21 oktyabrda - Xəlil Rza Ulutürkü xatırlarkən

Xəlil Rza Ulutürkün gündəliyində Söhrab Tahir Azər-Azər səhifəsi

Görkəmli şair, ədəbiyyatşünas-alim, tərcüməçi, publisist, milli ideal mücahidi və ictimai-siyasi xadim Xəlil Rza Ulutürk dostu, xalq şairi Söhrab Tahir Azər-Azərin şəxsiyyəti və ədəbi irsinə həmişə yüksək qiymət vermişdir. O, S.Tahirin 60-90-cı illər poeziyasından geniş bəhs etmiş, elmi-tarixi memuarlarında onun canlı obrazını, portretini yaratmışdır. Xəlil Rza və Söhrab Tahir o taylı-bu taylı Azərbaycanın uçuş qanadlarıdır.

Söhrab Tahir Azər-Azər 1926-cı ildə Astaraçayın cənubunda dünyaya gəlmişdir. Atası Əbülfəz kişi, anası Nəsibə xanımdır. “Qaradağda məşhur bir nəsildəndir: Molla Məlik, Cəfər, Səfiyyə nənə, Mirzə Tahir, Əbülfəz bu nəslin zəncirvari davamçılarıdır. Ana tərəfi isə Qaraçanaqlı Rəzzaq, Səttar nəslindəndir”. 1944-cü ildə atası və o, Cənubi Azərbaycan milli azadlıq hərəkatına qoşulmuşdur. Onlar 21 Azər (12 dekabr) 1945-ci il inqilabının fəal iştirakçısı olmuşlar. S.C.Pişəvəri Əbülfəzi, qardaşı Hidayəti yaxşı tanımışdır. Onlar Tehranda Qəsri-Qacar zindanında tanış olmuşdular. 21 Azər inqilabının qələbəsindən sonra S.Tahir ADP İK-nə təlimatçı götürülmüşdür.

Sonra partiyanın üzvü olmuşdur. Ona zəmanət verənlərdən biri Təbrizdə Milli Hökumətin baş prokuroru Firudin İbrahimi olmuşdur. S.Tahir 1946-cı ilin aprelinə qədər partiyanın təşkilat şöbəsində çalışmış və 1946-cı ilin aprelindən Baş nazir S.C.Pişəvərinin möhürdarı (möhürün mühafizəçisi) olmuşdur. S.Tahir 1946-cı ildə S.C.Pişəvəri və F.İbrahimlinin qərarı ilə Bakı Hərbi Piyadalar məktəbinə oxumağa göndərilmişdir. 1946-cı ilin dekabrında vəziyyət dəyişdiyindən Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etmiş, Bakıda hərbi təhsil alan cənubluların geri qayıtması qadağan olunmuşdur. Beləcə, S.Tahir taleyini Bakı ilə bağlamışdır.

Hazırda Azərbaycan MEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunda aparıcı elmi işçi vəzifəsində çalışan Söhrab Tahirin ədəbi-bədii irsi çox zəngindir. 60 illik yaradıcılıq yolu keçən xalq şairinin indiyədək 30 kitabı nəşr edilmişdir. O, 55 poemanın, 10 romanın, 11 povestin, 75 hekayənin, 800-dən çox ədəbi-publisistik məqalənin müəllifidir. X.Rza gündəliyində yazır: “S.Tahir 1950-ci ildə bədii yaradıcılığa başlamış, istedadı, məramı və tərcümeyi-halının zənginliyi ilə poeziyanın ön cəbhəsinə, döyüş sıralarına gəlib çıxmışdır.

S.Tahir məslək şairi olub, onun böyük məsləki xalqın səadəti uğrunda mübarizə məramına tabe tutulub, ”yalnız insan səadətinə, bəşər tərəqqisinə kömək edən məslək böyüklük adına layiqdir. S.Tahirin dünyagörüşü səngər başında, 1945-1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanın və İranın daxili, xarici irticaya qarşı apardığı mübarizə dövründə, azadlıq, milli tərəqqi və istiqlal uğrunda gedən döyüşlərdə formalaşmağa başlamışdır. O, böyük bir aludəliklə müşahidə etdiyi Firudin İbrahimli, Qulu Sübhi , Azad Vətən, Qulamrza Cavid, Səriyyə kimi canlı mübarizlər ilə həmməslək olmuşdur.

S.Tahirin şəxsində iki şair birləşmişdir. O, sanki şeirinin bir qismini Bakıda, digər hissəsini isə Təbrizdə yazır. Təbriz şeiri hayqırır, dərd əlindən nifrət, qəzəb qığılcımları saçır, yumruğunu hiddətlə döyüb meydan oxuyur. Bakı şeirləri isə gülümsəyir, səadət şərqiləri ötür, qollarını geniş açıb Ankaranı, Sibiri, Alagözlü Baykalı, bütün Vətən torpağını bağrına basır". X.Rzanın S.Tahirlə tanışlığı 1957-ci ilə aiddir. “Pəhləvan cüssəli Söhrab Tahir mənim həyatıma həmişəlik daxil olmuş nadir insanlardan biridir. Ülfət və yoldaşlıq qaynaqlarını yada salıram, haralarda görüşmüşük: Bakıda, Moskvada, Daşkənddə, Salyanda, onun evində, bizim evdə, bəzilərinin “Vişnyovka” adlandırdığı gilənar dayanacağında, onun bağında, bizim Türkan cənnətində, Yazarlar Birliyində, ədəbi yığıncaqlarda, dostumuz Firuz Sadıq və Həmid Məmmədzadənin evində, yaz, yay, payız vaxtı hər ikimizin vurulduğu Şıx çimərliyində, Səbayel qayalarının dənizə doğru uzanmış zirehli daşları üstündə". X.Rza S.Tahirin poeziya və əqidəsini ürəkdən sevmişdir. Yazır ki, “Söhrab şair yoldaşımdır. İstər şairliyini, istərsə də insaniyyətini sevirəm. Cənubludur.

Mən Cənubi Azərbaycanın ətrini həmişə ondan alıram. “İki qardaşın söhbəti” adlı poemam onun söhbətlərindən aldığım təəssürat əsasında yazılıb. Söhrab Tahirin “İki qardaşdan biri mənəm” adlı şeiri sanki bu poemaya cavab olaraq yazılmışdır. Söhrab uca boylu, enli kürəkli, xoş üzlü bir cavandır. İdmançılara məxsus şux qaməti, gur qara qaşları, zil qara gözləri yəqin ki, ona baxan qızların-gəlinlərin ürəyində həmişə xoş duyğular oyadır". Yenə də Xəlil Rzanın öz sözüdür: “Söhrab çox məğrur şairdir. Bu qürur qədər yüksəkdir ki, hətta, bir an bunun bir azca azalmasını arzu edərdim.

Qoy Söhrab bir-iki pillə ensin. Mən öz cənublu qələm dostlarımın içində heç kimə şeir həsr etməmişəm. Ancaq Söhraba iki şeir yazmışam. Təki Söhrab o şeirlərdəki arzulara layiq olsun”. Cənub mövzusunu, parçalanmış Vətənin dərdləri mövzusunda, milli azadlıq uğrunda mübarizə mövzusunu qələmə alarkən Söhrab Tahir şeirindən çox şey əxz eləyiblər. Belə şairlərimizin içərisində Məmməd Araz, Xəlil Rza Ulutürk, Cabir Novruz, Nəriman Həsənzadə, Sabir Rüstəmxanlı kimi tanınmış söz ustaları vardır... Oxucularla keçirilən görüşlərin birində Söhrab Tahir, Xəlil Rza, Ramiz Duyğun, mən və başqalarının da iştirak etdiyi görüşdə qüdrətli şairimiz Xəlil Rza camaat hələ yerbəyer olmamışdan, yeni görüşün başlanmasından əvvəl ayaq üstə durub ardı-ardınca beş-altı şeir söylədi.

Oxucular lərzəyə gəlib ayaq üstə xeyli müddət əl çaldılar. Bu zaman o, gülə-gülə ucadan dedi: “Əyləşin, əyləşin, bu şeirlər mənimkilər deyil, Söhrab Tahirindir. İndi isə qulaq asın, sizə öz şeirimi oxuyacağam və təzədən salonu alqış sədaları bürüdü. Xəlil Rza fenomeni öz işini gördü...“ Söhrab Tahir söyləyir ki, belə hallar tez-tez olur. Birlikdə görüşlərdə olarkən Xəlil bəzən heç mənə aman vermir ki, şeir oxuyum. Mənim şeirlərimin çoxunu özü sinədən oxuyur. Xəlil Rzanın Söhrab Tahirlə dostluğu ədəbiyyat, poeziya dostluğu, milli ideal qardaşlığı olmuşdur. Bu dostluq, bu qardaşlıq Azərbaycanın vahid milli idealına – bütövlük və müstəqillik amalına xidmət etmişdir.

Xəlil Rza memuarlarında Söhrab Tahirlə bağlı həm görüşlərə, xatiratlara, onunla keçirdiyi ikili günlərə, sevinc və kədərə, arzu və istəklərə, xalqın həyəcanlarına, iztirablarına geniş yer vermiş, həm də onun yaradıcılığının: lirik şeirlərini, poemalarını müxtəlif vaxtlarda ədəbiyyatşünas-tənqidçi kimi təhlil etmiş, Söhrab Tahir yaradıcılığının üslub fərdiyyətini izah etməyə çalışmışdır. X.Rzanın təhlilləri ciddi ədəbi tənqidçi mövqeyi, Söhrab Tahir yaradıcılığına və ümumən Azərbaycan poeziyasına verilən qiymətin ifadəsidir. X.Rzanın S.Tahirlə görüşləri şəxsi yox, ictimai-ədəbi məzmunlu, qayə və məramla bağlı olmuşdur. Elə bu səbəbdəndir ki, onların dostluğu həm də ədəbi proses, ədəbi döyüşlər və sənət məsələlərinin müzakirə və münaqişələr mərkəzinin özündən keçən dostluqdur. Dövrün ən böyük ədəbi şəxsiyyətlərinin S.Vurğun, S.Rüstəm, Ə.Cəmil, B.Azəroğlu, H.Bülluri, M.Gülgün, M.Araz, Z.Yaqub, H.Məmmədzadə, Ş.Qurbanov, Ə.Kürçaylı, N.Rizvan, R.Duyğun ... X.Rzanın xatirələr toplusunda yer tutması təbiidir. Oxucular memuarda bu və ya digər fikirlə bağlı zəngin qaynaqlarla tanış ola biləcəklər. Xatirə yazılar 26 yanvar 1963-cü ildən 2 fevral 1986-cı il boyunca davam edir.

Xəlil Rzanın Söhrab Tahirlə ailəvi dostluğu isə şairin ömrünün sonunadək davam etmişdir. Lakin Firəngiz xanım arxivdəki materialları özümlü yanaşdığından daha münasib bildiyi gündəlikləri çapa təqdim etmişdir. Xəlil Rza Söhrab Tahirlə dostluğunun detallarını gündəliklərinə (elmi-tarixi memuarlarına) daxil etmiş və hər görüşün sevincini, məmnunluğunu ifadəyə xüsusi çalışmışdır. X.Rzanın arxivində Söhrab Tahirə həsr olunmuş poema - “Qalx ayağa, Vətənim” adlı lirik əsəri var. Mötərizədə belə bir epiqraf verilmişdir: “Cənubi Azərbaycanın şairi Söhrab Tahirə həsr olunmuş “İki qardaşın söhbəti”. Bu poema 1961-1968-ci illərin ədəbi məhsuludur.

1983-cü ildə X.Rzanın “Hara gedir bu dünya” kitabı nəşr olunmuşdur. Burada 12 poema: “Hara gedir bu dünya”, “İki qardaşın söhbəti”, “Ağ günlərin qaraldımı”, “Çinar sınar, əyilməz”, “Məni bir dərd yandırır”, “Qalx ayağa, Vətənim”, “Məktublar gedər-gələr”, “O gün gələcək”, “Vətən oğlu” və başqaları verilmişdir. Əsərin nəşr ili göstərilməmişdir".

Belə qənaətə gəlmək olar ki, X.Rza 60-cı illərdən sonra 80-cı illərə qədər bu poemalarla məşğul olmuş, nəhayət, onları müstəqil poemalar kimi təqdim etmişdir. Biz də hər iki əsərin ideya-bədii tutumu və mükəmməlliyini nəzərə alıb, kitabda çap olunmuş materialların burada da nəşrinə üstünlük verdik. Firəngiz xanım kitabın əlyazmalarını X.Rzanın qoruyub saxladığı qovluqları içərisindən, müxtəlif illərin tarixi-xronoloji saxlancı olan elmi-tarixi memuarlar içərisindən seçib-ayırıb oxucuya təqdim etmişdir.

Əlizadə ƏSGƏRLİ,

filologiya elmləri namizədi,

Xəlil Rza Ulutürk irsinin tədqiqatçısı

Xalq qəzeti.- 2009.- 21 oktyabr.- S. 7.