qabaqcıl texniki və texnoloji yeniliklərimiz olmalı idi.

Azərbaycanda dövlət quruculuğuna faktiki olaraq 1993-cü ilin ortalarından sonra başlamaq mümkün oldu. Bu işə ümummilli lider Heydər Əliyev xalqın tələbi ilə dövlət rəhbərliyinə dəvət olunduğu vaxtdan başlanmışdı. Heydər Əliyev 10 il ölkə Prezidenti olduğu müddətdə Azərbaycana yeni nəfəs gətirdi. O, hərtərəfli böhran bürümüş Azərbaycanın problemlərinin hamısını birdən həll etməyə çalışmaqdan bir şey çıxmayacağını əvvəlcədən bildiyindən bütün gücü iqtisadiyyatın aparıcı sahəsinə yönəltdi. Neft sektoru ölkə iqtisadiyyatını öz ardınca aparmağa qadir olan sahə idi. Elə bu sahənin inkişafını iqtisadiyyatın prioriteti hesab edən dahi rəhbər neft sektorunun tərəqqisi üçün tədbirlər görməyə başladı. Azərbaycanın maliyyə müstəqilliyi yox idi. Xarici sərmayə olmadan bir işi görmək mümkün deyildi. Müxtəlif mübahisələrə, təxribatlara sinə gərən Heydər Əliyev xarici investorları dəvət etmək üçün səylərini artırdı.

Bu prosesdə Heydər Əliyevin ən yaxın silahdaşı Dövlət Neft Şirkətinin birinci vitse-prezidenti, Milli Məclisin deputatı İlham Əliyev olmuşdur. Birgə səy göstərilməsinin nəticəsi 1994-cü il sentyabrın 20-də “Əsrin müqaviləsi” kimi məşhurlaşan neft müqaviləsinin bağlanması nəticəsində mümkün oldu. Müqaviləni pozmaq üçün Heydər Əliyevə dəfələrlə sui-qəsd cəhdləri edildi. Heydər Əliyev cəsarəti, qorxmazlığı, yenilməzliyi xalqın taleyi naminə hər şeyə hazır olduğunu sübut etdi, Azərbaycanın maraqlarını qorudu. Prezidentliyi dövründə radikal islahatlar apardı, Azərbaycanın dinamik inkişafına nail oldu. Heydər Əliyev uzaqgörənliyi, cəsarəti, fədakarlığı bütün maneələrə qalib gəldi və nəticədə bugünkü dinamik inkişaf edən Azərbaycan reallığını yarada bildi. Bütün bu işlərin reallığa çevrilməsində İlham Əliyev ulu öndərimiz Heydər Əliyevlə çiyin-çiyinə çalışmışdır. O, Heydər Əliyev strateji xəttinə sədaqətlə xidmət etmiş və hazırda da bu strategiyanı yeni keyfiyyətlə davam etdirir. Azərbaycan bundan sonra da Heydər Əliyevin müəyyən etdiyi yolla gedəcək və uğurlar qazanacaqdır. Bunun üçün ölkənin potensial imkanları, insan potensialı, siyasi iradə, iqtisadi potensial, bölgədəki mövqelərin möhkəmliyi, sürətli inteqrasiya prosesi və s. kifayət qədərdir. İlham Əliyevin fəaliyyəti həmişə Heydər Əliyevin siyasi kursuna sadiqlik nümunəsi olmuşdur. Biz dinamik inkişaf edirik. Bu inkişafın yolunu dahi rəhbərimiz Heydər Əliyev bizə göstərmişdir. Onun Azərbaycan xalqına, öz davamçılarına ən böyük vəsiyyəti “Azərbaycanı qoruyun, Azərbaycanın müstəqilliyini, iqtisadi təhlükəsizliyini təmin edin, Azərbaycanın daxili potensialından səmərəli istifadə edin” sözləri olmuşdur.

Biz bu yolla gedirik. Heydər Əliyevin göstərdiyi yolla iqtisadi islahatlar aparırıq, Azərbaycan xalqının birliyinə əsaslanırıq, öz iqtisadi-siyasi təhlükəsizliyimizi təmin edirik. İqtisadiyyatımızı müasirləşdirmək, elmi-texniki və texnoloji proseslərin ən son nailiyyətlərini tətbiq etmək üçün ölkə Prezidentinin və hökumətinin göstərdiyi səylər öz bəhrəsini verir. Ölkədə innovasiya istiqamətli iqtisadiyyat yaradılması, elmi-texniki və texnoloji yeniliklərdən istifadəyə üstünlük verilməsi açıq-aydın hiss olunur.ÜDM-in tərkibində yüksək texnoloji məhsulların payı artır. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə yüksək texnoloji məhsulların ÜDM-də xüsusi çəkisi 2008-ci ildə 4-6 faiz təşkil etdiyi halda, Rusiyada 0,6 faiz olmuşdur. Azərbaycan isə son illər MDB ölkələri içərisində bu sahədə ən yüksək nəticələrə nail olmuşdur. Mülkiyyət hüququnun təminatı, sahibkarların hüquqlarının məmur özbaşınalığından qorunması, müxtəlif inhisarçılıq formalarının aradan qaldırılması, rəqabətə meydan açılması üçün tədbirlər görülməlidir. İnflyasiya səviyyəsinin dövlət büdcəsində təsdiq olunan rəqəmi üstələməsinə yol verilməməlidir. Hazırda iqtisadiyyatın 84-85 faizini təşkil edən qeyri-dövlət sektoru ilə dövlət sektorunun partnyorluğunun strateji əhəmiyyətə malik olduğu nəzərə alınmalıdır.

2003-2008-ci illərdə ÜDM-in artımı 10,8 faiz olmuşdur.ÜDM istehsalı 3,7 milyard manat artırılmışdır. 2003-2008-ci illərdə dünya iqtisadiyyatı 25,4 faiz, ABŞ-da 13,3 faiz, Avropa İttifaqında 13,7 faiz, MDB ölkələrində 45,4 faiz, Çində 66,5 faiz artdığı halda, Azərbaycanda bu sahədə artım 2,6 dəfə olmuşdur. 2008-ci ildə Azərbaycan iqtisadiyyatına investisiya qoyuluşu 9,81 milyarddan çox olmuşdur. İnvestisiyanın 62,5 faizi dövlət, 37,5 faizi qeyri-dövlət sektoruna qoyulmuşdur. Daxili investisiya qoyuluşunun artımı xarici investisiya qoyuluşunu 2 dəfədən çox qabaqlamışdır. Elektrik enerjisi istehsalı 2,1 dəfə, qaz istehsalı 160,1 faiz artmışdır. Azərbaycan xarici ölkələrdən enerji daşıyıcıları idxal edən ölkədən, onu ixrac edən ölkəyə çevrilmişdir. Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında Azərbaycan mühüm rol oynayır.Nəqliyyat, rabitə, yollar salınması, infrastruktur sahələrinin inkişafı 2,5-3 dəfə artmışdır. Qeyri-neft sektoruna investisiya qoyuluşu neft sektoruna qoyulan investisiyaları 2 dəfədən çox qabaqlamışdır. Yoxsulların sayı 2003-2008-ci illərdə 46,7 faizdən 13 faizə enmişdir. Son 5 ildə minimum əmək haqqının səviyyəsi 9 manatdan 75 manata yüksəldilmişdir. Həm də bu son hədd deyildir. Dövlətin iqtisadi imkanları artdıqca onun yüksəldilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Dövlət əhəmiyyətli strateji vəzifələrin yerinə yetirilməsində xüsusi biznesin təsiri şəksizdir. Dövlətlə sahibkarlıq subyektləri arasında partnyorluq əlaqəsi biznes üçün stabilliyin əsaslarını yaradır. Əlavə olaraq xüsusi sahibkarlıq hazırkı dövrdə milli maraqların, qlobal çağırışların, strateji təşəbbüslərin formalaşmasında fəal iştirak edir. Yeni dünya qaydaları sistemində xüsusi biznes ölkənin milli maraqlarının qorunmasında və dünya qlobal çağırışlarına adekvat çalışmaqda maraqlıdır. Söhbət ən əvvəl aşağıdakı strateji məsələlərin həllindən:

- iqtisadiyyata istehsal məqsədli investisiyalar cəlb edilməsindən;

- ixrac olunmuş kapitalın müəyyən olunmuş müddət ərzində ölkəyə qayıtmasını təmin etməkdən;

- sənaye istehsalının artım tempinin daha da yüksəldilməsindən;

- ölkənin xarici kreditlərdən və borclardan asılılığını aradan qaldırmaqdan;

- işsizliyin, yoxsulluğun səviyyəsinin daha da azaldılmasından, tədricən həyat səviyyəsinin yüksəldilməsindən və s. gedir.

Statistik rəqəmlər əhalinin real gəlirlərinin sistemlə yüksəldiyini göstəririr. Şəxsi istehlakın artımı rəqabət mübarizəsini gücləndirməyin, iqtisadiyyata stimullaşdırıcı təsirin mühüm amili kimi çıxış edir. Xüsusi biznes iqtisadi inkişafın perspektiv istiqamətlərini müəyyən etməklə, yüksək texnoloji sahələrin, İKT-nin elmin, istehsalın, nəqliyyatın, ticarətin, ümumiyyətlə bazar iqtisadiyyatının əmtəə və xidmətlərə tələbatını ödəyən sahələrin inkişafına təsir edir. Bütün bunlar ölkənin müstəqil iqtisadi siyasət yeritməsi, iqtisadiyyatın çoxsahəli inkişafına, xammal ixracatlı iqtisadiyyat modelini dəyişdirməyə, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyini təmin etməyə şərait yaradır. Azərbaycan iqtisadiyyatının pozitiv ssenari ilə inkişafı üçün real ilkin şərtlər kifayət qədərdir. Dövlət və qeyri-dövlət sektorları arasında konstruktiv dialoq olmadan, fərdi lobbizm, məhdud korporativ maraqların deyil, iki sektorun partnyorluq əlaqələrinin genişlənməsinə çalışmadan ümumstrateji məqsədlərin yerinə yetirilməsini təmin etmək qeyri-mümkündür.

İqtisadi sistemin transformasiyası dövlətin funksiyalarında köklü dəyişikliklərin baş verməsi ilə nəticələnir: mülkiyyət özəlləşdirilir, qiymətlər sərbəstləşdirilir, idxal və ixrac əməliyyatları liberallaşdırılır, sərbəst qərarlar qəbul edən və işin nəticəsinə məsuliyyət daşıyan təsərrüfat subyektləri ölkə iqtisadiyyatının aparıcı sahəsinə çevrilir. Lakin bu dövləti iqtisadiyyatdan kənarlaşdırmaq, iqtisadiyyatı dövlətsizləşdirmək deyildir. Müasir bazar iqtisadiyyatının səmərəliliyi üçün dövlət nə edə bilər və nə edir?

Daim dəyişən, yeniləşmə prosesi keçirən hazırkı iqtisadi şəraitdə dövlətin iqtisadi rolu nədən ibarətdir?

Bu suallar həm bazar münasibətlərinə keçid dövrünü yaşayan, həm də inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələri üçün aktualdır. Son illərin təcrübəsi hazırkı ədəbiyyatlarda tez-tez təkrarlanan “inzibati amirlik” prinsiplərinə əsaslanan dövlətin iqtisadiyyatı idarə etməsinin özünü doğrultmadığını göstərir. Dövlətin iqtisadi proseslərdə dominant rolunu oynadığı bir çox ölkələrdə iqtisadi inkişaf strategiyası iflasa uğradı. Onların əksəriyyəti iqtisadiyyatın bazar münasibətləri relsinə keçirilməsinə üstünlük verdilər. İslahatçıların çoxu yaranmış vəziyyətdən çıxış yolunu iqtisadiyyatı “dövlətsizləşdirməkdə” gördülər. Ona görə də bir çox ölkələrdə aparılan islahatların məntiqi nəticəsi dövləti iqtisadiyyatdan sıxışdırıb çıxarmaq oldu. Onlar hesab etdilər ki, bu cür olduqda dövlət heç olmasa iqtisadiyyata zərər gətirmir.

Bu, tarixi təcrübəyə ziddir. İkinci Dünya müharibəsindən sonra dövlətin iqtisadi və qeyri-iqtisadi alətlərinin gücündən fəal istifadə edilməsi qısa müddətdə dağıdılmış şəhərlərin, kəndlərin, müəssisə və təşkilatların, kommunikasiya qurğularının, bir sözlə, bütün iqtisadi potensialın bərpa olunmasına və inkişafına şərait yaratdı. Dövlətin iqtisadi funksiyalarından səmərəli istifadə etməklə Şərqi Asiya ölkələrinin bir çoxu “iqtisadi möcüzələrə” nail oldu. Bütün bunlar faktdır.

“Marşal planı” və onun əsasında hazırlanmış milli proqramlarla İkinci Dünya müharibəsində zərər çəkmiş ölkələrin, xüsusilə Qərbi Avropa ölkələrinin iqtisadiyyatı bərpa olundu və inkişafı təmin edildi. Yaponiyada “Co Cjı” planı dövlətin sosial-iqtisadi proseslərə fəal təsirinin bariz ifadəsi oldu. Yapon iqtisadiyyatının sürətli inkişafının təməli dövlətin gücü ilə bazar alətlərinin vahid mexanizm halında birləşməsinə əsaslandı. Dünya ölkələrinin təcrübəsi sübut edir ki, dövlət iqtisadi inkişafın katalizatoru, xüsusi biznesin fəallaşması və inkişafına səmərəli təsiretmə vasitəsi ola bilər.

Məlum olduğu kimi, bir sıra həyati əhəmiyyətə malik məsələləri, misal üçün, ətraf mühit, istehsal və sosial infrastruktur sahələrinin, elmin, təhsilin, səhiyyənin və s. inkişaf problemlərini təkcə bazar münasibətləri ilə həll etmək mümkün deyil. Həmin sahələri yalnız bazar münasibətləri və prinsipləri ilə tənzimləmək, bir çox hallarda əks nəticələr verə bilər.

Ayrı-ayrı müəssisələrin marağı ilə cəmiyyətin mənafeyi arasında yaranan ziddiyyətlərin yalnız bazar münasibətləri zəminində həlli mümkün deyil. Burada ölkənin ümummilli mənafeyinin ifadəçisi olan dövlətin iqtisadi subyektlər arasında yaranan əlaqələrin obyektiv arbitoru rolunda çıxış etməsi son dərəcə vacibdir.

Dövlətin inzibati amiranə roluna birtərəfli qaydada üstünlük verilməsi iqtisadiyyatı uçuruma apardığı kimi, onu iqtisadiyyatdan ifratçılıqla sıxışdırıb çıxarmaq da eyni nəticələr verdiyi artıq dünya təcrübəsində sübut olunmuşdur.

Hamımız bilməliyik ki, dövlət iqtisadiyyat üçün sərvət deyil, həyati zərurətdir. Dövlətin elmi cəhətdən əsaslandırılmış səmərəli tənzimləyici təsiri olmadan nə iqtisadiyyatın, nə də sosial-siyasi həyatın ahəngdar inkişafı mümkün deyil.Təcrübə sübut edir ki, ölkənin təbii sərvətlərinin zənginliyi, əlverişli təbii-coğrafi mövqeyi, zəruri texniki, iqtisadi imkanları onun dinamik inkişafı üçün kifayət deyil. Həmin ilkin şərtlərdən xalqın, ölkənin mənafeyi naminə maksimum səmərəli istifadə edilməsi üçün hamı tərəfindən əməl edilən normaların, qaydaların, prinsiplərin, müəyyən edilməsi gərəkdir. Müxtəlif mülkiyyət və təsərrüfatçılıq formalarına bərabər rəqabət mühiti yalnız dövlətin müəyyən etdiyi normalarla təmin edilə bilər.

Bazar münasibətləri ölkənin makroiqtisadi proporsiyalarını avtomatik tənzimləmə xassəsinə malik deyil. Ona görə də dövlət bazar mexanizmindən istifadə etməklə, sosial-iqtisadi proseslərin məqsədəuyğun istiqamətdə inkişafını tənzimləyə bilər. Dövlət iqtisadi proseslərə məqsədyönlü xarakter verə bilər. Dünya təcrübəsi dövlətin sosial-iqtisadi proseslərə nə dərəcədə səmərəli təsir etmək imkanına malik olduğuna sübutdur. Bilavasitə dövlət proqramlarının reallaşdırılması nəticəsində elmin, təhsilin və səhiyyənin inkişafında əldə edilmiş nailiyyətlər inkaredilməz həqiqətdir. Bu gün başlıca məsələ dəyişən sosial-iqtisadi şəraitə adekvat dövlətin iqtisadi rolunu yüksəltməyin optimal yollarını tapmaqdır.

Dünya dəyişir, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında dövlətin rolu, təsir etmə imkanları da dəyişir. Bu şəraitdə bazar mexanizmi ilə dövlət tənzimləməsinin optimal əlaqələndirilməsi sosial-iqtisadi inkişafın zəruri şərtinə çevrilir.

Sterilizə edilmiş bazar iqtisadiyyatı prinsipləri ilə fəaliyyət göstərən iqtisadiyyat yoxdur. Ən azı üç səbəblə bazar iqtisadiyyatı dövlət tənzimlənməsinə möhtacdır:

1. Rəqabətə meydan açmaq, inhisarçılıq meyllərinin güclənməsinin qarşısını almaq, tənzimləyici tədbirlər görmək dövlətin işidir. İlk dəfə ABŞ-da antitrest qanunvericiliyi 1890-cı ildə (Şerman Qanunu) qəbul olunmuşdur. Bir kompaniyanın ölkədə müəyyən növ məhsulun 40 faizindən artıq istehsal etməsinə, qiymətləri süni sürətdə qaldırmaq imkanına yiyələnməsinə qadağa qoyulur. Sonra digər ölkələr də analoji qanunları qəbul etmişlər.

2. Bazar iqtisadiyyatına “sərfəli ” olmayan, ölkənin bu günü və sabahı üçün zəruri olan sahələrin - fundamental (əsaslı) elmin inkişafı, ölkənin müdafiə qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsi, ictimai asayişin qorunması, sosial müdafiəyə ehtiyacı olanlara yaşayış minimumu təmin edilməsi, təhsilin, səhiyyənin, mədəniyyətin inkişafı, antiinflyasiya tədbilərinin həyata keçirilməsi, ölkənin iqtisadi və milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, milli valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsi, istehsal və sosial infrastruktur sahələrinin yaradılması və inkişafı və s. dövlətin təsiri və tənzimləməsi olmadan mümkün deyildir.

3. İqtisadiyyatın normal fəaliyyət göstərməsi və inkişafı üçün qaydalar, prinsiplər və normaların müəyyən edilməsi dövlətin işidir. Bu qaydalara hər yerdə müəyyən olunduğu kimi əməl edilməsini təmin etmək, onu pozanlara qarşı müxtəlif sanksiyaların, o cümlədən maliyyə sanksiyalarının tətbiq edilməsini, onların dərəcələrini və məbləğini, ödənilmə müddətini müəyyən etmək, bir sözlə, bazar iqtisadiyyatının tənzimləyə bilmədiklərini dövlət yerinə yetirir.

Bazar həmişə pulluların tələbatının ödənilməsinə istiqamətlənir. Dövlətsə ölkədə sosial-siyasi, makroiqtisadi və makromaliyyə stabilliyin uzun müddətli davamını təmin edir. İqtisadi və inzibati metodlarla dövlət inhisarında olan aparıcı sahələrdə (enerji daşıyıcıları) qiymətqoymanı tənzimləyir, vergiləri, rüsumları, onların dərəcələrini və ödənilmə müddətlərini müəyyən edir, vergi qanunvericiliyinə əməl etməyənlərə qarşı sanksiyalar tətbiq olunma qaydalarını müəyyən edir. Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyini təmin edir, standartlar hazırlayır, onların müəyyən edilmiş sahələrdə tətbiqini təmin edir və standartlara hər yerdə eyni cür əməl olunmasına nəzarət edir, beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə ölkənin maraqlarını qoruyur və s. Sosial-iqtisadi inkişafın məqsədyönlü xarakteri dövlət tərəfindən müəyyən edilir və icra olunur. Dövlət büdcə-vergi, pul-kredit, rüsum-tarif, qiymət (dövlət inhisarında olan sahələrdə) siyasətini müəyyən edir.

Dövlətin tənzimləyici rolu nə qədər böyük olsa da o bazar iqtisadiyyatı mexanizmlərinin, stimullarının, normalar və qaydalarının fəaliyyətinə maneələr yaratmamalıdır. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi, bazar iqtisadiyyatına alternativ deyildir. Bazar iqtisadiyyatı və dövlət tənzimlənməsi bir-birini tamamlamalıdır.

Bazar iqtisadiyyatının hər şeyi avtomatik tənzimləmə xassəsinə malik olduğunu və dövlətin iqtisadiyyatdan tamam “getməsini” istəyənlərin mövqeyinin yanlış olduğunu təcrübə təsdiq etmişdir. ABŞ-da, Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Yaponiyada 2008-2009-cu illərdə ödəmə qabiliyyətini itirmiş bankları səhmlərini almaqla müflisləşməyə qoymayan, büdcə vəsaiti ilə onlara yardım edən, onları milliləşdirən dövlətlərin siyahısı çoxdur. Məşhur Amerika iqtisadçısı Con Qelbreytin haqlı olduğunu praktika sübut etdi. O, deyirdi: “Dövlətin iqtisadiyyatda heç bir rol oynamadığını qəbul etmək cəmiyyətə məhvedici təsir edərdi”. Nə istehsal etmək? Nə qədər istehsal etmək? Kimin üçün istehsal etmək? — Bu problemlər dövlət tənzimlənməsi olmadan bazar mexanizmləri tərəfindən həll edilə bilməz.

Dövlət bazar iqtisadiyyatının səmərəli fəaliyyət göstərməsinə təsir etmək üçün güclü alətlərə malikdir. O, ən əvvəl bu iqtisadiyyatın səmərəli fəaliyyət göstərməsi və inkişafına hüquqi baza yaradır. İqtisadi islahatların başlıca istiqamətlərini müəyyənləşdirir və onların sistemlə reallaşmasını təmin edir. İnkişaf etmiş ölkələrin bir çoxunda iqtisadiyyatın (mülkiyyətin) 20-25 faizi dövlətə məxsusdur. İqtisadiyyatda güclü dövlət sektoru vardır. İqtisadiyyata investisiya qoyuluşunda dövlətin payı 30-35 faizə çatır.

Dövlətin ən güclü aləti, iqtisadiyyata təsir etməsinin ən təsirli mexanizmi büdcə-vergi siyasətidir. Bu siyasətlə iqtisadi inkişafı təmin etməyin strateji məqsədləri müəyyən edilir. Dövlət iqtisadiyyatın vergi yükünü müəyyən etməklə, vergi dərəcələrinin diferensiallığı ilə iqtisadi inkişafı stimullaşdıra və eləcə də iqtisadi artıma antistimul yaranmasına təsir edə bilir.

Pul-kredit siyasəti dövlətin iqtisadi funksiyalarının reallaşmasında büdcə-vergi siyasətindən sonra ən güclü təsir etmək vasitəsidir. Burada ölkənin pula tələbatı ilə pul təklifi nisbətlərini tənzimləməklə, iqtisadi artıma maliyyə təminatı yaratmaqla, maliyyə resurslarının iqtisadiyyatın sektorları arasında bölgüsü, yenidən bölgüsü və istifadəsinə aid tədbirlər görməklə dövlət iqtisadi inkişafa təsir edir.

Dövlət iqtisadiyyatın texnoloji proseslərinə qarışmır. O, iqtisadi inkişafa hüquqi baza yaratmaqla, mülkiyyət, antiinhisar, büdcə-vergi, pul-kredit münasibətlərinə aid, habelə istehlakçıların hüquqlarını müdafiə edən qanunlar qəbul etməklə və müəyyən olunmuş qaydalar və prinsiplərə əməl olunmasını təmin etməklə tənzimləyir. İqtisadiyyatın liberallaşması, iqtisadi subyektlərin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətini sərbəst icra etmələri bəzi hallarda qanun pozuntularına, sui-istifadə hallarına və korrupsiyaya əlverişli şərait yaradır. Bu meyllərə qarşı mübarizənin çətinliklərlə qarşılaşması qanunların keşiyində durmalı olanların — dövlət məmurlarının, çinovniklərin, hüquq-mühafizə orqanları işçilərinin arasında öz vəzifə borclarını yerinə yetirmələrində neqativ halların olması ilə əlaqədardır. Neqativ meyllərin qarşısını təkcə repressiv metodlarla almağa nail olunmasının səmərəli olmadığı hamımıza məlumdur. Başlıca məsələ qanunçuluğa əməl etməyin hamı və hər kəs üçün normaya çevrilməsinə nail olmaqdır. Burada geniş siyasi, təbliğat-təşviqat işlərinin aparılması vacibdir. Lakin unutmamalıyıq ki, onu qısa müddətdə həll etmək mümkün deyil. Vətəndaş cəmiyyəti formalaşması prosesi və demokratik hüquqi dövlətin yaranması uzunmüddətli prosesdir. Onu bir oturumda həll etmək imkan xaricindədir. O, sistem xarakterli tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir.

Qeyd etməliyik ki, dövlətin iqtisadi funksiyalarında səmərəliliyin aşağı düşməsinin başlıca səbəbi qanunların tələb olunduğu səviyyədə icra olunmamasındadır. Vətəndaşların qanuni hüquqlarına, o cümlədən mülkiyyətə sahiblik hüququna, müqavilələrə əməl edilməməsinə, partnyorlar arasında qarşılıqlı tələbkarlıq mühitinin formalaşmasına əməl edilməsində ciddi nöqsanların olması və s. ilə əlaqədardır. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi müasir bazar iqtisadiyyatının zəruri elementlərindən birinə çevrilmişdir. 1990-cı illərin əvvəlində aparılan islahatlar nəticəsində iqtisadiyyatın inzibati-amirlik alətləri əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədi. Lakin bu, iqtisadiyyatda dövlətin rolunu aradan qaldırmaq deyildi. Birincisi, dövlət islahatların təşəbbüsçüsüdür. İslahatların başlıca istiqamətləri, prioritetləri, parametrləri dövlət tərəfindən müəyyən edilir.

İkincisi, dövlət kifayət qədər əsaslandırılmış, balanslı makroiqtisadi siyasət yeridir, inflyasiyanın dağıdıcı həddə çatmasına imkan verməyən başlıca qaydaları və prinsipləri müəyyən edir. Dövlət pul-kredit sferasının tarazlı inkişafını təmin edir, tədavüldə olan pul kütləsinin kəmiyyətini tənzimləmək üçün tədbirlər görür. Başlıca məsələ onların yerinə yetirilmə prinsipləri və metodlarının düzgün seçilməsi, bu təsir vasitələri arasında prioritetlərin optimallığının təmin edilməsidir. Məsələn, pul-kredit siyasətinin müəyyən edilməsində dövlət bir tərəfdən “inflyasiyanı cilovlamalı” (1994-cü ildə illik inflyasiya Azərbaycanda 1600-1800 faizə çatmışdı), digər tərəfdən iqtisadiyyatda “pul aclığı” yaranmasına yol verməməli, onun pula tələbatını ödəmək üçün tədbirlər görməli idi. Yeridilən siyasət inflyasiyanı boğmağa şərait yaratdı. Lakin problemin ikinci tərəfi kifayət qədər nəzərə alınmadığından, sərt pul-kredit siyasəti yeridilməsinə birtərəfli qaydada üstünlük verildiyindən iqtisadiyyatın pul qıtlığına cavab reaksiyası qarşılıqlı borcların artması ilə nəticələndi. 1996-cı ildə Azərbaycanda müəssisə və təşkilatların qarşılıqlı borclarının ÜDM-ə nisbəti 135 faizi ötüb keçdi.

Bu gün Azərbaycanda dövlətin öz iqtisadi rolunu səmərəli yerinə yetirməsi üçün zəruri olan şərtlər kifayət qədərdir. Birincisi, Azərbaycanda olan aktivlərin yarısı dövlətin sərəncamındadır. ÜDM gəlirlərinin 30 faizə qədərini dövlət idarə edir. Göstərilən amillər mühüm olsa da dövlətin iqtisadiyyatda rolunu təkcə bu amillərlə müəyyən etmək olmaz.

Yaponiyada dövlət mülkiyyətinin xüsusi çəkisi 10 faizdən çox deyil. Dövlət xərclərinin ÜDM-ə nisbəti 16 faiz təşkil edir. Lakin Yaponiyada dövlətin iqtisadi rolu dünyanın əksər ölkələrindən güclüdür. Əlbəttə, bu Yaponiya qaydaları, iqtisadi alətləri və metodları ilə müəyyən olunur.

Dövlətin iqtisadiyyatda iştirakını dövlət mülkiyyətinin xüsusi çəkisi, dövlət büdcəsinin gəlirləri və xərclərinin ÜDM-ə nisbəti ilə müəyyən edilə bilməz. Bunlar mühüm göstəricilər olsa da iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi mürəkkəb, çoxsahəli, proses olub statik deyil, dinamik xassələrə malikdir. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin istiqamətləri, formaları və mexanizmi dinamik xarakter daşısa da, dövlətin iqtisadiyyata təsirinin klassik funksiyaları: mülkiyyət hüququnun qorunması, sahibkarlıq fəaliyyətinin stimullaşdırılması, inhisarçılıq meyllərinə qarşı mübarizə aparılması, təsərrüfatçılıqda qanunçuluğa əməl olunmasının təmin edilməsi, pul tədavülünün tənzimlənməsi, milli valyutanın sabitliyinin möhkəmləndirilməsi, sahibkarlarla muzdlu işçilər arasındakı münasibətlərin tənzimlənməsi, xarici iqtisadi fəaliyyətə nəzarət, o cümlədən gömrük sisteminin səmərəli fəaliyyətini təşkil etmək, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmini, habelə dövlətin sosial funksiyalarının həyata keçirilməsi, mülkiyyət və təsərrüfatçılıq formasından asılı olmayaraq bütün iqtisadi subyektlərdə əməyin ödənişinin minimum həddinin müəyyən edilməsi, iş gününün hədlərinin, ölkədə sosial-siyasi sabitliyin təmin olunması, ekoloji vəziyyətin qorunması, onun təhlükəli həddə çatmasının qarşısının alınması, yolların, kommunikasiya qurğularının abad vəziyyətdə saxlanması problemləri həmişə dövlətin iqtisadi funksiyalarına aiddir.

Bazar münasibətləri şəraitində dövlətin göstərilən iqtisadi funksiyalarının heç biri aradan qalxmır. Dəyişilən yalnız onların reallaşmasının formaları, metodları və mexanizmlərindən ibarət olur.Dövlətin başlıca funksiyasını, eləcə də onun iqtisadiyyata təsirinin təməl daşını qanunların hazırlanması və onların reallaşması təşkil edir. Bu, bazar iqtisadiyyatında dövlətin iqtisadi rolunun əsasıdır, iqtisadi təhlükəsizliyi təmin etməyin vacib şərtidir.

1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası qəbul olundu. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının qəbulu, digər qanunların hazırlanması və qəbulu üçün sistemyaradıcı xarakter daşıdı. Konstitusiya qəbul olunduqdan sonra hazırlanmış qanunların keyfiyyətcə fərqlənməsi təkcə onu hazırlayanların xidməti deyil. O, habelə yeni hazırlanan qanunların müddəalarını əsas qanunla uzlaşdırmaq imkanının yaranması ilə əlaqədardır. Bütün bunlar dövlətin məqsədyönlü təsiri və tənzimləməsi olmadan mümkün deyildi. Qeyd etdiyimiz kimi, dövlət bazar münasibətləri şəraitində istehsalın texnologiyasına, əmək və istehsal proseslərinin idarə olunmasına, maddi və material ehtiyatlarının müəssisələr və birliklər arasında bölgüsünə, yenidən bölgüsünə, reallaşdırılmasına və s. müdaxilə etmir. Cəmiyyətin inkişafı, ictimai istehsalın strukturunda, onun texniki bazasında irəliləyişlər baş verməsi dövlətin iqtisadi funksiyalarında yeni cəhətlərin meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Dövlətin iqtisadi inkişafda rolu nə qədər yüksək olsa da o, bazar mexanizmlərini əvəzləməməli, onların səmərəli fəaliyyətinə şərait yaratmalıdır. Ölkədə irimiqyaslı bank, büdcə, vergi, inzibati-idarəetmə islahatları aparılır. Sahibkarlığın, iqtisadi fəallığın artımı üçün stimullaşdırıcı vasitələrdən istifadə olunur. Dövlətin iqtisadiyyatı birbaşa tənzimləməsi ardıcıl olaraq dolayı metodlarla tənzimləmələrlə əvəzlənir. Dövlətin sosial funksiyaları güclənir. Dövlət yaşayış minimumunu, iş gününün və sərbəst vaxtın davamiyyətini, məzuniyyət müddətini müəyyən edir, əhalinin gəlirinin diferensiallaşmasındakı kəskin fərqlərin aradan qaldırılmasını, ictimai qruplar arasında təbəqələşmənin dərinləşməsini, sosial münaqişə həddinə yüksəlməsinə imkan verməyən tənzimləyici tədbirləri həyata keçirir. İqtisadi inkişafın müxtəlif mərhələlərində bazar münasibətlərinin rolu əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. İqtisadi sistemin transformasiyası dövründə və inkişaf etmiş bazar münasibətləri şəraitində onun rolunda əsaslı fərqlər özünü qabarıq şəkildə büruzə verir. Bazar münasibətlərinə keçid dövründə dövlətin rolu başlıca olaraq yeni mülkiyyət münasibətlərinin formalaşmasına (bu münasibətlərin kortəbii surətdə formalaşması mümkün deyil), kiçik sahibkarlığın, o cümlədən fermer təsərrüfatlarının yaranmasına (onun dövlət himayəsi olmadan formalaşması çətinliklərlə qarşılaşa bilər), maliyyə və fond bazarlarının yaranmasına, əmək bazarının, bir sözlə, bazar iqtisadiyyatı infrastrukturlarının formalaşmasına xidmət edir. Onların yaranması və inkişafı dövlətin bilavasitə iştirakı olmadan mümkün deyil. Bazar münasibətləri tamam formalaşdıqdan sonra da dövlətin iqtisadiyyatdan getməsi mümkün deyil. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin miqyası və metodları müxtəlif ölkələrdə əsaslı surətdə fərqlənir. Bu, mövcud ölkənin tarixi ənənələri, həyat tərzi, milli təsərrüfatçılıq metodlarından, geosiyasi vəziyyətindən asılıdır. Ona görə də bazar münasibətlərinə keçən ölkənin hazır reseptlərdən istifadə etməsi mümkün deyil.

Bazar münasibətlərini dövlətin tənzimləməsinin zəruriliyi təkcə həmin münasibətlərin qeyri-təkmil olmasında axtarmaq düzgün olmazdı. Əlbəttə, dövlət daha fundamental makroiqtisadi münasibətləri tənzimləyır. Bunu xüsusilə ekoloji balansın və eləcə də makroiqtisadi tarazlıqların təmin olunması məsələlərinə aid etmək olar.

“Ayrıca müəssisəyə sərfəli olan, həmçinin dövlətə sərfəlidir” tezisi hazırkı reallığı dolğun əks etdirmir. Dövlətin siyasəti ilə biznes fəaliyyəti və onun nəticələri arasında uyğunsuzluqlar ola bilər. Ona görə də dövlətin vəzifəsi yalnız bazar iqtisadiyyatı fəaliyyətinə şərait yaratmaqdan ibarət deyildir. Onun başlıca funksiyası ictimai maraqla və ayrıca biznesin marağı arasında balans yaratmaqdan ibarətdir. Dövlət ölkədə yeridilən daxili və xarici siyasəti təzimləməli, onların arasında balans yaradılmasını, ümummilli maraqların qorunmasını təmin etməlidir. Dövlətin tənzimləyici rolunun mərkəzi məsələsi sosial-iqtisadi yenidənqurmanın istiqamətlərini, onun mərhələlərini, prioritetlərini, strategiyasını və son məqsədini müəyyənləşdirməkdir. Onu Azərbaycan dövlətinin başçısı müəyyən edir.

(ardı var)

Səttar SƏFƏROV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının

professoru, iqtisad elmləri doktoru

Xalq qəzeti.- 2009.- 16 oktyabr.- S. 4.