Üzeyir bəy Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operası Özbəkistan səhnələrində

Elə musiqi əsərləri var ki, onun bəstələnməsindən, ilk dəfə ifa olunmasından 100 il keçsə də həmişə dinlənilir və sevilir. Elə əsərlər də var ki, dinlənilib sevilməklə yanaşı, dünya musiqi tarixində yeni səhifə açır, musiqi mədəniyyətinə gətirdiyi yeniliyi ilə bir dönüş nöqtəsi, inqilab yaradır. Görkəmli Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir bəy Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operası belə nadir sənət incilərindəndir.

İlk dəfə 1908-ci il yanvarın 12-də Hacı Zeynalabdin Tağıyevin teatrında nümayiş olunan “Leyli və Məcnun” müsəlman şərqində ilk opera oldu. İlk tamaşalarda qadın rollarını kişi xanəndələrin ifa etməsi zamanı yaranan söz-söhbətlərə, qadın ifaçıları ilk dəfə səhnəyə çıxanda müsəlman tamaşaçısının narazılığına baxmayaraq opera təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Yaxın və Orta Şərqdə, Orta Asiya, İran, Türkiyə, Türkmənistan, Gürcüstan və başqa yerlərdə uğurla oynanılırdı. Opera qonşu ölkələrə səyahət etməklə bərabər, həm də qardaş xalqların milli operasının yaranması və inkişafına böyük təsir göstərmiş oldu.

XX əsrin əvvəllərində “Leyli və Məcnun”un qastrola getdiyi ölkələrdən biri də Özbəkistan idi. 1915-ci il noyabrın 12-də Daşkəndin “Apollo” teatrında Sidqi Ruhullanın rəhbərlik etdiyi Azərbaycan aktyor truppası bir neçə teatr tamaşasından sonra “Leyli və Məcnun” operasından 2 səhnəni oynadı. Səhnələrin tamaşaçılar tərəfindən hərarətlə qarşılanması S.Ruhullanı sözün əsl mənasında ruhlandırdı. 1916-cı il dekabrın 30-u həm Özbəkistan, həm də Azərbaycan tarixinə əlamətdar hadisənin baş verdiyi gün kimi yazıldı. Həmin gün özbək tamaşaçısı ilk dəfə öz vətənində Üzeyir bəy Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operasına tamaşa edirdi. Rejissor və aktyor Sidqi Ruhullanın səhnələşdirdiyi tamaşa Daşkənd şəhərində böyük əks-səda doğurmuşdu. Təkcə Özbəkistanda deyil, Rusiya imperiyasının müxtəlif yerlərində tamaşa haqqında bir sıra mətbu orqanlarında yazılar dərc olundu. 6 hissədən ibarət olan tamaşada 50 nəfər iştirak edirdi, tamaşadakı 8 qadının əksəriyyəti özbək aktrisaları idi. Leyli rolunda Duriya xanım, Məcnun rolunda Sidqi Ruhulla, Leylinin atası rolunda isə tanınmış özbək publisist və mütəfəkkiri Abdulla Avloni çıxış etmişdi. Tamaşadan yığılan pullar isə xeyriyyə tədbiri olaraq Daşkənd məktəblərinə verilmişdir.

Hər bir həqiqi sənət əsəri kimi “Leyli və Məcnun” operası incəsənəti, gözəlliyi, sənətkarlığı və peşəkarlığı təbliğ edir. Baxmayaraq ki, Üzeyir bəy Hacıbəyov bu əsərini mükəmməl musiqi əsəri hesab etmir, onu hələ musiqi nəzəriyyəsinə bələd olmadan, istər Azərbaycan, istərsə də Avropa musiqi janrlarının bir çox məqamlarını duymadan yazdığı əsər kimi qiymətləndirirdi. “Leyli və Məcnun” ürəkləri riqqətə gətirən musiqi və şeirin vəhdətidir. “Leyli və Məcnun” sərhəd tanımayan, incəsənəti milliyyətindən asılı olmayaraq insanların ürəklərinə çatdıran, onların ən nəcib hisslərinə təsir edən əsərlərdəndir. Təsadüfi deyil ki, bu operanın Özbəkistan səhnələrində ifa olunması neçə-neçə insanın teatra üz tutmasına, bir neçə özbək aktyorunun şöhrət tapmasına səbəb olmuşdur. 1916-cı ildə Daşkənddə premyerada iştirak edən özbək aktrisalarından biri sonralar özbək səhnəsinin ulduzuna çevriləcək. Bu, xalq aristi Məhsumə Kariyevadır. Özbəkistanın tanınmış incəsənət xadimi Mannon Uyqur (Mannon Məcidov) xatirələrində Sidqi Ruhullanın quruluşu ilə 1916-ci il tamaşasını yaxşı xatırladığını, tamaşadan sonra o, cəmiyyətdə aktyor sənətinə olan mənfi münasibətə baxmayaraq, gizli olaraq “Turan” teatrının truppasına yazıldığını qeyd etmişdir.Digər məşhur özbək aktyoru Abrar Hidayətov tamaşanı belə xatırlayırdı: “Sidqi Ruhullanın ifası yadımda deyil, amma yaxşı yadımdadır ki, gözlərimdən acı yaşlar axırdı. Mən özümü Məcnunun yerində təsəvvür edirdim. Sidqi Ruhullanın bir neçə tamaşasında Məcnunla birlikdə qıza olan sevgi mənim göz yaşlarımda boğuldu. O vaxtdan sonra qəti qərar verdim: aktyor olacağam, Ruhulla məni necə riqqətə gətirirdisə, mən də öz hisslərimlə insanları elə həyəcanlandıracağam”. Məgər bu səmimi sözlər peşəkar ifa ilə yanaşı sənət əsərinin uğuru, tamaşanın sərhədləri aşması deyil? 7 il sonra – 1923-cü ildə Özbəkistan teatrlarında səhnələşdirilən tamaşada Abrar Hidayətov artıq özü Məcnun rolunda çıxış edir.

Abrar Hidayətovdan başqa aktyor Abid Cəlilov da 1916-cı ildə “Leyli və Məcnun”da Sidqi Ruhullanın ifasına tamaşa edir, tamaşadan sonra isə o da teatr truppasına yazılır. 1922-ci ildən etibarən Abid Cəlilov tamaşada Məcnunun atasını ifa etməyə başlayır.

1916-cı ildən sonra 20-ci illərdə Azərbaycan aktyorları Daşkənddə operanı iki dəfə də tamaşaya qoyurlar, yerli özfəaliyyət dərnəkləri də öz növbəsində “Leyli və Məcnun”u pyes şəklində səhnələşdirirlər. Bu vaxta kimi opera Özbəkistanda Azərbaycan dilində səslənirdi. 1922-ci ildə isə görkəmli özbək aktyor və dramaturqu Xurşid “Leyli və Məcnun”u özbək dilinə tərcümə edir. 1924-cü ildə ilk dəfə olaraq Xurşid Mannon Uyqur ilə birlikdə özbək dilində operanı Y.Sverdlov adına teatrın səhnəsində tamaşaya qoyurlar. Azərbaycandan dəvət olunmuş musiqiçilərin müşayiəti ilə Leyli rolunu Məhsumə Kariyeva, Məcnunu isə azərbaycanlı aktyor Şəbüstərli ifa edirdilər. Əgər 1924-cü ilin “Türküstan”, “Türküstan tamaşaçısı”, “Qızıl Özbəkistan” qəzetlərinin səhifələrini vərəqləsək, bu tamaşa haqqında müxtəlif xarakterli yazılara rast gələrik.

1925-ci ildə bir qrup özbək tələbəsi Bakı teatr texnikumunda təhsil almaq üçün Azərbaycana göndərilir. Tələbələrdən biri gələcəkdə Özbəkistanın məşhur opera müğənnisi, SSRİ xalq artisti olan Həlimə Nəsirova idi. Aktrisa xatirələrində yazırdı ki, onun bir opera müğənnisi kimi formalaşmasında “Leyli və Məcnun” operasının böyük rolu olmuşdur. Həlimə Nəsirova Leyli rolunda çıxış edən Azərbaycan müğənnisi Sürəyya Qacarı belə xatırlayır: “Sürəyya Qacar səhnədədir. Mən artıq gözlərimi ondan çəkə bilmirəm. O necə oynayır, necə oxuyur! Onun necə də məlahətli və qıvraq səsi var. O, ikinci aktda valehedici ariyanı ifa edəndə mən həyəcandan ayağa qalxdım və ariyanı ayaqüstə dinlədim. Evə gələndən sonra qəti qərar verdim: mən oxumaq istəyirəm, mən Sürəyya Qacar kimi operada oxumaq istəyirəm”. Həlimə Nəsirova yazırdı: “Mən bərəkətli Daşkənddə doğulmuşam, ancaq incəsənət əlifbasını Odlar Yurdunun günəşli paytaxtı – gözəl Bakıda öyrənmişəm”.

Ecazkar Azərbaycan musiqisinin, Üzeyir bəy Hacıbəyov dühasının, “Leyli və Məcnun”undakı məftunedici ifaların təsiri şübhəsiz idi. “Uluq Türküstan” qəzetinin 1925-ci il 31 dekabr nömrəsində dərc olunan “Milli marş” adlı yazı Üzeyir bəy Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operasına həsr olunmuşdur. Müəllif operanı Özbəkistanın opera sənətinin inkişafına təsirindən yazırdı.

Üzeyir bəy Hacıbəyov yaradıcılığı Özbəkistanda həmişə böyük rəğbətlə qarşılanıb. Özbəkistanın xalq artisti, bəstəkar Şərif Ramazanov yazırdı: “Özbəkistanın musiqi mədəniyyətinin yaranması və inkişafında Üzeyir bəy Hacıbəyovun rolu olduqca böyükdür. Böyük Azərbaycan bəstəkarının adı həm Azərbaycan, həm də özbək xalqı üçün əzizdir. O, 1927-ci ildə bizim musiqi-etnoqrafik incəsənət institutuna kömək etmək üçün Səmərqəndə gəlmişdi. “Rahat” xalq mahnısı onun xoşuna gəldi. Hacıbəyov mahnını nota yazdı və rəqs qrupu üçün uyğunlaşdırdı. Bu rəqs respublikamızın xoreoqrafiya kollektivlərinin repertuarına daxil edildi, “Bahar” ansamblının proqramının əsl bəzəyi oldu. Üzeyir bəy Hacıbəyovun musiqisindən özbək gəncliyi öyrənib və öyrənir”.

Özbəkistanın əməkdar incəsənət xadimi, bəstəkar Həmid Rəhimov Özbəkistanda Üzeyir bəy Hacıbəyova olan isti münasibət barəsində deyirdi: “Ə.Nəvai adına Akademik Opera və Balet Teatrının səhnəsində Hacıbəyovun “Koroğlu” operasının premyerası Özbəkistanın mədəni həyatı üçün böyük hadisə idi. Musiqiçilərə və dinləyicilərə yaxşı tanış olan Azərbaycan bəstəkarının təkcə adının çəkilməsi teatra çoxlu adam cəlb etmişdi”.

“Leyli və Məcnun” Özbəkistanda yeni-yeni ürəklər fəth edirdi, müxtəlif illərdə qoyulan tamaşalarla Azərbaycan musiqisini bütün gözəlliyi və incəliyi ilə qardaş özbək xalqının hüzuruna gətirirdi. 1931-ci ilin yayında Daşkənddəki Sverdlov adına teatrda görkəmli Azərbaycan dirijoru və bəstəkarı, Azərbaycanın xalq artisti Əfrasiyab Bədəlbəylinin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Dövlət Türk Operası “Leyli və Məcnun” operasını nümayiş etdirdi. Əvvəlki aktyor tərkibindən Məcnun rolunda Hüseynqulu Sarabski və tarzən Qurban Primov idi, digər aktyorlar isə gənclər idi, onların arasında istedadlı müğənni, Azərbaycan səhnəsinin gələcək ulduzu, Azərbaycanın xalq artisti Həqiqət Rzayeva da var idi.

Üzeyir bəy Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operasının Özbəkistanda şöhrəti 1940-cı ildə burada eyni adlı əsərin yaranmasına səbəb oldu. Əgər Üzeyir bəy Hacıbəyov öz operasının süjetini Məhəmməd Füzulinin ölməz poeması əsasında qurmuşdusa, özbək bəstəkarları özbək şairi Əlişir Nəvainin ədəbi irsinə müraciət etdilər. 1940-cı ildə R.Qlier və T.Sadıkov özbək xalq musiqisi əsasında “Leyli və Məcnun” operasını yazırlar. Bu hadisə Bakıda təhsil almış Həlimə Nəsirovanın yaradıcılığında xüsusi rol oynadı, o, 1942-ci ilin martında bu operada Leyli rolunun ifasına görə SSRİ Dövlət Mükafatına layiq görüldü.

100 il ərzində Üzeyir bəy Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operası təkcə şərq ölkələrində deyil, bir çox qərb dövlətlərində də uğurla nümayiş etdirilmişdir, opera sənətində yenilik olan, muğam-opera janrının əsasını qoyan “Leyli və Məcnun” operası bu günə kimi xüsusi maraqla qarşılanır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin opera haqqında dediyi fikirlər dahi bəstəkar və onun əsərinə verdiyi ən gözəl rəydir: “Dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir bəy Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” əsərinin 1908-ci ildə birinci tamaşası milli musiqi mədəniyyəti tarixində yeni dövr açmışdır. Muğamla Avropa operasının üzvi vəhdəti əsasında yaradılan “Leyli və Məcnun” Azərbaycan musiqisinin həqiqi ensiklopediyasıdır. Müsəlman Şərqində opera janrının əsası da muğam operasının bu ilk nümunəsi ilə qoyulmuşdur”. Təsadüfi deyil ki, YUNESKO Baş Konfransının 34-cü sessiyası 2008-2009-cu illərdə “Leyli və Məcnun” operasının ilk tamaşasının 100 illik yubileyinin qeyd olunması barədə qərar qəbul etmişdir. Prezident İlham Əliyevin “YUNESKO-nun 2008-2009-cu illərdə görkəmli şəxsiyyətlərin və əlamətdar hadisələrin qeyd edilməsi proqramına Azərbaycanla bağlı daxil olmuş yubileylərin keçirilməsi haqqında” 31 yanvar 2008-ci il tarixli sərəncamını əsas tutaraq ölkədə silsilə tədbirlər həyata keçirilir.

Azərbaycan Respublikasının Özbəkistan Respublikasındakı Səfirliyinin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Özbəkistan Respublikası Mədəniyyət və İdman Nazirliyi və Ə.Nəvai adına Daşkənd Dövlət Akademik Böyük Teatrının yaxından iştirakı ilə Daşkənd şəhərində ölməz bəstəkarımız və onun operasının 100 illiyinə həsr olunmuş konsert hazırlanır. Konsertdə Azərbaycan və Özbəkistanın opera mügənnilərinin, simfonik və xalq çalğı orkestrlərinin iştirakı, Ü.Hacıbəyovun həyat və fəaliyyətinə, “Leyli və Məcnun” operasının səhnə taleyinə həsr olunmuş fotosərginin qurulması nəzərdə tutulmuşdur.

Pərzad Abdinova

Xalq qəzeti.- 2009.-23 oktyabr.- S. 8.